Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 12

Afleiðingin af eyðingu skóganna
Við landnám höfðu skógar náð hvað mest-
um þroska við forn sjávarmörk og ofan
þeirra. Jarðvegurinn á þeim svæðum var laus
í sér, samsettur úr aðfluttri bergmylsnu
blandaðri ösku- og vikurlögum. Um leið og
skógurinn hvarf opnaðist svörðurinn og þar
. með átti vindurinn greiða leið að fokgjömum
jarðveginum. Þegar lauf trjánna hlífði ekki
lengur jörðinni fyrir regni og trjáræturnar
bundu ekki lengur jarðveginn fór vatnið að
rjúfa gróðurþekjuna og undirlag hennar. I
stórrigningum og hlákum braut vatnið smátt
og smátt niður þau frjósömu lög sem alið
höfðu tré og annan gróður. Moldin skolaðist
burt með leysingarvatninu. Skriður í hlíðum,
grjóthálsar og berir melar tóku við af gróð-
ursæld óspilltrar náttúru.
Þóttur nóttúruaflanna
Þrátt fyrir að meðferð manna hafí ráðið
mestu um afdrif skóga á fyrstu öldum Is-
landsbyggðar, áttu náttúruöflin einnig sinn
þátt í þeim. Náttúruöflin sem skópu landið
voru enn að. Kunnar eldstöðvar skipta tugum
og frá landnámsöld hafa 150 eldgos breytt
ásýnd landsins með öskufalli og hraun-
rennsli. Jöklar og ár brjóta niður og hafið
sverfur strendur. Þá hafa rannsóknir sýnt að
veðurfar var fremur gott á landnámsöld og
lofthiti svipaður og á tímabilinu 1920-1950. A
fyrri hluta 13. aldar tók hitastigið hins vegar
að lækka og köld veðrátta hélst allt fram und-
ir lpk 19. aldar. Kaldast varð á 17. öld.
Á þessu sex alda tímabili hrakaði bæði
iandi og þjóð. Oblíð náttúra, drepsóttir og
stjórnarfar lögðust á eitt við að auka þjáning-
ar fólksins. Skógurinn var nánast horfínn en
samt urðú menn að halda áfram að nýta hann
sér til lífsviðurværis. Vítahringurinn varð
ekki rofinn.
Þó var skógi vaxið allt Kjalarnes
í íslendingasögum og öðrum fomritum
segir víða frá miklum skógum. Yfirleitt eru
þær frásagnir með þeim hætti að ekki verður
annað skilið en umræddir skógar séu að
mestu eyddir á ritunartíma sagnanna. Sums
staðar sjást þó ennþá merki þessara skóga en
algengara er að þeir séu með öllu horfnir líkt
og sá mikli skógur sem lýst er í Kjalnesinga-
sögu:
Andríður fór um veturinn til vistar til Hofs.
Var þar þá fóstbræðralag og með sonum
Helga. Andríður bað Helga fá sér bústað og
kvonfang. Hann hafði auð fjár. Þá var skógi
vaxið allt Kjalames, svo að þar aðeins var
rjóður er menn ruddu til bæja eða vega.
Braut mikil var mdd eftir holtunum frá Hofi.
Þangað riðu þeir Helgi og Andríður um vorið.
Og er þeir komu út á holtið, þá mælti Helgi:
„Hér vil ég, Andríður," sagði hann, „gefa þér
jörð og að þú reisir hér bæ. Mér þykir sem
þeir synir mínir vilji að þér sitið nær.“ Eftir
það reisir Andríður bæ í brautinni og kallaði
Brautarholt, því að skógurinn var svo þykk-
ur, að honum þótti allt annað starfameira.
Andríður setti þar reisulegt bú saman.
Skógabrenna í Ölkofrasögu
Það varð til tíðinda eitt haust að Ölkofri fór
í skóg þann er hann átti og ætlaði að brenna
kol sem hann gerði. Skógur sá var upp frá
Hrafnabjörgum og austur frá Lönguhlíð.
Hann dvaldist þar nokkra daga og gerði til
kola og brenndi síðan viðinn og vakti um nótt
yfir gröfunum. En er á leið nóttina þá sofnaði
hann en eldur kom upp í gröfunum og hljóp í
limið hjá og logaði það brátt. Því næst hljóp
eldur í skóginn. Tók hann þá að brenna. Þá
gerist á vindur hvass. Nú vaknaði Ölkofri og
varð því feginn að hann gæti sér forðað. Eld-
urinn hljóp í skóginn. Brann sá skógur fyrst
allur er Ölkofri átti en síðan hljóp eldur í þá
skóga er þar vom næstir og bmnnu skógar
víða um hraunið. Er þar nú kallað á Sviðn-
ingi.
Þar brann skógur sá er kallaður var Goða-
skógur. Hann áttu sex goðar. Einn var Snorri
goði, annar Guðmundur Eyjólfsson, þriðji
Skafti lögmaður, fjórði Þorkell Geitisson,
fímmti Eyjólfur son Þórðar gellis, sjötti
Þorkell trefill Rauða-Bjamarson. Þeir höfðu
keypt skóga þá til þess að hafa til nytja sér á
þingi.
Eftir kolbrennu þessa fór Ölkofri heim. En
tíðindi þessi spurðust víða um hémð og komu
fyrst til Skafta þeirra manna er fyrir sköðum
höfðu orðið. Um haustið sendi hann orð norð-
ur til Eyjafjarðar með þeim mönnum er ferð
áttu milli héraða og lét segja Guðmundi
skógabrennuna og það með að það mál var fé-
vænlegt. Slík erindi fóm og vestur í hémð til
þeirra manna er skóga höfðu átt. Fóm þá
sendiboð um veturinn eftir milli þeirra allra
* og það með að goðar þeir sex skyldu hittast á
þingi og vera allir að einu ráði en Skafti
skyldi mál til búa því að hann sat næst. En er
vor kom og stefnudagar þá reið Skafti til með
marga menn og stefndi Ölkofra um skóga-
brennuna og lét varða skóggang.
GÍSLI SIGURÐSSON
Arfur okkar í húsum frá
fyrri öldum er hvorki mik-
ill né margbreytilegur og
þegar hann ber á góma
em venjulega nefnd fáein
þekkt hús eins og Viðeyj-
arstofa, Nesstofa og Hóla-
. dómkirkja. Fyrir utan fá-
eina vel byggða bæi sem vom höfðingjasetur
og síðar breytt í byggðasöfn má segja að það
sem alþýða manna byggði fyrr á öldum á Is-
landi sé að fullu og öllu horfið.
Ekki er vitað hvort voldugir höfðingjar eða
alþýða manna stóðu að gerð byrgjanna í Bæj-
arhrauni í landi Gufuskála á Snæfellsnesi.
Þau hafa verið um 200 talsins og standa á víð
og dreif um hraunið. Enginn veit hvenær þau
vom byggð, en þama er þó dæmi um bygg-
ingar frá fyrri öldum sem standa misjafnlega
vel að vísu, en ein stendur fullkomlega. Á
ílestum hinna hefur þakið hins vegar hmnið;
stundum alveg, en á nokkmm stendur það að
hálfu leyti.
I hraunum var völ á góðu hleðslugrjóti og
víða um land standa tóftir úr hraungrjóti með
mikilli prýði. Það sérkennilega við byrgin í
Bæjarhrauni er að þau hafa uppmnalega ver-
ið með þaki úr hraunhellum. I raun og vem
ganga veggimir að sér ofan til og þakið hlaðið
þannig að það ber sig sjálft. Það má glöggt sjá
á stóra byrgi skammt frá hraunbrúninni sem
stendur að öllu leyti.
Rúmstæði eða
tilbeiðslustaður
Tvennt er sérstaklega leyndardómsfullt við
þessi hús sem yfirleitt em eins í laginu;
grannflöturinn ílangur og sporöskjulagaður.
Bóndabyrgið, sem Lúðvík Kristjánsson nefndi svo í Lesbókargrein 1934. Það stendur að öliu leyti. Stór hraunhella er yfir dyrunum sem eru svo lág-
ar að fullorðinn maður verður að skríða inn um þær. Um aldur þessa hús sveit enginn.
LEYNDARDÓMS-
FULL BYRGIILANDI
GUFUSKÁLA
TEXTI OG LJÓSMYNDIR:
Flest eru byrgin ílöng. Hér er eitt sem stendur uppi að hluta.
í fyrsta lagi em það dyrnar. Þær em svo lág-
ar að inn um þær verður fullorðinn maður að
skríða á fjómm fótum. í annan stað er sér-
kennilegt að í norðurenda er hlaðinn stallur
sem gæti hugsanlega verið rúmstæði fyrir
smávaxinn mann. En stallurinn getur líka
hafa verið gerður til annarrar notkunar, til að
mynda tilbeiðslu. Að innan er þetta hús eins
og gatasigti því hraunhellurnar á þakinu falla
ekki nákvæmlega saman og víða sést út um
smágöt.
Ef þetta hafa verið mannabústaðir, sem
ekki er útilokað, hafa þeir verið aumur skúti
og það má ímynda sér að í skafrenningi hafi
byrgin fyllst af snjó. Skúli Alexandersson á
Hellissandi, sem sýndi mér byrgin, sagði þó
að reynslan sýndi að þrátt fyrir götin fennti
ekki inn.
Á Snæfellsnesi hafa menn ævinlega talað
um fiskbyrgin í Bæjarhrauni. I annálum fyrri
alda em þau þó ekki nefnd og engar heimildir
er að hafa um uppmna þeirra. í Lesbók
Morgunblaðsins 1934 var grein um Gufuskála
eftir Lúðvík Kristjánsson, sejn síðar átti eftir
að skrifa grundvallarritið íslenska sjávar-
hætti. Betri heimildarmaður en hann er lík-
lega vandfundinn. Lúðvík segir í greininni að
byrgið sem bezt stendur nefnist Bóndabyrgi.
Hann hefur ekki þekkt annað en að þessi hús
væra nefnd fiskbyrgi og segir að Bæjarhraun
bendi nokkuð til þess að einhvem tíma hafi
útræði verið mikið á Gufuskálum; þar hafi um
' 11 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 11. DESEMBER 1999