Lesbók Morgunblaðsins - 07.08.1999, Blaðsíða 11
sem geymir líkamsleifar Zacharias frá Hradce
9g eiginkonu hans Katherina frá Wallenstein.
I einni álmu þessarar voldugu byggingar eru
geymd málverk sem eiga að sýna þverskurð af
listaferli hins kunna tékkneska og virta lista-
manns Jan Zrzavý (1890-1977). Hann bjó um
margra ára bil í París.
Innan skamms má vænta þess að málverk-
um Jan Kren listmálara, sem bjó í Myslibor í
næsta nágrenni Telc, verði komið fyrir í við-
eigandi salarkynnum en hann eftirlét Telc nær
800 málverk að sér gengnum, hann lést á sl.
ári. Hluti þeirra hangir núna uppi í tóm-
stundaheimili unglinga en væntanlega aðeins
til bráðabirgða eða þar til þeim verður fenginn
viðeigandi framtíðar samastaður.
Jan Kren kynntist sá sem þetta ritar árið
1978, þá vann hann frá morgni til kvölds við
akuryrkju eða hliðstæð störf árið um kring til
að geta séð sér og stórri fjölskyldu sinni far-
borða. Þegar heim kom að kvöldi settist hann
við málaratrönurnar í eldhúsinu og vann að
sköpun listaverka, sumra all róttækra í garð
þáverandi þjóðskipulags sem hann gat aldrei
fellt sig við, langt fram eftir nóttu. Þegar hann
hafði dregið síðasta pensilfarið á hvert verk,
stakk hann því í rekka uppi á lofti yfir hey-
hlöðunni. Þau voru engum til sýnis enda sum
hættuleg honum og hans í viðleitninni til að
komast undan ónáð hjá ríkjandi, misvitrum yf-
irvöldum.
Ibúatala Telc er í dag 6.100 manns, hún hef-
ur farið hægt og sígandi lækkandi á síðustu
árum, sem kemur til af minnkandi atvinnu-
möguleikum á staðnum. Stór mótorsmurstöð
er í bænum, í henni vinna nokkrir tugir
manna. Vefnaðarverksmiðja sem hafði 800
manns í vinnu hefur fækkað starfsfólki niður í
þrjúhundruð sem kemm’ til af nýfengnum hag-
kvæmari vinnuvélum en einnig minnkandi
framleiðslu vegna minnkandi eftirspurnar.
Ferðamenn koma á hverju sumri í þúsunda-
tali hvaðanæva að en þeir koma að morgni og
fara aftur að kvöldi. Nokkur lítil heimilisleg
hótel eru í bænum, má segja að þau anni eftir-
spurn ásamt með heimagistingu sem er víða í
boði innan bæjarmarka og utan.
Aríðandi er með einhverjum ráðum að fá
ferðamenn til lengri dvalai’ í bænum og dettur
mönnum helst í hug eitthvað á sviði lista og þá
helst tónlistar. Eins og er er árlega efnt til
tónlistarmóta, hér fylgir listi þeirra fyrir sum-
arið 1999: (Dagsetningar fylgja í svigum.)
Fundur þjóðlagaflytjenda (30.6.-6.7.’99)
Franskir og tékkneskir „músíkantar" stilla
saman strengi (4.7.-14.7.’99)
Tónlistarlandslag (svokallað) (17.7.-24.7.’99)
Frídagar í Telc („trúbadorar" kynna list sína í
ljóði og lagi) (30.7.-14.8.’99).
Þessar uppákomur sem fara að miklu leyti
fram undir berum himni á torginu eru vel sótt-
ar. Einkum eru Frídagar í Telc vinsælir, þeir
höfða ekki síst til ungs fólks, það streymir að
víðsvegar úr landinu og dvelur gjarnan í Telc
meðan hátíðin stendur eða kemur til skemmri
ákveðins tíma til að njóta framlags sinna
poppgoða.
Tónleikagestirnir, mestmegnis af yngri kyn-
slóðinni, dvelja í tjöldum og skilja eftir lítinn
pening bæjarfélaginu til framdráttar, þó sjálf-
sagt nokkurn. Hér hefur að nokkm verið rak-
in saga og reynt að lýsa útliti Hvítu perlunnar
á bömíska hálendinu, eins og Telc er stundum
nefnd.
Af íbúunum er það að segja, að þeir eru
gestrisið og ekki síst hjálplegt og elskulegt
fólk eins og bræður þeirra og systur vítt og
breitt í Tékklandi, manni líður vel með Tékk-
um og einhvernveginn eiga íslendingar sér-
staklega með þeim samleið.
Það er með ólíkindum hve margir Tékkar
hafa lagt á sig að læra Islensku, án þess nokk-
urntíma að geta gert sér vonir um að það
kæmi þeim einhverntíma að gagni t.d. á þeim
tímum sem landið var lokað samgöngulega frá
hinum vestræna heimi.
Hvert menningarsinnað heimili og þau eru
mörg í umræddu landi, státar af íslenskum
bókmenntum í eigum sínum og þau hafa ekki
aðeins kappkostað að eignast einstaka bækur
íslenskra höfunda, heldur margra en þó hafa
stundum innri pólitískar hræringar sumra
haft áhrif á valið, það verður að segjast eins og
er.
Það má nefna þessu til áréttingar að fyrir
réttum 4 árum kom út í Tékklandi skáldverkið
Skálholt eftir Guðmund Kamban í íállegri
þriggja binda viðhafnarútgáfu.
Vegna verðmætra minnismerkja og viður-
kenningar á til fyrirmyndar vel við höldnu
markaðstorgi bæjarins og byggðarinnar í
kringum það, tók UNESCO Telc undir sinn
vemdarvæng árið 1992.
Undir leiðsögn Þorvalds Þorvaldssonar átti
íslenskur hópur arkitekta leið um Telc haustið
1993.1 gestabók bæjarins ritar hann óskir um,
sem hér í lokin er tekið undir, „að íbúum Telc
megi auðnast að varðveita þennan einstaka bæ
fyrir eftirkomandi kynslóðir".
Höfundurinn býr! Vínarborg.
MESTA TÓNVERK ALLRA
TÍMA OG ÞJÓÐA
Mótettukór Hallgrímskirkju, ósamt einsöngvurum
og hljómsveit, flytur H-moll messu J.S. Bachs í
Skálholtskirkju og H allgrímskirf cju um næstu helgi.
Af I því tilefni fjallar HALLDÓR HAUKSSON um
^ messuna í fyrri grein af tveimur.
IJÚNÍ árið 1818 gerði tónlistarútgef-
andinn Hans Georg Nageli heyrin-
kunnugt að hann hygðist gefa út kór-
verk eftir „hinn óviðjafnanlega Johann
Sebastian Bach“. í fyrirsögn tilkynn-
ingarinnar var verkið kallað „mesta
tónverk allra tíma og þjóða“. Fá verk
tónlistarsögunnar geta staðið undir
slíkum lofsyrðum og vissulega ber þetta
orðalag með sér að hér var verið að freista
væntanlegra viðskiptavina. Engu að síður
hafa fáir mótmælt þessari fullyrðingu á þeim
rúmlega 180 árum sem liðin eru síðan hún
var sett fram. H-moll messa Bachs hefur fyr-
ir löngu öðlast sérstakan heiðurssess í menn-
ingarsögunni og er nefnd í sömu andrá og
verk á borð við Hamlet, Don Giovanni og
Stríð og frið. I huga tónlistarmanna um allan
heim er hún eitt verðugasta verkefni sem
hægt er að fást við og áhugamenn um tónlist
njóta góðs af því.
Saga H-moll messunnar er flókin og afar
forvitnileg. Enn eru mörg atriði óljós, þrátt
fyrir alla þá eftirgrennslan sem Bachfræð-
ingar síðustu tveggja alda hafa lagt á sig.
Nýjustu rannsóknir benda til að Bach hafi
beint síðustu kröftum sínum að H-moll mess-
unni, en ekki Die Kunst der Fuge (Fúgulist-
inni) eins og áður var talið. Saga verksins
nær allt aftur til ársins 1724, þegar Sanctu-
skaflinn var saminn, en það var sem sé ekki
fyrr en um aldarfjórðungi síðar sem Bach
safnaði nokkrum gömlum messuköflum sín-
um saman og notaði sem uppistöðu í Missa
tota, verki þar sem allir fastir liðir messunn-
ar (Ordinarium missae: Kyrie, Gloria, Credo,
Sanctus, Agnus Dei) eru tónsettir. Við andlát
Bachs í júlí 1750 erfði næstelsti sonur tón-
skáldsins, Carl Philipp Emanuel, handritið
að H-moll messunni. Hann lést árið 1788 og í
listanum sem gerður var yfir eftirlátnar eig-
ur hans tveimur árum síðar, er það skráð
sem „Stór kaþólsk messa". Þetta tónlistar-
form er einmitt í huga flestra nátengt hinni
kaþólsku kirkju.
Hvemig stóð á því að stórmeistari lút-
erskrar kirkjutónlistar samdi verk af
þessu tagi og lagði slíkan metnað í það
að flest tónverk, trúarleg sem veraldleg,
blikna í samanburði? Var messan nokkurn
tíma flutt á dögum Bachs? I seinni grein
minni ætla ég að reyna að svara spurningum
sem þessum, sem hljóta að vakna þegar stað-
ið er andspænis H-moll messunni. Nú langar
mig hinsvegar til að beina athygli lesenda
aftur að áformum Nágelis og annarra útgef-
enda og að rekja sögu handritsins að mess-
unni eftir andlát Philipps Emanuels. Sá ferill
inniheldur nokkuð reyfarakennda drætti,
sem kunna að virðast vera í hróplegu ósam-
ræmi við háleitt innihald verksins. Þeir lýsa
þó kannski betur en margt annað þeim goð-
sagnaljóma sem þetta ultimum opus Baehs
útgeislar. Inn í frásögnina flétta ég upplýs-
ingum um útbreiðslu messunnar í afritum og
á tónleikasviðinu.
Hans Georg Nágeli fæddist í Wetzikon ná-
lægt Ztirich í Sviss árið 1773. Hann var mik-
ill söngfrömuður og hefur verið kallaður
„maðurinn sem kenndi Svisslendingum að
syngja". Enn þann dag í dag eru nokkur laga
hans sungin víða um lönd. Nágeli gekkst fyr-
ir stofnun fjölmargra kóra og beitti sér fyrir
almennri tónlistarkennslu barna. Önnur hlið
á margþættu framlagþ hans á sviði tónlistar
var útgáfustarfsemin. í upphafi nítjándu ald-
ar, þegar áhugi á tónlist Bachs var farinn að
aukast, varð Nágeli meðal hinna fyrstu sem
gáfu verk hans út. Hann beindi kröftum sín-
um í fyrstu að hljóðfæratónlist. I bréfi til
hins þekkta útgáfufyrirtækis Breitkopfs &
Hártels í Leipzig í ágúst 1801 biður hann
fyrirtækið að bíða með útgáfu á söngverkum
Bachs þar til hann hafi lokið við söfnun
áskrifenda að hljóðfæraverkunum. Hann
J.S. Bach
segist sjálfur ekki hafa í hyggju að prenta
„verk í ströngum stfl“, og óttast að þau muni
fæla fólk frá útgáfu hans. Sautján árum síð-
ar, í júní árið 1818, kynnti Nágeli hins vegar
fyrirhugaða prentun sína á H-moll messunni,
í tónlistarblaði Leipzigborgar, Allgemeine
musikalische Zeitung, og hóf söfnun áskrifta.
Þessi stefnubreyting helgast m.a. af því að
árið 1806 áskotnaðist honum áðumefnt
handrit Bachs að messunni úr dánarbúi Phil-
ipps Emanuels. Hann taldi sig sem eiganda
handritsins hafa einkarétt á útgáfu verksins
og sú skoðun hans átti eftir að leiða til lang-
vinnra deilna. I tilkynningunni er farið stór-
um og fögrum orðum um hina „fimmrödduðu
messu með stórri hljómsveit", sem boðin er
til sölu. Fullyrt er að hana megi ekki vanta í
nein nótnasöfn og að lestur partítúrsins sé
jafn mikilvægur ungu tónlistarfólki og ferð
til Rómar fyrir myndlistarmenn. Nágeli
heldur því fram að áskriftarverðinu (8 ríkis-
dalir) sé haldið mjög í hófi, enda sé um að
ræða partítúr sem jafnvel taki Messíasi
Hándels fram í lengd. Áskriftartilboðið gilti
út árið, en verkið var væntanlegt úr prent-
smiðju á páskum 1819.1 Ijós kom að sú áætl-
un var byggð á heldur mikilli bjartsýni.
Við skulum skjótast um stund til Eng-
lands áður en við fylgjumst frekar með
Nágeli og tilraunum hans. í London
starfaði tónlistarmaðurinn Samuel Wesley,
sem talinn var fremsti organisti samtímans.
Hann hafði tekið miklu ástfóstri við tónlist
Bachs og lék stórt hlutverk í útbreiðslu
hennar í Englandi. Nokkrum árum áður en
Nágeli birti tilkynningu sína, var Wesley far-
inn að safna áskrifendum að útgáfu á Credoi
H-moll messunnar. í bréfi sem hann skrifaði
í febrúar 1816 taldi hann sig þurfa 70 áskrif-
endur til að fjármagna prentunina. Hann var
kominn vel á veg með söfnunina, í kringum
40 höfðu þegar skráð sig, en sennilega hafa
hugaðir kaupendur í Englandi ekki verið
mikið fleiri, því ekkert varð úr áformum org-
anistans.
Nefna má til sögunnar enn einn mann,
sem ól draum um að gefa H-moll messuna út.
Georg Pölchau hafði búið um langt skeið í
Hamborg og hafði þai’ orðið sér úti um fjöl-
mörg handrit úr dánarbúi Philipps Emanu-
els, m.a. partítúr og raddir Bachs að Sanctu-
skafla messunnar. Hann hafði þegar gefið
Magnificat Bachs út og ákvað nú að H-moll
messan væri næsta verkefni. Árið 1818 ferð-
aðist hann til Frakklands og Englands, m.a. í
þeim tilgangi að undirbúa útgáfuna. í
London kynntist hann Samuel Wesley, en lét
árangurslausa tilraun hans ekki telja úr sér
kjarkinn. Bjartsýni Pölchaus var jafnvel svo
mikil að hann áformaði að reisa minnismerki
um Bach við gröf hans í Leipzig fyrir ágóð-
ann. Það fór hins vegar á ;sömu lund fyrir
Pölchau og fyrir Wesley. Áformin urðu að *
engu. Svo vildi til að hugmyndir hans voru
fyrst kynntar almenningi í sama tölublaði af
Állgemeine musikalische Zeitung og tilkynn-
ing Nágelis birtist í. Líklega hefur Pölchau
ákveðið að víkja úr vegi fyrir eiganda heild-
arhandritsins. Hann skipti snarlega um
stefnu og auglýsti stuttu seinna, í samvinnu
við útgefandann Simrock í Bonn, fyrirhug-
aða útgáfu á A-dúr messu Bachs. Það er ein
af fjórum stuttum messum eftir tónskáldið,
en þær innihalda aðeins Kyrie og Gloriu.
Nágeli misskildi þó tilkynninguna og hélt að
hér væri átt við verkið sem hann taldi sig
eiga einkarétt á að gefa út. Þetta varð
kveikjan að fyrstu deilunni um útgáfu H-
moll messunnar. Þær áttu eftir að verða
fleiri.
A-dúr messan kom út seinna þetta sama
ár, en ekkert bólaði á útgáfu Nágelis um
páskana 1819. Hann hafði rekið sig á það
sama og Wesley: það var erfitt að safna
pöntunum. Jafnvel þótt orðstír messunnar
væri útbreiddari í hinum þýskumælandi
heimi en á Bretlandseyjum, tókst honum
ekki að afla tilskilins fjölda áskiáfenda að út-
gáfunni. Hann lét það þó ekki á sig fá og
hófst handa við að útbúa prentplötur. Árið
1827 var hann hálfnaður með verkið og
fannst vera kominn tími til að minna á áform
sín. Það gerði hann að þessu sinni í tónlistar-
blaði Berlínar. Meðal þeirra sem fögnuðu til- ,
kynningunni var ung kona af frægri menn-
ingarætt. Fanny Mendelssohn skrifaði í lok
ársins bréf til vinar síns Karls Klingemanns í
London þar sem hún fer lofsamlegum orðum
um framtak Nágelis, en efast um að hann
muni hafa nokkuð upp úr krafsinu. Rúmu ári
eftir að þetta bréf var skrifað, eða hinn 11.
mars 1829, átti sér sá atburður stað sem oft-
ast er talinn marka upphaf Bachendurreisn-
arinnar. Matteusarpassían var flutt af
Berliner Singakademie undir stjórn bróður
Fannyar, Felix Mendelssohns, sem var tví-
tugur að aldri. Þau systkini höfðu kynnst H-
moll messunni á æfingum Söngakademíunn-
ai’. Karl Friedrich Zelter, vinur og kennari
Felix, sem hafði stjómað kórnum síðan um
aldamótin var sammála Nágeli og áleit að H-
moll messan væri „sennilega mesta tónverk -
sem litið hefur dagsins ljós“. Samkvæmt
dagbók akademíunnar hóf hann æfingar á
messunni 25. október 1811. Verkið var sung-
ið, kafla fyrir kafla, næsta árið og síðan rifj-
að upp af og til og látið gerjast innan kórs-
ins, án þess að til opinbers tónleikahalds hafi
komið. Til þess var tónlistin vafalaust talin of
erfið. Zelter tók sér reyndar fyrir hendur að
einfalda ýmsa staði undir því yfirskyni að
hann væri að hreinsa tónlist Bachs af
„franskri froðu“. I bréfi til vinar síns
Goethes sagðist hann geta séð Bach fyrir sér
kinka kolli og segja: „Já, svona vildi ég í
raun hafa þetta.“ Zelter hefur kannski rætt
þessi mál betur við Johann Sebastian eftir að
hann hvarf úr þessum heimi árið 1832. Ári
síðar vai’ H-moll messan hins vegar fyrst
flutt opinberlega af Söngakademíunni í y
styttri útgáfu undir stjórn Karls Friedrichs
Rungenhagens. Hlutar úr verkinu höfðu áð-
ur hljómað jafnt á einkatónleikum sem á op-
inberum vettvangi. Fyrstur til að kynna það
fyrir almenningi var Carl Philipp Emanuel
Bach. Hann flutti Credoið í Hamborg árið
1786 á tónleikum sem haldnir voru til styrkt-
ar sjúkrahúsi fátækra í borginni. Nóturnar
sem notaðar voru hafa varðveist og þær leiða
í Ijós að Philipp Emanuel gerði ýmsar breyt-
ingar á tónlist föður síns, sérstaklega hvað
hljóðfæraskipan varðar, auk þess sem hann
samdi hljómsveitarinngang að verkinu. Á
dögum upprunastefnu er auðvelt að fordæma
slíka brenglun á tónverkum, en hafa ber í '
huga að þetta þótti sjálfsagt háttalag á þess-
um tíma. Tónlistin var í þróun, ný hljóðfæri
komu fram á sjónarsviðið og þegar gömul
tónlist var endurvakin, var það talið vera
henni fyrir bestu að hún væri klædd í ný^
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. ÁGÚST 1999 1 1