Lesbók Morgunblaðsins - 31.07.1999, Blaðsíða 12

SVONA lítur heimasíða Morgunblaðsins út eftir að slóð hennar hefur
verið slegin inn á vafrann Shredder 1.0.
LISTAVERKIÐ Á TÍMUM
GAGNVIRKNINNAR
EGAR tölvur eru nefndar á nafn
er list ekki það fyrsta sem kemur
upp í hugann, heldur fremur
tækni, vísindi og viðskipti. I
fyrstu virðist djúp gjá á milli
þessara tveggja heima, tölvunnar
og listarinnar, en þegar betur er
að gáð sést að tölvan er prýðilegt
verkfæri, líkt og pensili, píanó eða myndavél.
Til er sú grein innan heimspekinnar sem kölluð
er tækniheimspeki [e. philosophy of
technology] og er hún, a.m.k. á meginlandinu,
undir gífurlegum áhrifum frá grein sem þýski
heimspekingurinn Martin Heidegger skrifaði
um miðjan sjötta áratuginn. Greinin hét Sp-
umingin varðandi tæknina og varaði hann þar
sterklega við þeim stýrandi hugsunarhætti
sem fylgir tækninni. Heidegger benti á að hinn
tæknilegi hugsunarháttur sjái fyrst og fremst
nytjagildi hlutanna og hvemig þeir geti nýst í
orku- eða vöruframleiðslu og missi því sjónar á
sjálfri verund þeirra. Þannig myndu menn ekki
sjá fegurð Rínar, sem Hölderlin skrifaði Ijóð
um, heldur fremur möguleikana á að virkja ána
, og umbreyta straumi hennar í rafstraum. I
tæknilegum hugsunarhætti miðast allt við að
beisla náttúruna, hún er ekkert í sjálfu sér
heldur aðeins uppsöfnuð auðlind fyrir okkur
mennina að nýta.
Heidegger varaði við hinum tæknilega hugs-
unarhætti, en hann var ekki á móti tækninni
sem slíkri. Það var eðli tækninnar, þ.e.a.s.
hvemig hún birtist í gegnum hugsun manns-
.ins, sem við þyrftum að standa í gagnrýnu
sambandi við. Spurningin sem vakti fyrir hon-
um var hinsvegar hvernig við gætum komist út
úr þeim stýrandi hugsunarhætti sem hann
kenndi við tæknina. í augum Heideggers var
listin möguleiki sem getur frelsað hugsun okk-
ar frá formandi tæknisýn og veitt okkur skynj-
un á hina sönnu tilvist hlutanna. Hún er það
tæki sem gefur tilvistinni hljóm, form og inni-
hald sem ekki er bundið tæknihugsuninni.
* Tímamir hafa breyst síðan Heidegger skrif-
aði ritgerð sína. í stað stóriðju, færibanda og
fjöldaframleiðslu hugsum við nú um tölvukerfi,
erfðafræði, líkingavistfræði, snjallkerfi, vél-
menni o.s.frv., þegar orðið tækni kemur upp í
hugann. Við búum í síð-iðnaðarsamfélagi eða
upplýsingasamfélagi þar sem framleiðsla og
neysla á upplýsingum, en ekki vörum, er viða-
mesti þátturinn í lífi okkar. Listin hefur einnig
breyst. Heidegger var rómantíker og það var
ekki list framúrstefnu samtímans sem hann sá
sem bjargvætt, heldur fremur málaralist
Cézannes og Van Goghs, eða ljóðlist Rilkes og
r Hölderlins. Framúrstefnan eða avantgardism-
inn var of sjálfhverf, abstrakt og hugmynda-
fræðileg til að endurspegla raunveralegt eðli
hlutanna.
Vegna þessara breyttu aðstæðna er þörf á
að endurhugsa hugmyndir okkar um tæknina
og í dag eiga sér stað mikil umskipti og þróun
innan tækniheimspekinnar. Tæknin er ekki
lengur annað hvort bindandi afl sem stýrir því
hvernig við hegðum okkur í lífinu, eða frelsandi
fyrirbæri, sem beislar náttúrana og vinnur fyr-
ir okkur. Þegar komist er handan slíkrar tví-
hyggju opnast heimur þar sem maður, tækni
og náttúra standa saman í margbrotnum og
flóknum tengslum sem erfítt er að alhæfa um
með gildisdómum í ætt við þá sem tíðkast hafa
hingað til.
Ef horft er fordómalaust á hlutina sést að
tölvan er ekki aðeins verkfæri til sköpunar
vheldur einnig fjölhæfur miðill, og að auki fyrir-
bæri sem bindur heiminn saman í eitt netverk
og breytir grandvallarskynjun okkar á tíma og
rúmi. Ekki nóg með það heldur er hún nú orðin
einskonar sálfræðileg og framspekileg til-
raunastofa fyrir mannkynið. í gagnvirkum
verkum tölvunnar stöndum við ávallt frammi
fyrir vali og þetta val okkar getur haft „alvar-
legar“ afleiðingar fyrir framgang verksins. Allt
bendir til þess að við munum í framtíðinni fara
inn í sýndarveraleikann og dveljast þar við
„leik og störf* í nokkra klukkutíma á hverjum
degi. Þegar við losum af okkur tækjabúnaðinn
og yfírgefum hinn grafíska, stafræna gervi-
heim, þá er mjög ólíklegt að við sjáum hinn
„raunveralega" heim í sama ljósi og áður. Slík-
ar framtíðarspár kunna að virðast skelfílegar
og ógnvekjandi eins og flestir hlutir sem eru
# framandi og víst er að tækniheimspekinni bíða
mörg flókin úrlausnarefni.
Stafreen list
Tölvan varð strax heillandi sem ritvinnslu-
tæki. Ritvélabank og endalausar leiðréttingar
hurfu og í staðinn fengum við forrit sem hjálp-
uðu okkur við textavinnslu. Þau geta t.d. lesið
textann yfír fyrir okkur og bent á stafsetning-
arvillur. Hér er hinsvegar um endurmiðlun
tölvunnar á hefðbundnum textaformum að
ræða. Fljótlega eftir tilkomu tölvutækninnar
fóra menn að sjá að hún bauð upp á annan
framsetningarmáta á texta, svokallaðan stiklu-
texta sem Ted Nelson var einn helsti fram-
4 kvöðull og talsmaður fyrir. Þetta nýja texta-
form er afar hentugt fyrir orðabækur, alfræði-
bækur og aðrar upplýsingaveitur því að hægt
er að setja textann fram ólínulega, en þann
möguleika hafði prentmiðillinn ekki. Tilraunir
með fagurbókmenntir í formi stiklutexta hafa
ekki alltaf heppnast en yfírleitt er um fremur
raglingsleg ferðalög á milli textabrota að ræða.
Hér er heldur ekki verið að nota möguleika
tölvutækninnar tO hlítar en hún býður upp á að
hljóð og myndir (kyrrmyndir eða hreyfanleg-
ar) séu einnig hluti af verkinu. Að sjálfsögðu er
þá um dýrari og tímafrekari framleiðslu að
ræða.
í þessu sambandi standa Evrópuþjóðirnar
betur að vígi en Bandaríkjamenn því listir eru
ríkisstyrktar í Evrópu. Sem dæmi má nefna
dönsku „bókina" Black Out, skrifaða af ljóð-
skáldinu Michael Valeur og framleidd af Dead-
line Multimedia. Black Out er gagnvirkt verk,
selt í pakka sem inniheldur prentaða bók og
þrjá CD-Rom diska. Lesandinn setur diskana í
tölvuna og þá opnast heimur á skjánum. Hann
stendur inni í herbergi þar sem blóð er á
veggjum, úr útvarpinu hljómar undarleg tón-
list og þegar gengið er um herbergið sér hann
að lokum kvenmannslík liggjandi í rúminu.
Verkefni lesandans er svo að fínna hver hann
er og hvað gerðist í íbúðinni.
Lesandinn getur skoðað í fataskápa, lesið
bækur, hringt eða ráfað um í íbúðinni, en þeg-
ar hann fer út birtist drangalegur veraleiki
næturinnar í lítilli borg. Hann getur gengið um
göturnar, hitt fólk, talað við það og tekið neð-
anjarðarlest á milli borgarhluta. í borginni era
barir, veitingastaðir, kirkja, vændishús og aðr-
ir staðir sem lesandinn heimsækir í viðleitninni
til að „fínna sjálfan sig“. Alls staðar stendur
hann frammi fyrir vali: í glymskrattanum á
barnum getur hann valið tónlist, á taflenska
veitingastaðnum velur hann rétti og úti í húsa-
sundi velur hann hvort hann flýr eða slæst við
þrjótinn sem mætir honum þar. Bókin er aldrei
sú sama í tvö skipti og reynslan við að lesa
hana ekki heldur.
Gagnvirkur eiginleiki tölvulistarinnar hefur
einnig verið reyndur í tónlistargeiranum.
Nefna má margmiðlunardisk Coldcut frá árinu
1997, Let us Play, þar sem hlustandinn gat
endurhljóðblandað lögin, horft á myndbönd,
spilað Coldcut-leik o.s.frv. Amerísku tónlistar-
mennirnir í Emergency Broadcast Network
gáfu út verkið Telecommunications Break-
down en það er ofúrmeðvitað um heim fjölmiðl-
anna og inniheldur endalausar vísanir í aðra
miðla sem þeir endurmiðla í verki sínu. Tónlist,
texti og myndir blandast í ofgnótt á skjánum
í síðari grein sinni um
tölvulist ræðir ÞÓRHALLUR
AAAGNUSSON um tengsl
tækni og listar og þá
möguleika sem bjóðast
þegar listamenn notfæra
sér tölvur í listsköpun sinni.
og allt verkið minnir á fagurfræði MTV þar
sem klippingar eru hraðar og skilaboðin stutt.
Hávaðahryðjuverkamennirnir í Farmers
Manual settu á markaðinn verkið No Backup
en í því gat hlustandinn/áhorfandinn stjórnað
framgangi tónlistarinnar með því að virkja
gagnvirkar myndir, texta eða hreyfímyndir á
skjánum. Tónlistin er því ekki til sem full-
klárað verk tónlistarmannanna, heldur verður
hún fyrst til í einhverri mynd við framköllun
„hlustandans“. Meistararnir Matt Black og
Willi Henshall úr Coldcut sitja hinsvegar ekki
aðgerðarlausir og nú hafa þeir sett á Netið tól
sem gefur tónlistarmönnum um allan heim
kost á að spila saman, - samtímis. Allir geta
tekið þátt, það þarf aðeins midi-hljóðkort í
tölvuna og nettengingu og gjörið svo vel...
(slóð: www.resrocket.com).
Veflistaverk geta verið með ýmsu sniði.
Frakkinn Jean-Marc Philippe hefur lagt á Net-
ið samvinnuverkefni milli sín og hins nettengda
heims. A heimasíðu sinni safnar hann saman
skilaboðum og bréfum frá fólki hvaðanæva að
úr heiminum og verða þau brennd á geisladiska
sem síðan verða sendir með gervihnetti út í
geim. Sporbaugur hnattarins er þannig reikn-
aður að hann mun lenda aftur á jörðunni eftir
50.000 ár. Þeir sem þá koma til með að vera
íbúar jarðarinnar munu því geta hlustað á disk-
ana því með í sendingunni fylgja einnig leið-
beiningar um það hvernig geislaspilari er smíð-
aður. (slóð: www.keo.org).
Mark Napier er myndlistarmaður sem er
óánægður með það hvernig Vefurinn er sífellt
notaður eins og um væri að ræða prentaðan
miðil. Hönnun á heimasíðum, fjölmiðlum, upp-
lýsingaveitum o.s.frv. reynir að líkjast útlits-
hönnun tímarita eða dagblaða og það þykir
Napier miður. Hann hefur því forritað nýjan
vafra, Shredder 1.0, sem endurtúlkar öll html-
skjöl á Netinu og framsetur þau sem myndlist
með einskonar stafræna klippimyndafagur-
fræði. Ur þessu fáum við því hliðstæðan Ver-
aldarvef sem er sjónrænn og myndgerir upp-
lýsingar í formi texta. (http://potatol-
and.org/shredder).
I tækniháskólanum MIT í Bandaríkjunum
hefur Joanna Mai-ia Berzowska, listamaður
með áhuga á expressjónisma, smíðað vef sem
rannsakar möguleika tölvunnar í ex-
pressjónistískri túlkun. Hún veltir fyrir sér
hvaða tjáningareiginleika tölvan býður uppá
fyrir listamenn. Því hefur hún forritað fjölda
„striga“ sem viðtakandinn málar á með músinni
sinni. Hver strigi hefur ólíka virkni, tólin sem
maður fær í hendur era aldrei eins og því er
niðurstaðan fjölmargar ólíkar myndir. Fyrir
Berzówsku vakir að rannsaka „náttúralegt
tjáningartungumál" tölvunnar með algóryþm-
um sínum og brotajöfnum en um leið að veita
einstaklingnum eins mikið frelsi og hægt er.
(www.media.mit.edu/~joey/x/x.html).
Eitt af mögnuðustu listaverkum Vefsins er
heimurinn GINGA (Global Information
Network as Genomorphic Architecture) þar
sem upplýsingar á Vefnum era rýmisgerðar og
framsettar í þrívíddarheimum sem skoðandinn
getur brimað um með stýriborði Cosmo Player.
Um er að ræða 9 mismunandi upplýsingaheima
þar sem upplýsingarnar eru framsettar á ólík-
an hátt, allt frá kúlulaga formum og kössum í
endalausu rými eða pípulagnanetkerfis til texta
í næfurþunnum lögum, sem liggja hver ofan á
öðram og hægt er að brima í gegnum og lesa.
Skoðandinn getur einnig ferðast um í heimun-
um í formi rafgervinga [e. avatars. (Það era
stafrænir staðgenglar tölvunotandans inni í
sýndarveraleikanum)], og má fara í það ferða-
lag með öðram skoðendum því forritið gefur
fleiri en einum notanda möguleika á að ferðast
um heimana í einu. Þannig geta rafgervingar
margra notenda talað saman og skipst á upp-
lýsingum. Níundi og síðasti heimurinn er svo
grafreitur rafgervinga. Þar liggja lík þeirra í
vel skipulögðu þrívíðu rými með eða án minni
um þau ferðalög sem þeir fóra er þeir voru á
lífí. Hægt er að ferðast um á milli líkanna og fá
upplýsingar úr minni þeirra. Heimarnir era
smíðaðir með VRML-kóðanum (Virtual Reality
Modelling Language) sem gerir gagnvirknina
is
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 31. JÚLÍ 1999