Lesbók Morgunblaðsins - 28.08.1999, Blaðsíða 15

Unnið að byggingu Þjóðhildarkirkju og skála í Brattahlíð. En var bær Eiríks rauða þarna?
Greinarhöfundurinn telur margt benda til þess að svo hafi ekki verið.
Ljósmynd: RAX.
ER BRATTAHLIÐ
RANGLEGA
STAÐSETT?
EFTIR GUÐBRAND JÓNSSON
sem hefur enga bratta hlíð og er þar að auki við fjörð
sem lagður er þykkum ísi frá nóvember fram í júní. 1
hinum ætlaða Einarsfirði, | bar sem Garðar eru sagðir
vera, gerist þetta hinsvegar ekki.
EITT af því fallegasta við ísland er
frelsið og þá sérstaklega skoðana-
og tjáningarfrelsið. Þetta hef ég
nýtt mér eftir aðstæðum hverju
sinni. Ég hef fengið viðtal við þrjá
forsætisráðherra og þrjá aðra
fagráðherra, til að vinna málstað
mínum fylgi. Árangurinn varð
enginn en ég fékk þó komið að tjáningu minni
og skoðun og það kann ég að meta.
Þrátt fyrir fyrri reynslu, sá ég mig til þess
knúinn að panta viðtal við forseta Islands, þar
sem ég vildi tjá þá skoðun mína að bær Eiríks
rauða, Brattahlíð, væri ranglega staðsettur í
Grænlandi. Viðtalið fékk ég í janúar sl. og
stóð það yfir í klukkutíma. Forsetinn tók á
móti mér af þeim virðuleik sem embættinu til-
heyrir.
Málefnin koma okkur öllum við, fjalla um
Islendinga sem fóru tO Grænlands og þaðan
áfram til Vínlands, fjalla um íslenskt mál og
skrásetta sögu Islendinga í íslenskum fornrit-
um. I viðtalið mætti ég með siglingakort af
Suður-Grænlandi, rústakort yílr byggðir for-
feðra okkar á sama svæði frá hinni dönsku
„Geodætisk Institut“, Fóstbræðrasögu og
fræðirit Ólafs Halldórssonar „Grænland í
miðaldaritum“, en sjálfur hafði ég búið og
starfað þar sem þyrluflugmaður og þekki því
aðstæður á Suður-Grænlandi á öllum tímum
árs. Nú verður greint frá efnisatriðum í við-
talinu við forseta íslands.
Brattahlíð, bær Eiríks rauða, er sagður
öðrum megin fjai-ðarins sem Narsassuaq-
flugvöllur er við, en þaðan flugum við suður
um Grænland. Eftir fyi'sta árið fékk ég vissar
efasemdir um að það gæti staðist eins og að-
stæður eru með tilliti til fomritanna og ann-
arra þátta. Sagan segir að Eiríkur komi til
Grænlands og setjist í fyrstu að í Eiríksey
fyrir miðri hinni eystri byggð og sé þar í þrjú
ár en flytjist síðan inn fjörðinn og setjist að
fyrir botni fjarðarins sem fær nafnið Eiríks-
fjörður en bærinn Brattahlíð.
Fyrir mig var það ömefnið sjálft „Bratta-
hlíð“ sem ekki gekk upp í þessu ætlaða um-
hverfi sem ekki hefur bratta hlíð og svo nátt-
úrulegar aðstæður að vetri. Fjörðinn leggur
og er hann ísilagður með allt að metraþykk-
um ís frá nóvember fram í júní og út fjörðinn
langleiðina til Narsaq. Ég hugsaði sem svo:
„Lét Eiríkur rauði, landkönnuðurinn sjólfur,
skip sitt frjósa inni og hvar var skipanaustið?"
Vestur af ætlaðri Brattahlíð er ísafjörður sem
ber nafn með rentu þvi á þessum firði er allt
árið þéttriðið net rekíss á frekar straumþung-
um firði á fallaskiptum og ófær skipum af
þeirri stærð sem Eiríkur rauði notaði allt ár-
ið. Ætlaður Einarsfjörður er sagður í suð-
austur frá flugvellinum og er ólíkur hinum
tveimur þar sem hann leggur ekki og er hann
laus við rekís frá jökli allt árið frá botni fjarð-
ar og út fjörðinn. Þar í botni er bærinn Garð-
ar sagður vera og þar á að vera þingstaður og
biskupssetur.
Þeir eru til sem halda því fram að veður
hafi verið hlýrra í Grænlandi á dögum Eiríks
rauða en nú er. Ekkert bendir til þess að af-
staða sólar til jarðar hafi breytt sér en hafi
svo verið þá er það að hámarki 7 V4 gráða eða ,
30 mínútur og lengir það daginn að sumri en
styttir jafnframt að vetri. Hvort sem er breyt-
ir það ekki því náttúrufyrirbrigði sem finna
má við ætlaðan Eiríksfjörð nema til verri veg-
ar. Hafi verið mjög heitt sumar á dögum Ei-
ríks og sumarið lengra en nú er eykur það sól-
bráð á jöklinum norður af firðinum og mikið
magn af fersku vatni streymir niður í botn
(Eiríksfjarðar) og sest þar ofan á saltvatn
sjávar og frýs að hausti og er ástæðan sú að
þegar sól lækkar á lofti þá eykst útgeislun
uppi á jöklinum norður af firðinum að nóttu,
til verða hæðaráhrif og frost fer þar í yfir 40
gráður í október. Þessi ískaldi loftmassi
streymir fram í þunnu teppi (30 metrar) niður
jökulinn og suður í ætlaðan Eiríksfjörð og
bráðfrýs yfirborðsvatn á firðinum kerfisbund-
ið til vors. Þetta gerist ekki í hinum ætlaða
Einarsfirði, þar sem Garðar eru sagðir vera,
eða ísafirði.
Einarsfjörður er nefndur eftir Einari sem
var með Eiríki rauða út til Grænlands, einn af
mörgum. Ég vil ekki trúa því að Eiríkur rauði
láti eftir bestu aðstæður á Grænlandi til
handa Einari sem sagan þekkir ekki en bjó í
Görðum sem varð þingstaður og biskupssetur
með öll bestu hlunnindi á Suður-Grænlandi.
Það eru ekki Islendingar eða íslensk rök sem
hafa ályktað hvar Brattahlíð er eða Garðar.
Það eru Danir og dönsk rök sem það hafa
gert á vafasömum forsendum sem sagðar eru
kommnar frá íslenskum manni, ívari Bárðar-
syni, sem Danir vísa til sem „ívars Bárdsons,
beskrivelser".
í handritinu stendur: „Allt þetta sagði oss
ívar Bárðarson, Grænlendingur, sem var
ráðsmaður á byskupsstólnum í Görðum um
mörg ár, að hann hafði séð.“ o.s.frv. Græn-
landslýsing ívars er sögð við biskupsstólinn í ’
Noregi en það eru aðrir en Ivar sem skrá sög-
una sem er að efni til hlunnindalýsing frá
Suður-Grænlandi, hvað heyri kirkjunni til og
er svo að sjá af lýsingunni að öll hlunnindi í
Suður-Grænlandi tilheyri biskupssetrinu að
Görðum og norsku biskupakirkjunni. Þegar
hlunnindalýsingunni er að Ijúka í ætlaðri frá-
sögn ívars má lesa mjög athyglisverða um-
hverfislýsingu Ivars þar sem hann er staddur
á stað sem allir eru sammála um hvar er:
„Undir Sólarfjöllum er kirkja,“ segir í frásögn
Ivars. Staðurinn er á milli ísafjarðar og ætl-
aðs Eiríksfjarðar og er Sólarfjallakirkja
merkt númer 23 á meðfylgjandi rústakorti
þegar þessi merkilegu orð eru sögð og nú
reynir á íslenska rökhugsun og takið eftir
hlunnindaþætti í lýsingunni sem hljóðar svo:
„Þá er lengra inn í firðinum Hlíðarkirkja: hún
á land allt inn í botn og svo handan fjarðarins
allt út til Búrfells, en allt út frá Búrfelli heyrir
dómkirkjunni til. Þar er stór bær og heitir
Brattahlíð; þar býr lögmaður.“
Samkvæmt þessu er rúst 49 eða 54 þá
Brattahlíð en rúst 29 Hlíð og Hlíðarkirkja.
Því má ætla að firðimir Einars- og Eiríksfirð-
ir hafi víxlast og þá um leið Garðar og Bratta-
hlíð. Fleira styður þessa kenningu. Þegar Ei-
ríkur rauði kemur til Grænlands þá er hann
þrjú ár í Eiríksey sem sagan segir vera fyrir
mynni fjarðar (Eiríksfjai'ðar) og fór inn fjörð-
inn og inn í botn hans.
Hér má telja öruggt að rúst eða rústir séu í
Eiríksey og á eyjan að vera fyrir mynni fjarð-
ar. Fyrir utan ætlaðan Eiríksfjörð er eyjan
Simutaq á máli innfæddra, þar er engin rúst
og eyjan getur ekki talist vera fyrir mynni
fjarðar. Fyrir mynni ætlaðs Einarsfjarðar er
eyja sem á dönsku heitir Reno en Inúítar
kalla Akia. Á þessari eyju eru þrjár rústir for-
feðra okkar og mildl veiði-
hlunnindi, rúst nr.
188/273/274. Þetta tel ég vera
Eiríksey og þar inni í botni
Brattahlíð og hér á ömefnið
best heima við rúst 49 en þar
uppaf er brött hlíð Búrfells.
Þar sem Garðar em sagðir
vera kalla Inúítar Igaliko og
fjörðinn Igalikofjord. Ef ég
ætti að þýða orðið á íslensku
þá er það brött hlíð, brattar
hlíðar og fjörðurinn Bröttu- .
hlíðafjörður. Orðið Garðar er
fleirtöluorð yfir mjög gamalt
orð Garður, samanber Egils-
sögu, fyrir austan Garð að
Mosfelli. Sama orð er notað í
dönsku og norsku sem gárd,
herregárd en óðal á íslensku.
Á danska rústakortinu er
hringur, o, yfir það sem Dan-
ir kalla gárd eða garð og
samkvæmt því nokkuð ljóst
hvomm megin Garðar em
með sínar 50 gárd-rústir á
móti þremur hinum megin.
I Fóstbræðrasögu er
Grænlandsþáttur sem marg-
ir hafa lesið og þá á gmnd-
velli staðhátta eins og þeir
em sagðir vera í dag. Þegar
lestri er lokið komast flestir
að þeirri niðurstöðu að sagan
sé einskonar skröksaga eða uppspuni og var
ég einn þeirra. En eftir að ég breytti staðhátt-
um þannig að Eiríksfjörður var Einarsfjörð-
ur, Brattahlíð að Görðum og öfugt, þá fær
sagan vitrænt gildi og af varð góð skemmtun.
Þetta skipti mig máli ef skip er sjósett frá
fjörunni neðan Bröttuhlíðar að jólum.
í fræðiriti Ólafs Halldórssonar, „Grænland í
miðaldaritum", er að finna eftirfarandi sögu.
,Ágrip úr historíu Þormóðar Kolbrúnar-
skálds, hvar Garðar standa, byskupsstóllinn í
Grænlandi, og nokkrir aðrir bæir í Eiríksfirði
og Einarsfirði,“ o.s.frv. og svo síðar: „Þeir
Skúfur og Bjarni áttu bú á Stokkanesi, það
var í Eiríksfirði, öðru megin en Brattahlíð var.
I Einarsfírði eru GarðaiJ‘, o.s.frv. og svo síðar:
„Þá þeir Skúfur og Bjarni vora búnir til brott-
siglingar af Grænlandi, sagðist Þormóður er-
indi eiga norður í fjörðinn Einarsfjörtf‘. (Hér
af er merkjanda að Einarsfjörður er norður af
frá Eiríksfirði, en ekki fyrir sunnan).
Þessar tvær setningar í fornriti verða
merkingarlausar og rýra gildi fomrita er Þor-
móður fer norður í Einarsfjörð yfh- í Garða og
að byskupsstólnum frá Eiríksfirði eins og ör-
nefni og uppröðun fjarðanna tveggja er í dag
en fær vitrænt gildi og djúpa merkingu ef
þessu tvennu er víxlað.
Þetta var í aðalatriðum málflutningur minn
í viðtalinu við forseta Islands sem brosti og
var greinilega skemmt yfir þessu tiltæki
mínu. Hvað hann gerir það veit ég ekki en ég
fékk komið skoðun minni á framfæri og tján-
ingarþörfin fékk djúpa útrás.
Höfundurinn er þyrluflugstjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 28. ÁGÚST 1999 1 5