Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 3

LESBÖK MORGUNBLAÐSEVS - MENNENG USTIR
48. TÖLUBLAÐ - 74. ÁRGANGUR
EFNI
Dularfull
steinhlaðin byrgi, 200 talsins, eru í bæjar-
hrauni í landi Gufuskála. Þau eru kölluð
fiskbyrgi, en cnginn veit um aldur þeirra né
upphaflega notkun. Blaðamaður Lesbókar
fór vestur og leit á byrgin.
Brautryðjandi
Þess er minnst nú að 100 ár eru frá fæð-
ingu Sigurlinna Pétursonar, athafna- og
fjöllistamanns í Garðabæ. Þar var Sigur-
linni brautryðjandi í gerð einingahúsa, en
auk þess fékkst Sigurlinni við útskurð,
teikningar og skúlptúr. Konráð Bjarnason
fræðimaður skrifar greinina.
Rússneski málarinn
Kazimir Malevich var svo vinsæll með al-
þýðu manna að yfirvöldin gátu ekki annað
en jarðsett hann með viðhöfn, þegar hann
féll frá 1935. Nú eru verk hans til sýnis í
nýjum sýningarsal Milles-safnsins í Stokk-
hólmi.
íslandsskógar
eru heiti á nýrriog glæsilegri yfirlitsbók
um skógrækt á Islandi eftir Sigurð Blöndal
og Skúla Björn Gunnarsson. Þar er rakið
upphaf skógræktar á Islandi og sú rauna-
lega staða sem íslenskir skógar voru þá í
vegna rányrkju. En bókin greinir þó fyrst
og fremst frá því sem áunnist hefur á öld-
inni. Mál og mynd gefur bókina út.
EINAR ÓLAFUR SVEINSSON
HAUSTVÍSUR TIL MÁRÍU
Máría, ljáðu mér möttul þinn,
mæðir hretið skýja;
tekur mig að kala á kinn,
kuldi smýgr íhjartað inn;
mér væri skjól að möttlinum þínum hlýja.
Máría, ljáðu mérmöttul þinn,
mærin heiðis sala;
að mér sækir eldurinn,
yfii' mig steypist reykurinn;
mér væri þörf á möttlinum þínum svala.
Þegar mér sígur svefn á brá
síðastur alls í heimi,
möttulinn þinn mjúka þá,
Móðh', breiddu mig ofan á,
svo sofi ég vært og ekkert illt mig dreymi.
Á morgun, 12. des., eru 100 ór fró fæáingu Einars Ólofs Sveinssonar, bók-
mennta- og þjóðsagnafraeðings og prófessors við Hóskóla islands ó órunum
1945-1962. Hann var fyrsti forstöðumaður Handritastofnunar (slands og skrif-
aði fjölda greina og bóka um íslenskar fornbókmenntir auk þess sem hann var
landskunnur og dóður upplesari fornsagna í útvarpi. Ljóðið er úr Ijóðabókinni
EÓS Ijóð sem út kom 1968.
FORSÍÐUMYNDIN
Ungur maður felar troðna slóð. Skammdegisstemmning eftir RAX.
JÓLASVEINAR
RABB
s
Eg minnist þess með mikilli
hlýju þegar ég var smápatti
og notaði systur mínar sem
afsökun til að komast nærri
jólasveininum Gáttaþef á jóla-
böllum Landsbankans á Hót-
el Borg. Ég vissi sosum að
hann hét í raun Ómar Ragn-
arsson, en það var samt eitthvað spennandi
við hann. Þegar ég svo þroskaðist upp í
ungling vísaði ég hugleiðingum um málið frá
mér og varð jafnvel hálfólundarlegur yfir
þessu jólakallastandi. Núna er ég sjálfsagt
genginn í barndóm því ég hef fyrir löngu
látið af allri andstöðu í málinu en spyr mig
sífellt meir hver sé raunverulegur uppruni
og tilgangur þessa fyrirbæris sem kallaður
er jólasveinninn í bíómyndum en jólasveinar
hér á landi. I dag eru jólasveinar, sem böm-
in mín sjá, sambland af tveimur menningar-
fyrirbærum. Annars vegar þeim íslensku
sem birtast á Þjóðminjasafninu sem góðleg-
ir, gamaldagá karlar. Hins vegar þeim út-
lenda, rauðklædda, sem þeysir um háloftin í
sleða sem dreginn er af hreindýrum, - svol-
ítið mismörgum!
Jólin eru hátíð kristninnar. Jólasveinninn
er aðeins að hluta kristinn enda kemur hann
sjaldan fram í tengslum við tmna beint.
Kristna innleggið er komið frá hollenska
dýrlingnum Sinter Klaas, sem mætir með
litlar gjafir til barna 6. desember og hefur
gert það frá velmegunartímum á miðöldum.
Hann fluttist til Ameríku með innflytjend-
um og varð Santa Klaus. Þeim kalli var lýst
af ljóðskáldinu Clement C. Moore og síðar
tók Coca Cola hann upp á sína arma og setti
í rauð fot. Sinter Klaas er upphaflega frá því
sem í dag heitir Tyrkland, Heilagur Nikulás
frá Myra. Hann á að hafa dáið um 350 e. Kr.
Nikulás var píslarvottur fyrir trá sína en
var leystur undan ofsóknum af Konstan-
tínusi mikla, Rómarkeisara. Hann mun hafa
sótt kirkjuþingið í Níkeu árið 325. Hann
dugði vel sem dýrlingur og varð afar frægur
á miðöldum. Hann var verndaiá Rússlands,
Moskvu, Grikklands, bama, sjómanna,
fanga, bakara, veðmangara, kaupmanna og
úlfa. Það að Nikulás gefi gjafir er að hluta
frá bamavemd hans en einnig vegna þess
að um hann era til sögur sem segja frá því
að hann hafi farið um og gefið þurfandi fólki
gullpeninga. 6. desember var bænadagur
hans. Á Norðurlöndum er uppraninn annar
þó svo hann hafi runnið saman við fjölmið-
lakarlinn. I Danmörku era nissarnir al-
gengir, smáálfar, stundum kallaðir búálfar.
Svipuð fyrirbæri finnast víðar. í Finnlandi
var til nokkuð sem hét Joulupukki eða jóla-
bokki og var barnafæla. í nútíma markað-
ssetningu jólasveinsins leggja Finnar aftur
á móti áherslu á tengsl hans við tröllin sem
eru góðleg kvikindi og hjálpa til við leik-
fangasmíðina. Á íslandi eru jólasveinar tröll
að uppruna. Þeir voru ránsgjarnir, hrekkj-
óttir og eins og ungmenni nútímans áttu
þeir við alvariegt foreldravandamál að
stríða. Grýla og Leppalúði átu börnin og
áttu auk þess kött sem var ekki hótinu betri.
í seinni tíð hafa þessar verar tekið framfór-
um - hafa líklega gengið í skóla. Það er sem
sé skondin kúvending að í stað þess að
Grýla vaktaði börnin og hélt skrá um óþægu
börnin sem éta átti, halda jólasveinar skrá
um góðu börnin og verðlauna þau.
Það eru mai'gar þversagnir við jólaver-
urnar. I raun má ætla að góðlegi karlinn
sem kemur með jólum sé upprunninn frá
tröllum, fjandanum, vetri kóngi og mörgum
öðrum. Það er afar skemmtilegt að velta
fyrir sér einstökum þáttum jólahaldsins því
sumt er afar ókristið í raun. Annað stendur
föstum fótum í jólaguðspjallinu. Þannig er
með gjafirnar. Þegar hefur verið nefnt að
Heilagur Nikulás var verndari barna og
hann gaf fátækum gjafir. Þetta tvennt er
mikilvægt. En að auki verðum við að muna
að fyrstu gestir að jötu Krists í Betlehem
voru vitringarnir þrír og þeir gáfu honum
gjafir. Þá var til rómversk hátíð sem hét
Satúrnalía og á henni vora gefnar gjafir.
Hún hitti einmitt vel á jólahaldið svo þessar
hátíðir rannu saman. Sama gerðist reyndar
með heiðnu jólin sem runnu inn í kristni-
haldið á Norðurlöndum.
Skegg sveinka er annað. Vitaskuld er
eðlilegt að góðlegur eldri kall sé með hvítt
skegg. Tröllkarlar voru nú tæpast að raka
sig í sífellu, en mikilvægara er þó að gamlar
myndir sem sýna Nikulás sýna skeggjaðan
mann. Að auki hafa vitringarnir þrír alltaf
verið sýndir skeggjaðir enda vora þeir af
persneskum upprana. Hreindýrin fóru að
fljúga á seinni tíma, enda erfitt að ná um all-
an heim með öðram hætti. I Ameríku og
Englandi taka menn upp gjafir sínar á jóla-
dagsmorgun. Því hentaði vel að nota nótt-
ina. Þá var ekki hægt að reiða sig á opna
glugga í köldum og illa hituðum húsum.
Þess vegna skutlaðist hann niður skorstein-
inn. Það eru því mestu töfrarnir að kallinn
skuli ekki sóðast meira út. Jólasokkar eru
tiltölulega nýlegh' og lokapunktm1 á ævin-
týrið. Einhversstaðar þurfti að setja gjaf-
irnar og ef menn áttu ekki sokka þá vora
þeir djúpt sokknir. Enn skrýtnara var að
koma jólasveininum - þessum útlenda - fyr-
ir á Norðurpólnum. Það ber frekar af sér
þokka markaðssetningar en landafræðikun-
náttu. Á hinn bóginn þurfti hann einhversst-
aðar að vera þar sem hann gat verið í friði.
Klæðnaðurinn er svo annar handleggur.
íslenskir sveinar vora afar rauðklæddir á
sjötta og sjöunda áratugnum. Það var ekki
fyrr en Þjóðminjasafnið fór að mynda sam-
band við þá sem klæðnaðinum hrakaði sérk-
ennilega mikið. Rauðu fötin eru komin frá
títtnefndum Nikulási.
Hann hefur án efa verið í purpuralitri
kápu með mítur eða biskupshúfu. Það munu
þó hafa verið markaðsmenn Coca Cola sem
klæddu hann í rauðu fótin sem nú tíðkast.
Karlinn var oft sýndur í síðri hettukápu áð-
ur fyrr, sem er komin frá Nikulási, en síðar
styttist hún enda fremur efnismikil. Loð-
bryddingarnar eru noiræn viðbót og henta
vel á Norðurpólnum. Tæpast hafa þær verið
nauðsyn í Tyrklandi. Skotthúfan er komin
frá mítri Nikulásar, sem má svo aftur rekja
til vitringanna þriggja og Persa. Það er þó
til hliðarkenning sem bendir á að slíkar húf-
ur vora vinsælar á öldum fyrr, ekki síst í
kringum frönsku byltinguna. Þá vora ýmsir
armar byltingarmanna með skotthúfur, oft
mjög litríkar. Dúskurinn er ný tíska, en ón-
eitanlega smekkleg viðbót. Jólasveinar eða
jólasveinninn er afar rótgróið fyrirbæri.
Erfitt er að hugsa sér jólaball án slíkrar
heimsóknar eða Laugaveginn á aðventu án
þeirra. Fjölmiðlar hafa einnig tekið fyrir-
bærið mjög upp á arma sér og fylla myndir
af svoddan körlum blöðin, sjónvarpið og
geisladiska alla aðventuna, - þótt þeir eigi
ekki að birtast fyrr er 12. desember. Sumir
láta það fara í taugarnar á sér en flestum
finnst þeir ákaflega ríkur hluti jólahaldsins,
svo mjög að í huga margra eru tröllajóla-
veinar enn rótgrónari þáttur jólahaldsins en
eini sanni jólasveinninn sem fæddist fyrir
um tvö þúsund árum. Það er kannski ti-
manna tákn.
Mér finnst þeir afar heillandi sem áhuga-
maður um samfélagið og vonandi á ég eftir
að taka þetta enn betur saman síðar, - með
skikkanlegum heimildatilvísunum. Þangað
til vona ég að öll jól verði ykkur til samveru
og gleði.
MAGNÚS ÞORKELSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. DESEMBER 1999 3