Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 14

FURÐUR OG HUGSÆI
EFTIR
BRAGA ÁSGEIRSSON
Málarinn James Ensor
var reiður og bitur 1 ista-
maður, lifði mikl< 3
umbrotatíma á tveim
aldarhelmingum og þrjár
stórstyrja Idir í Evró pu,
þar af tvær heims-
styrjaldir., Æ.viferill hans
skiptistnæstum jafnt milli
aldanna, en sl- cöpunar-
9 leðin re is hins vegar
hæst á tveim síðustu ára-
tugum hin nar 1 fyrri. Hér
segir 1 frá lífi hans og 1 list.
MEÐ risavaxinni
yfírlitssýningu í Kon-
unglega fagurlista-
safninu í Brussel
heiðrar belgíska þjóð-
in rainningu hins
mikla málara James
Ensor. Heiður, sem
áður hafði fallið í skaut sporgöngumönnum
hans, súrrealistunum Paul Delvaux og Réne
Magritte. Hún er haldin í tilefni þess að
fímmtíu ár eru liðin frá andláti málarans, en
list hans er sögð hafa rekið endahnútinn á
nítjándu öldina og opnað dyrnar upp á gátt
fyrir þeirri tuttugustu. Mörgum mun fínnast
að hér hafi verið byrjað á röngum enda, því
Ensor var þeirra elstur, en hinir eru full-
trúar seinni tima hræringa sem hann lagði
grunn að. Einna líkast sem mótbyr umbrota-
áranna sem fyllti málarann örvæntingu og
beiskju, hafi í þessu tilviki náð yfir gröf og
dauða. Að vísu var haldin sýning á verkum
Ensors við opnun Listhallar Brússel-borgar
árið 1929, en naumast hægt að jafna henni
við stórframkvæmdir nútímans í öllu sínu
umfangi og skilvirkni. Lýsandi dæmi um
ándvaraleysi landa listamannsins á árum áð-
ur, er að á sýningunni kom höfuðverk hans,
Innreið Krists í Brussel, málað 1888, fyrst
fyrir sjónir almennings, en það hafði alla tíð
verið í geymslu á vinnustofu hans! Er nú í
eigu J. Paul Getty-safnsins í Malibu, Los
Angeles, sem af öryggisástæðum treysti sér
ekki til að lána dýrgripinn á sýninguna. Telst
ekki í nógu góðu ástandi og þarfnast gaum-
gæfilegrar yfirferðar forvarða, að sögn. Mál-
verkið sem í dag er ótvírætt það vinsælasta
sem Ensor gerði á ferli sínum, þykir á seinni
tímum algjört tímamótaverk og fela í sér
ekkert minna en stefnuskrá módemisma 20
aldarinnar, jafnframt fyrsta fullkomlega
expressjóníska verk listasögunnar. Hann
málaði það á sama tíma og hann kynntist
Augusta Boogaerts (1870-1951) lífsförunaut
sínum og væntanlega einnig músu, sem hann
kvæntist þó aldrei en var tengdur til æviloka.
Málverkið er í yfirstærð eða 258x431 sm,
þannig að það tæki sig vel út við hliðina á
risaflekum á sýningum núlistamanna dags-
ins, líkt og Anselm Kiefers, og svo við lítum
okkur nær, Guðmundar Errós og Sigurðar
Örlygssonar.
James Sidney Ensor fæddist í Ostende,
13. apríl 1860 og dó þar 19. nóvember 1949.
Borgin liggur við Norðursjóinn á Vestur-
Flandri, varin opnu hafinu af breiðum mynd-
rænum grjótgarði, og er næststærsta hafn-
arborg Belgíu, með tíðum ferjusamgöngum
til Englands. Að auk var þar lengi ein nafn-
togaðasta baðströnd og sælureitur Evrópu.
Ensor kom víða við í listinni um sína daga,
var málari, grafíklistamaður, rithöfundur og
tónskáld. Faðirinn var verkfræðingur af
enskum ættum með misheppnaðan starfsfer-
il að baki, en móðirin innfæddur Ostende-
búi. Þau áttu og ráku verslun er seldi minja-
gripi, annað smálegt, ýmiss konar furður og
fágæti. Drengurinn var síteiknandi, þótt
hann fengi enga uppörvun frá fjölskyldunni,
svo eðlislæg athafnasemi og sköpunargáfa
hafa trúlega ýtt við honum. Sótti lærdóm til
tveggja málara á heimaslóðum og var farinn
að mála sjávar- og sandhólamyndir er hann
innritaðist sautján ára í konunglega fagur-
listaskólann í Briissel, en hélst þar ekki
nema í þrjú ár. Talaði frekar illa um þetta
tímabil þar sem honum var fyrirlagt að mála
söguleg og trúarleg myndefni ásamt því að
teikna og mála módel. Seinna málaði Ensor
þó grímur inn í málverk frá skólaárunum, af
sitjandi blökkumanni haldandi á löngu priki,
sem er eitt af þekktustu æskuverkum hans
og hann átti það alla tíð til að mála ofan í eldri
verk sín líkt og raunar fleiri expressjónistar.
En sé litið á færni málarans með pentskúf-
inn, svo og fleiri verkfæri, sem gerði honum
einmitt kleift að vinna á breiðu tæknisviði,
bregða fyrir sig næstum hvaða stílbrögðum
sem var, jafnvel fleiri en einum í sömu mynd,
er ekki hægt að álykta annað, en að hinn ungi
maður hafi sótt drjúgan og nytsaman lær-
dóm til skólans. Að auk bera módelteikning-
ar hans vott um mikla og góða þjálfun í þeirri
grein. Margt bendir líka til þess, að hann hafi
orðið uppiskroppa með fé og það hafi verið
raunverulega ástæðan fyrir brotthvarfinu,
vann að auk til ekki svo fárra verðlauna síð-
asta skólaárið. Hann hefur hins vegar verið í
meira lagi viðkvæmur og sár út í að hans
mati óréttmæta gagnrýni þröngsýnna pró-
fessora á námstímabilinu. Ensor var í eðli
sínu tilraunagjarn og fékk snemma mikla trú
á sér og köllun sinni, sem hinar mörgu upp-
litsdjörfu sjálfsmyndir eru til vitnis um, þar
sem hann er meðal annars í stásslegu gervi
forvera síns, snillingsins Rubens, sem segir
sitt. Öll frávik frá staðlaðri akademískri
kennslu voru að sjálfsögðu ekki litin hýru
auga af prófessorunum á þeim tímum, sem
hann hefur eðlilega rekið sig á, en þegar
maður sér verk sem Ensor gerði eftir skóla-
veruna furðar maður sig jafnt á hinum fjöl-
þættu tæknibrögðum sem hugmyndaauðgi.
Áhrif úr mörgum áttum eru greinileg í þess-
um verkum, má hér helst nefna James Abb-
ott Mac Neill Whistler, Gustave Moreau og
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. NÓVEMBER 1999