Lesbók Morgunblaðsins - 13.11.1999, Blaðsíða 16

ISLENDINGURINN SEM
FANN UPP DÝPTARMÆLI
Málverk eftir Jón Pétur af síðasta skipinu, sem hann sigldi, og átti að hluta.
Jón Pétur með börnum sínum.
EFTIR
BRAGA MELAX
Jón Pétur Sigurðsson
fæddist 1868 norður í
Langadal en ungur að
órum hélt hann út í heim
og lauk st/rimanna- og
farmannaprófi í
Danmörku 1891. Hann
sigldi víða um heims-
höfin en hans er nú
minnst sérstaklega vegna
þess að hann fann upp
dýptarmæli sem við
hann var kenndur og
notaðurvíða um lönd.
EIR munu fáir, sem kannast
við Sigurðsson og fáir, sem
heyrt hafa hans getið og hef-
ir hann þó verið þjóð sinni til
jafnmikils sóma á sínu sviði
og margir aðrir íslendingar,
sem ávalt er verið að minna
á í blöðum, og óhætt er að
fullyrða, að enginn íslenzkur sjómaður
hafí rutt sér glæsilegri braut í framandi
landi en hann.“ Sveinbjörn Egilson.1
Tilurð þessarar greinar er spjall sem
undirritaður átti í maí sl, við Pétur M.
Sigurðsson, fyrrverandi mjólkurstöðvar-
stjóra í Reykjavík. Pétur er bróðursonur
söguhetjunnar, 92 ára, enn í dag vel
minnugur og sennilega eini núlifandi ís-
lendingurinn sem þekkti Jón Pétur Sig-
urðsson náið. Nokkur leit upplýsinga hélt
áfram m.a. hjá Sjómannaskólanum í
Reykjavík og hjá Norsk Sjöfartsmuseum
í Osló. Það varð fljótlega ljóst að ofan-
rituð orð Sveinbjarnar Egilsonar frá 1935
voru og eru sönn. Fæstir Islendingar sem
þó könnuðust við Sigurdssons dýptarmæli
tengdu hann íslandi, álitu höfundinn
Dana eða Svía. Þetta er raunar mjög
skiljanlegt þegar litið er á sögu mannsins.
Úr þessu er reynt að bæta hér, en öðrum
látið eftir að skoða fræðilega dýptarmæl-
inn sjálfan.
Jón Pétur Sigurðsson fæddist að Auð-
ólfsstöðum í Langadal 30. mars 1868.
Foreldrar voru Sigurður Helgason frá
Gröf í Víðidal, trésmiður að atvinnu, og
Guðrún Jónsdóttir úr Vatnsdal, Eiríks-
sonar prests á Undirfelli. Systkini átti
hann tvö, Björgu Jósefínu, sem var tveim-
ur árum eldri, og Sigurð Helga sex árum
yngri. Mörg böm þeirra systkina urðu
þekktir borgarar, fremsta má þar telja
dr. Sigurð Nordal og Jón Eyþórsson veð-
urfræðing.
Afkoma foreldranna var lengst af all-
góð, tímabilið er þó þekktara fyrir annað
en góðæri. Faðirinn lést á miðju ári 1879.
Sama ár lést starfsfélagi hans við kirkju-
byggingar, Friðrik Pétursson, aðeins 38
ára. Hann var faðir sr. Friðriks Friðriks-
sonar æskulýðsleiðtoga.2
Fjölskyldan hafði reist sér myndarleg
húsakynni á Blönduósi, og það gefur
augaleið að umhvefi hennar varð annað
við fráfall fyrirvinnu. Þremur árum síðar
heldur Jón Pétur á jaktinni „Palma“ út í
heim. Hann átti að koma með skipinu
næsta vor, en þá undarlegu ákvörðun tek-
ur þessi hálfvaxni unglingur að snúa ekki
til baka. Jóhann Möller var kaupmaður á
Blönduósi. Gott samband mun hafa verið
milli kaupmannsins og þessarar föður-
lausu fjölskyldu, Jón Pétur eitthvað far-
inn að snúast við verslunina. Eins og Jóni
Pétri var lagið er lýsingin hressileg á til-
drögum fararinnar til Danmerkur. (Viðtal
í Jyllands Posten). „Jon, sagde Köbman-
den, har du Lyst til at komme en Tur til
Danmark? Om jeg har? Ja, sandelig saa?
- Forsyningsskibet sejler tilbage i Dag.
Du kan tage med! Saadan gik det til, at
jeg kom paa Söen, forsætter Sigurdsson“.
Ferðina hefur ef til vill ekki borið
svona brátt að, en það er aukaatriði.
Hvað hugsaði móðirin? Hún hefur
kannski haft góða þekkingu á þessu af-
kvæmi sínu, og ekki verið of viss um
neinn endurfund. Allavega þótti henni
rétt að gefa honum eitthvað, sem að gagni
mætti koma. Hún gaf honum Biblíu. Skip-
stjóri Lemann frá Bergen og aðrir skip-
verjar voru hinir vinsamlegusu við þenn-
an ungling, en aðfangadagskvöldið um
borð í „Palma“ í Kaupmannahöfn 1882
fylgdi Jóni Pétri í örðsins fyllstu merk-
ingu það sem eftir var ævinnar. Þrátt fyr-
ir vinsamlegt viðmót skipverjanna lét
enginn þeirra verða af því að bjóða þess-
um einstæðing að jólaborði sínu. Hann
var einn um borð, ekki vegna starfa, hann
átti einfaldlega hvergi heima. Þetta kvöld
tók hann upp gjöfína frá móðurinni. Hann
las í Biblíunni. Þau mörgu ár sem hann
átti ólifað var þessi bók á náttborðinu hjá
honum, og örlítill lestur í henni fyrir
svefninn eitthvað sem ekki varð komist
hjá. Eina ósk átti hann á dánarbeði, hann
bað um að þessi bók yrði látin með sér í
kistuna.3
Lítið sem ekkert er vitað um hagi Jóns
Péturs í „borginni við sundin“ árið 1883.
Ólíklegt er, að þessi unglingur af
Vídalínsætt og Húnröðlingur í öllum
greinum í ættum fram, hafi ekki haft
sterka löngun til æðri menntunar. Með-
fædd rökhugsun Jóns Péturs, frekar en
löngun, hefur ráðið ákvörðun, og því valin
eina sæmilega færa leiðin, hann fór aftur
á sjóinn, og var til 1887 á skipum, sem
sigldu til nágrannalanda við Eystrasalt
og Norðursjó. Draumur foreldra og hans
sjálfs um stöðu sveitaprests á fósturjörð-
unni gæti trauðla ræst.
Á þessu tímabili hverfur okkur Jón
Pétur, í stað hans er kominn J.P.
Sigurdsson og á leið til Hamborgar. Jóni
Pétri bregður síðar einu sinni fyrir, í júlí-
mánuði árið 1954. Mitt á milli Blönduóss
og Skagastrandar steig 86 ára öldungur
úr bíl og gekk rösklega í átt til fjalla,
gamalt æskuheimili (Ytri-Hóll) átti að
vera skammt undan. Hann var kominn
hálfa leið þegar hann stansar skyndilega
og stendur lengi í sömu sporum. Hann
sneri við og gekk hægum skrefum til
baka. „Eg vil geyma þetta með mér eins
og það vad‘ sagði öldungurinn þegar í bíl-
inn var komið. Bílnum var snúið við.
Jón Pétur Sigurðsson
Með ferðinni til Hamborgar var lífs-
hlaup Jóns Péturs í raun að mestu ráðið.
Hann gekk aldrei út af þeirri braut, þótt
viðfangsefnin væru af ýmsum tóga, þá
tengdust þau öll sjómennsku. I Hamborg
leitar hann sér vinnu í síðasta skipti á æv-
inni, réðst á barkskipið „Nanna“ frá Fa-
nö.4 (Stór eyja gegnt Esbjerg). Frá Fanö
var á þessum tíma næstmesta hafskipaút-
gerð í Danmörku. Skipið sigldi aðeins til
landa í hitabeltinu og var Jón Pétur á því
í 3-3 ár og fór m.a. tvívegis kringum
hnöttinn. Á fyrsta ári hans á þessu skipi
varð það slys við Góðrarvonarhöfða, að 2.
stýrimaður féll fyrir borð og drukknaði.
Þá merkilegu ákvörðun tók skipstjórinn
að setja hinn próflausa tvítuga útlending,
J. P. Sigurðsson í stýrimannsstöðuna.
Henni hélt hann í 2 ár, þar til hann sneri
til Danmerkur 1891 til náms í stýri-
mannaskólanum í Fanö. Stýrimannaprófi
lauk hann á fáum mánuðum, og skip-
stjóraprófi ári síðar. Að prófi loknu varð
hann fyrsti stýrimaður á stóru skipi frá
Fanö. Arið 1896, þá 28 ára, er honum boð-
in skipstjórastaða á stóru seglskipi, og er
hann næstu 8 árin skipstjóri á Fanö-
skipum.
Orar breytingar urðu á flestum sviðum
á þessum árum. Seglskipin áttu orðið erf-
itt uppdráttar. Skipstjórnarárin urðu því
aðeins 10 eða 11. Jón Pétur sá möguleika
fyrir sitt 300 lesta seglskip, „Dorane“
sem hann átti hlut í, við Afríku og Brasi-
líu. Þar voru hafnir víða grunnar og hent-
uðu ekki hinum nýju stórskipum. Til þess
að fá atvinnuleyfi við strandsiglingar við
Brasilíu þurfti þarlent skipstjórnarpróf.
Það próf tók Jón Pétur og stóðst. Annar
danskur skipstjóri reyndi að leika þetta
eftir strax á næsta ári en tókst ekki. Síð-
ar sagði hann á gamals aldri þegar rætt
var um námshraða hans: „Tíminn var
verðmæti í þá daga, eins og hann er enn í
dag.“b
Arin 1904-5 siglir Jón Pétur undir
Brasilíufána og með þarlenda áhöfn eins
og lög gerðu ráð fyrir. Þróunin var hröð
og hana sá hann fyrir. Sneri skipi sínu til
Evrópu 1906, og seldi Svíum það í Ham-
borg.
„Eftir að gufuskipin komu misstu skip-
stjórar sjálfstæði sitt, „de blev Taxa-
Chaufförer til Sös.“ „Það var eitthvað
sem hentaði mér ekki.“.°
Það voru þó ekki aðeins breyttar að-
stæður við strendur Brasilíu sem ollu því
að Jón Pétur snéri heim allt að ári fyrr en
hann upphaflega ætlaði. „Það var með-
fram vegna þess, að ég vildi vinna að út-
breiðslu á tæki, sem ég hafði fundið upp
og fengið einkarétt á, en það var dýptar-
mælir." Hans eigin orð í eina íslenska
blaðaviðtalinu.7 Hinn frægi sjófarandi
Sveinbjörn Egilson, sem áður er vitnað
til, dæmir dýptarmælinn og höfund hans
1 6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 13. NÓVEMBER 1999