Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 15

Reiðu grímurnar, 1883, olía á léreft, 235x 112
cm. Þjóólistasafnid, Brussel.
Þungbúna daman, 1881, olía á léreft, 100x80
cm. Þjóðlistasafnið, Brússel.
Kona að borða ostrur 1882, olía á léreft,
207x105 cm. Þjóðlistasafnið, Antwerpen.
Innreið Jesú Krists í Brussel árið 1888,1888, olía á I léreft 58x431 cm. Getty-safnið í Malibu, Kaliforníu.
Ensor við harmoníið 1949.
William Turner, og athyglisvert hve víða
hann leitar fanga ásamt hinu breiða mynd-
efnavali, sem þó einangraðist alfarið við sjón-
rænt endurvarp fyrirbæra og lifana úr nán-
asta umhverfi. Og þótt ég þættist þekkja list
Ensors mjög vel, kynntist ég mörgum nýjum
hliðum sköpunargáfu hans á sýningunni,
einkum kom þetta tímabil á óvart, eðlilega
minna haldið fram. Það voru einkum birtum-
ögnin og ljósið sem tóku hug listamannsins
allan, þótt hann málaði upphaflega mikið af
dökkum og þungum stemmum, þar sem hann
smurði litnum stundum duglega á dúkana og
náði fram afar djúpum flauelssvörtum tónum
í svörtu. Kemur vel fram í málverkinu af Mi-
tche, systur hans, Þungbúna daman, 1881, en
sjálf átti hún til að hverfa sporlaust af heimil-
inu í nokkra daga, en birtast svo skyndilega
aftur eins og ekkert væri sjálfsagðara. Fram
kemur ákveðin sálgreining í þeirri við-
kvæmni, óvissu og öryggisleysi sem frá skyn-
rænum mögnum myndarinnar streymir, þótt
hún sjálf sé afar vel upp byggð og svarthvítu
birtuskilin hrifmikil. Þessi systir hans var
eini meðlimur fjölskyldunnar er sat íyrir hjá
bróður sínum, en myndir af öðrum rissaði
hann upp í laumi án þess að þeir sæju til og
málaði síðan eftir þeim. Dökku málverkin
vora í anda tímanna, þótt þau væru ekki
beinlínis gljáhúðuð og akademísk, en það var
stutt í hin ljósu og þegar 1882 málar hann
myndina, Kona að borða ostrur, 1882, sem
olli miklu fjaðrafoki og hneyksli fyrir birtum-
ögnin í litunum og var hvað eftir annað hafn-
að á opinberar sýningar. Ekki bætti lífs-
hungrið er streymir ótæpilega úr myndinni
Málarinn James Ensor á yngri árum.
úr skák, en svo virðist sem jafnvel dauðir
hlutir á borðinu séu jafn gráðugir í ljósið og
róðan í matinn og ljúfar veigarnar. Þetta var
þó ekki fyrsta ljósa myndin sem Ensor mál-
aði, hann hafði þegar málað mynd af systur
sinni, Hin litræna, 1881, sem var líkust fyrir-
boða þess sem koma myndi, og með ostru-
konunni munaðargjörnu óx honum ásmegin
þrátt fyrir mótlætið og hún markaði mikil
tímahvörf. Utilokað er að draga Ensor í
ákveðinn dilk í listasögunni. Til þess kom
hann of víða við og væri þannig séð úti í kuld-
anum hjá sýningarstjórum heimsins í dag.
Hann var kóloristi af guðs náð og fyrir sumt
á líku róli og Turner, en myndheimi Eng-
lendingsins kynntist hann vel í Lundúnum
1887, en hafði þá sjálfur lengi málað liti-ænar
sjávarstemmur í líkum dúr. Málaði einnig
kyi-ralífsmyndir allt sitt líf og mikinn fjölda
ádeilu- og sárbeittra karikatúrmynda. A
þessum árum ferðaðist hann ásamt vinum
sínum um Niðurlönd og til Parísar, þar sem
hann kynntist landa sínum Felicien Rops,
sem hreifst af málmætingum Ensors. Nú var
stutt í grímurnar, ádeilumyndirnar, háðið, og
hvíta tímabilið svonefnda varaði samfleytt
frá 1886-1900, ferlið var líkast sjálfsvörn J
listamannsins, sem fann sig misskilinn af
gagnrýnendum sem sölluðu myndir hans nið-
ur. Þeim hafnað á opinberar sýningar, einnig
af félögum hans í listamannahópnum XX,
sem hann hafði átt þátt í að stofna. Grímurn-
ar holdgerðu háð hans og fyrirlitningu á
þjóðfélaginu, andúð á hráskinnaleik og upp-
skafningshátt borgarastéttarinnar, gagm-ýn-
endum og fyrri félögum í XX. Fyrir Ensor
var ekki langt að sækja efniviðinn, þar sem
hann hafði aðgang að hvers konar furðuhlut-
um, leikbrúðum og grímum í verslun foreldr-
anna, var alinn upp með hrauka af slíku allt í
kring um sig. Japönskum grímum sem og
öðrum er tíðkuðust á kjötkveðjuhátíðum, en
hann breytti þeim í málverkunum, persónu-
gerði og gaf þeim sjálfsvitund af holdi og
blóði. Hér boðar myndin, Reiðu grímurnar,
1883, tímamót, ekki einungis í list Ensors
heldur í listasögunni um leið, því nú fara hin
skörpu einkenni listamannsins að formast og
taka á sig skýra mynd. Sjálft einangrað
myndefnið var þó ekki nýtt, sækir skyldleika
til hvunndagsmynda 17. aldar í hverjum
dauðinn kemur inn um hálfopnar dyr. Mynd-
efnið er atvik úr daglega lífinu, þar sem
alkóhólisti situr við borð, (faðir listamanns-
ins?) en gömul kona (amma listamannsins?)
kemur inn um dyrnar og ógnar honum með
staf. Beinagrindur og hauskúpur tóku að
birtast í málverkum hans og hér var hann á
svipuðu róli og ýmsir samtíðarmenn hans,
líkt og Felicen Rops, Edvard Munch og Arn-
old Böcklin, sótti áhrif til þeirra en hafði
sjálfur áhrif á aðra eins og Emil Nolde og
seinna súrrealistana, jafnvel Cobra-mála-
rana, en landi hans hinn nafnkunni Pierre Al-
ecinsky, er einn af þeim sem skrifa í sýning-
arskrána. Ensor leit á sig sem vanmetinn,
jafnvel ofsóttan listamann, svo stundum jaðr-
aði við paranoiu, en var þó á köflum þjáður af
efasemdum og einangraði sig. Listin var að
hans mati dóttir sársaukans og fyrir utan ör-
fá hamingjusöm augnablik byði hún einungis
upp á vonbrigði sálarháska og beiskju. Ein-
mitt þessi ár mesta mótlætis og allt fram yfir
aldamót voru listamanninum yfirmáta frjó og
á þeim gerir hann sín nafnkenndustu verk.
En svo verða mikil skil líkt og örmagna sé
hann kominn á leiðarenda og eftir það tekur
hann lífinu með meiri ró og málar minna. Var
sem hann hefði ofgert sér og um leið þurra-
usið uppsprettu náðargáfu sinnar og kannski
réð það nokkru að mikilvæg sýning á verkum
hans í Salon des Cents, París, fór illa. Þótt
Ensor héldi áfram að mála fram í andlátið,
voru það helst myndir af nánustu vinum og
ættingjum, ásamt því að hann eftirgerir fyrri
lykilmyndir, en nú er sem neistinn sé horfinn
og stundum voru þær líkastar annars flokks
eftirlíkingum. Sjálfur hafði málarinn skýr-
ingu á hraðbergi, sagði að Kristur hafi einnig
lokið verki sínu á þrjátíu árum ... Ný öld og
rósamari tímar, þar sem málarinn undi við
harmoníum sitt og aðra tónlistariðkun ásamt
ritstörfum, færðu honum fljótlega ýmsar við-
urkenningar, þannig var hann útnefndur
riddari Leopoldsorðunnar 1903 (stórriddari
1938) og í sambandi við yfirlitssýninguna í
Brússel 1929 hlotnast honum barónstitill, var
jafnframt haldin stórveisla í Höll fagurlista,
og sama ár fær hann heimsókn af Wassily
Kandinsky. Á sýningunni vora 337 málverk,
325 teikningar og 125 málmætingar. Árið
1932 gekkst Jeu de Paume-safnið í París fyr-
ir viðamikilli yfirlitssýningu á verkum hans
og eftir heimsstyrjöldina síðari hlotnast hon-
um margvíslegur heiður, þannig var röðin
komin að Þjóðlistasafninu í Lundúnum að
heiðra hann með slíkum framníngi í sölum
sínum 1946. Sama ár var 270 tonna skipi
hleypt af stokkum í Ostende, sem fékk nafnið
James Ensor, 1947 var hann valinn meðlimur
sænsku akademíunnar, 1948 er félagið Les
Amis de
James Ensor, stofnað og gerðist Elísabet
drottning verndari þess. Stefnumörkin voru
að kynna lífsferil listamannsins og gera
heimili hans í Ostende að James Ensor-safni,
1949 var hann gerður meðlimur Brasilísku
akademíunnar og Kölnarborg heiðraði hann
með Stephen Lochner-orðunni. Það var mik-
ill mannfjöldi sem fylgdi kistu málarans
James Ensors til grafar 23. nóvember sama
ár. Athöfnin hófst í ráðhúsi Ostende-borgar
og var jarðsett í litlum kirkjugarði í sandhól-
unum við Norðursjóinn, úthafið sem átti ást
hans alla.
Konunglcga þjóölistasafnið, Brilssel.
James Ensor, til 13.2.2000. Aðgangnr 350 BF/8,68 EU.
Sýningarskrá 1250 BF/30,99 EU. Einnig er t gangi
sérsýning í Jaines Ensor-safninu við Vlaanderstraat í
Ostende.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 13. NÓVEMBER 1999 1 5