Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1999, Síða 4
ISLENSKAR FRUR
, í ANDVÖRPUM
ARIÐ 1521 teiknaði meistari
Albrecht Diirer frá Nurn-
berg (1471-1528) þrjár
myndir af sex vel klæddum
konum í Antwerpen, sem
lengi voru taldar vera ís-
lenskar. Diirer dvaldist í
Niðurlöndum árið 1520 og
fram á haust árið 1521. Hann hafði miðstöð í
Antwerpen, þar sem hann umgekkst heldri
menn, jafnvel konunga og keisara, svo og
lærða menn og leika, sem hann teiknaði og
málaði. I Antwerpen bjuggu yfir 100.000
manns í byrjun 16. aldar og höfnin þar var ein
hin stærsta í Evrópu.
Fyrir utan að vera koparstungumeistari og
meistari í olíumálun, stærðfræðingur og ýmis-
legt annað var Albrecht Diirer einn af „Ijós-
myndurum" síns tíma. Allt það sem hann sá og
þótti einstætt, framandi eða furðulegt teiknaði
hann á blað. Eitt sinn er hollenskir sjómenn
fengu rostung í net sín í Norðursjó árið 1521
tók Diirer sér umsvifalaust ferð á hendur til að
teikna og mála kvikindið, sem var afar sjaldséð
á þessum slóðum. Diirer hélt dagbók og
greindi frá merkum mönnum, sem hann mætti
á leið sinni. Diirer var sömuleiðis náttúrufræð-
ingur og ritaði meðal annars verk um rúm-
fræði sem kom út eftir dauða hans. Eitt af
stærstu áhugamálum hans var að teikna bún-
inga fólks í þeim löndum sem hann heimsótti.
Durer teiknaði einnig grímubúninga og skraut-
klæðnað fyrir sjálfan sig og fyrir heldra fólk.
Myndirnar þrjár af hinum vel klæddu kon-
um í Antwerpen árið 1521, eru pennateikning-
ar, sem litaðar eru með vatnslitum. Þær hafa
síðan 1935 verið varðveittar á Le Louvre safn-
inu í París og tilheyra safni Edmonds de
Rotschilds baróns.
íslenskar konwr
Myndimar þrjár voru fyrst birtar umheim-
inum í fjórða bindi gríðarstórs verks
Friedrichs Lippmanns um teikningar Durers
árið 1896. Lippmann hélt því fram að teikning-
arnar sýndu íslenskar konur. Árið 1936 birtist
stærsta myndin í hinni stórmerku doktorsrit-
gerð sagnfræðingsins og nunnunnar dr. Marie
Simon Thomas um íslandssiglingar Hollend-
inga og sama myndin birtist löngu síðar í Mið-
aldasögu dr. Björns Þorsteinssonar (1978).
Hins vegar hafa hinar myndirnar ekki birst í
íslenskum ritum svo höfundi sé kunnugt um.
Ef texti' myndanna er lesinn, eins og flestir
sérfræðingar gerðu fram til ársins 1931, má
lesa eftirfarandi á stærstu myndinni með hendi
Diirers undir hinu alþekkta fangamarki hans
AD: 1521 Allso gand dý reichen frowen in
eisslond, eða ef snúið er yíir á íslensku: Þannig
ganga ríkar konur til fara á Islandi. A annarri
myndinni eru teiknaðar tvær konur, sem bera
miklar kápur með hermelínsleggingum og lág-
vaxnari stúlka með höfuðfat er líkist faldi. Efst
á myndina hefur Durer ritað 1521 Also gant
man im eyslont dy mechtigh, sem hægt er að
útleggja: Þannig ganga hinir heldri til fara á
Islandi. Þriðja myndin, sem sýnir tvær konur,
ber textann In eyslont gett das gemein Folg
also, eða: á Islandi gengur venjulegt fólk
þannig til fara.
Kristján konungur annar
í Antwerpcn 1521
Arið 1521 fór Kristján Danakonungur annar
til Niðurlanda og Norður-Þýskalands, og heim-
sótti þar meðal annarra mág sinn sinn Karl V,
nýkrýndan keisara. Tilgangur fararinnar var
að hluta til pólitískur. Konungur fékk hjálp
mágs síns til að finna gamla sáttmála um yfir-
ráð Danakonungs yfir Liibeck og ýmislegt
annað sem styrkti stöðu hans.
Durer hitti Danakonung á yfirreið hans um
Niðurlönd og ritar í dagbók sína í júlí 1521:
„Sömuleiðis hef ég séð hve fólkið í Antwerpen
var undrandi, er það sá konung Danmerkur, að
því að hann var svo karlmannlega fagur maður
og vegna þess að hann hafði aðeins komið við
þriðja mann frá sínu góða landi.“ Diirer málaði
síðan Kristján konung.“
Vegna þess skilnings sem menn lögðu í texta
myndanna af konunum, vai' sú tilgáta sett fram
fyrr á öldinni, að Islendingar hefðu verið í för
með Kristjáni konungi til Antwerpen. Föt
kvennanna á myndunum, sem frekar henta í
Hefðarfrú frá íslandi? 1521 Allso gand dý reichen frowen in eisslond.
EFTIR VILHJÁLM ÖRN VILHJÁLMSSON
Gengið hefur verið út fró því að myndir Durers séu
teiknaðar í Antwerpen og konurnar hafi setið fyrir. Því
miður ritaði Durer ekki í dagbækur sínar um þessar
konur, eins og hann gerði um svo margg aðra sem
hann teiknaði. Hugsanlegt er að einhver gæti hafg ver-
ið ó Islandi og séð íslenskar konur og lýst klæðnaði
þeirra fyrir Durer. I Antwerpen bjuggu margir korta-
gerðarmenn og sæfarar sem sigldu í Norðurhöfum.
Spássíumynd úr Heynesbók AM 147 4to. Stofnun Árna Magnússonar.
vetrarkuldum, hafa þó vart verið hentug í ferð
sem farin var að sumarlagi. Því verður tilgátan
um íslendinga í fylgdarliði konungs að teljast
ólíkleg. Ef fjöldi manna í fylgdarliði konungs
var sá er Durer greinir frá, hafa konur ekki
verið með eða ekki verið taldar með. Eini ís-
lendingurinn, sem vitað er til að Kristján II
hafi hitt árið 1521, var Ögmundur biskup Páls-
son, sem fór á fund hans í Kaupmannahöfn í
maí það ár, en ekki er greint frá neinum kon-
um í fylgdarliði Ögmundar.
Ekki má gleyma því að Kristján konungur
reyndi mikið að selja Island hæstbjóðanda, þar
sem ríkiskassinn var ávallt tómur. Hann sendi
meðal annars Hans Holm, borgarstjóra og
kaupmann á Holtsetalandi, til Hollands og
Englands til að reyna að selja ísland. Vildi Kri-
stján konungur fá tuttugu til þrjátíu þúsund
gyllini af Hollendingum, en ef þeir vildu ekki
kaupa, þá fimmtíu til hundrað þúsund ef Hin-
rik VIII vildi kaupa landið. Kaupmenn í Am-
sterdam voru ekki fráhverfir kaupunum, en í
Antwerpen vildu menn alls ekki versla og því
varð ekkert úr Islandssölunni.
Hvort konungur var enn að reyna að losa sig
við ísland til að hlotnast skotsilfur er hann vai'
í Antwerpen vitum við ekki, en freistandi er að
ímynda sér að málið hafi enn verið á dagskrá.
Durer teiknaði marga kaupmenn í Antwerpen
og hefur örugglega haft samskipti við ein-
hverja af þeim sem ekki vildu kaupa ísland.
Líflenskar konwr?
Án vitundar íslenskra sagnfræðinga hefur
umheimurinn breytt túlkun myndanna þriggja.
Þegar árið 1931 setti Lettlendingurinn
Nicolaus Busch fram þá tilgátu að
Ei(y)s(s)lond á myndunum, eða ísland, væri
rangur lestur. Hann taldi réttara að lesa orðið
sem Eyfland, sem hann taldi forna mynd af
nafni Líflands, sem eru héruð þau sem liggja á
landamærum Eistlands og Lettlands nútím-
ans. Nafnið Eiflant, Ifland, Eiffenlant í stað
Líflands (á latínu: Livonia) kemur fyrir í heim-
ildum. Lífland hét til dæmis Iflanty á pólsku á
16. öld.
Önnur rök Busch eru þau, að þessar myndir
Durers hafi birst nokkuð breyttar í Trachten-
buch eftir Hans Weigel, sem kom út í Nurn-
berg árið 1577, en þar eru konurnar kallaðar
líflenskar. Síðar teiknuðu aðrir höfundai' bóka
um búninga, svo sem Jost Amman (1586) og
Abraham Bruyn (1610) eftirmyndir eftir teikn-
ingum Weigels og héldu einnig fram að bún-
ingar þessir væru líflenskir.
Með mjög langsóttum skýringum taldi
Busch koma til greina að Durer hefði brugðið
sér í ferð til Riga og teiknað konurnar þar, en
setti fram endaslepptar skýi’ingar því til stuðn-
ings. Samkvæmt seinni tíma fræðimönnum er
talið afar ólíklegt að Durer hafði farið lengra
en til Niðurlanda.
Nicolaus Busch rannsakaði ekki hvort
klæðnaður íslenskra kvenna fyrr á öldum hefði
nokkurn tímann verið líkur þeim sem konurnar
á myndunum bera. Tilgáta Busch hefur síðan
verið tekin gild og hefur þýski listfræðingurinn
Ursula Mende bætt um betur í grein, sem kom
út árið 1969. Þar nefnir hún mynd Melehior
Lorchs af kvenbúningi frá Stralsund í Norður-
Þýskalandi frá 1563, og búning sem sést á leg-
steini frá 1601, sem sýna kraga sem svipar til
kraga sumra kvennanna á myndum Dörers.
Mende telur það leiða líkur að því að myndirn-
ar sýni í raun konur frá Líflandi frekar en ís-
landi. Sá annmarki er á grein þessari, að
myndir af þessum sönnunargögnum eru ekki
birtar. Háir ki'agar voru reyndar í tísku í Evr-
ópu á þessum tíma og einkum í lok 16. aldar og
sjást þeir til dæmis á legsteinum í dönskum
kirkjum, sem ekki eru mjög langt frá
Stralsund. Ekki nefnir listfræðingurinn Mende
hvort til séu myndir á legsteinum, á svæði því
sem kallaðist Lífland á miðöldum, sem sýni
konur með falda, skildahúfur eða háa kraga
eins og maddömur Diirers. Þrátt fyrir mikla
leit í bókum hefur höfundi ekki tekist að finna
neitt í löndum Eystrasalts, sem svipar til kven-
búninganna á myndum Diirers.
Enginn þeirra, sem um myndir þessar hafa
skrifað, hefur velt fyrir sér hvort myndirnar
hafi verið teiknaðar eftir minni og séu því ekki
að öllu leyti nákvæmar. Gengið hefur verið út
frá því að myndimar séu teiknaðar í
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. ÁGÚST 1999