Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 15

'x'
Hart barist í myndinni Unglidunum (Full Metal Jacket).
„enn mun þó reimt á Kili... “ Magnað umhverfi að vanda. Hótel Sjónarhóll í myndinni Duld (The Shining).
Uppeldis- og kennslufraeði að hermannasið í myndinni Ungliðunum (Full Metal Jacket).
forðum. Tónlistin sem samin var við myndina
Geimferðina löngu var til að mynda ekki not-
uð og ný valin. Enginn listamaður getur
gengið á snið við duttlunga sína og Kubrick
var ekki ólíkur öðrum mönnum í þeim efnum.
Kvikmyndir haí’a löngum skipst í tvennt.
Annars vegar afþreyingarmyndir, hins vegar
listrænar og persónulegar bíómyndir, höf-
undarverk. Bandaríkjamenn hafa aldrei
kunnað að gera kammerverk en Evrópu-
mönnum virðist ekki í lófa lagið að framleiða
hreinræktaðar afþreyingarmyndir eða stór-
myndir. Hvort tveggja formið hefur ýmislegt
til síns ágætis. Sérstaða Kubricks er í því
fólgin að hann er að finna í herbúðum hvorra
tveggju, Hollywoodmanna og Evrópumanna.
Kubrick var sériundaður höfundur sem setti
fangamark sitt á hvern myndramma. Öll
verk hans mynda heildstætt safn af myndum
þar sem handbragð höfundar og hugðarefni
eru auðkennd. Eigi að síður er Kubrick einn-
ig Hollywood-maður sem spilar á væntingar
áhorfandans eins og fínstillta strengi.
Þótt Kubrick hafi sagt sig úr lögum við
Hollywood-menn og farið eigin leiðir verður
að hafa hugfast að Kubrick var séður í pen-
ingamálum. Öðrum þræði lúta verk eftir leik-
stjórann lögmálum markaðstorgsins þótt
þau gerí það sannarlega á eigin forsendum.
Kubrick fékkst við allai- hugsanlegar tegund-
ir kvikmynda. Flestir leikstjórar sem öðlast
hafa heimsfrægð einskorða sig við myndir af
ákveðnu tagi. Stanley Kubrick var meðal ör-
fárra leikstjóra sem státað gátu af því að hafa
flakkað á milli kvikmynda af ólíkri gerð án
þess að fatast flugið að heitið geti.
Ekkiallra
Kubrick var einatt umdeildur leikstjóri.
Verk hans eru þess eðlis að flest skrif um
hann bera annaðhvort vott um gagnrýnis-
lausa tilbeiðslu eða heiftúðugan fjandskap.
Leikarar kvörtuðu undan því að hann veldi
gjarnan ekki rétt úr og glæstustu tilþrifin
yrðu eftir á klippiborðinu. Kubrick rirðist
hafa skarað fram úr í leikaravali fremur en
eiginlegri leikstjórn. Honum var eiginlegt að
tefla fram kynngimögnuðum persónum sem
festast mönnum í minni. Hins vegar var eins
og þær yrðu að engu þegar leikið var á lágu
nótunum svo að áhorfandinn kynnist þeim
einvörðungu í hita leiksins. Sumir gagnrýn-
endur fundu Kubrick flest til foráttu, mynd-
irnar væru of stirðbusalegar, jafnvel stráks-
legar og sögumaður hefði litla sem enga
samúð með þeim persónum sem hann sótti í
smiðju annarra höfunda. Helsti styrkur og
jafnframt helsti veikleiki Kubricks var sá að
hann var listrænn þungarigtarmaður. Hann
kunni að hrífa eða beinlínis að hrifsa áhorf- v
andann með sér en var ekki maður hárfínna'*
blæbrigða.
Kubrick hafði mikið vald á miðlinum,
meira en langflestir leikstjórar á ofanverðri
öldinni. Menn einblíndu á þessu ögun og
gerðu þri skóna að höfundur dauðhreinsaði
efnið svo að minna bragð væri af. Það er af og
frá. Mörg atriði voru samin á tökustað og
Kubrick gaf sér lengri tíma í tökur en al-
mennt tíðkast. Hann gaf sjálfum sér og leik-
urunum tóm til að leika af fingrum fram.
Kubrick lýsir ávallt reynsluheimi karla.
Leikstjórinn fékk að vonum bágt fyrir en
konumar í myndum eftir hann hefðu að ós-
ekju mátt vera aðsópsmeiri. Þessi ljóður á .
ráði meistarans kemur gleggst fram í mynd-
unum Lólítu og Duld (The Shining).
Gagnsæ gríma
Kubrick faldi sig bak rið ótal grímur, bæði
sem persóna og listamaður. Æskustöðvum
hans, New York, bregður vart fyrir í mynd-
um eftir hann að þeirri síðustu undanskildri.
Þar leitar Kubrick á fomai’ slóðir en borgin
var endurreist í Pinewood-verinu á Bretlandi
og leikstjórinn steig ekki fæti þangað. Yrkis-
efnið er ávallt sótt í skáldsögur eftir menn á
borð rið Howard Fast (Spartakus), Anthony
Burgess (Gangverk í glóaldini), Thackeray
(Barry Lyndon), Stephen King (Duld) eða
Nabokov (Lólíta) svo að oft var vandráðið
hvað leikstjóranum sjálfum bjó í brjósti.
Kubrick hefur verið legið á hálsi að vera ..
persónulaus leikstjóri. Víst er að áhorf-
andinn kemst seint ofan í kjöl á þeim pers-
ónum sem leikstjórinn bregður á breiðtjald-
ið. Eigi að síður ber að líta á myndir eftir
leikstjórann sem aldarspegil þar sem ein-
staklingurinn má sín lítils og eigindi hans
vega ekki þungt. Vitaskuld má skoða slíka
lífsýn sem hvern annan heimsósóma þótt erf-
itt sé að hrekja málflutning leikstjórans að
fullu.
Myndirnar sem aldrei urðu
Ekki varð af risindaskáldsögunni Gerri-
greind (AI). Kubrick gaf verkefnið upp á bát-
inn þri að leikstjórinn taldi að sú tækni sem
til þyrfti til að gera efninu riðunandi skil væri
ekki enn fyrir hendi.
Hitt verkið sem Kubrick dreymdi um að
gera var stórmynd um sjálfan Napóleon.
Jack Nicholson var orðaður við aðaihlutverk-
ið. Þótt slík mynd hefði verið ómetanlegt til-
lag til krikmyndasögunnar hefði eflaust tekið
jafnvandvirkan leikstjóra og Kubrick nokkr-
ar aldir að steypa svo riðamiklu efni í það
horf sem hann gæti sætt sig rið.
Kubrick kvaddur
Federico Fellini er allur, Akira Kurosawa
fallinn frá, Luis Bunuel horfinn til feðra
sinna og Ingmar Bergman sestur í helgan
stein. Þeir menn sem hófu formið til vegs og
rirðingar á sjötta og sjöunda áratugnum og ^
fengu áhorfendur um allar jarðir til að taka
þennan unga miðil alvarlega hafa nú allir
týnt tölunni eða sitja á friðarstóli. Enginn
hörgull er á góðum fagmönnum en snilling-
ai-nir eru allir gengnir á braut. Kubrick var í
þessum skilningi síðasti risinn og krik-
myndarinum í öllum álfum er mikil eftirsjá
að honum.
Erfitt er að skera úr um hvaða myndir
reynast lífseigastar þegar fram í sækir.
Myndir eftir Jean Vigo, Jean Renoir, Luis
Bunuel, John Huston, Alfred Hitchcock og
Marcel Carné rirðast seint ætla að úreldast.
Víst er að þær myndir sem Stanley Kubrick
skilur eftir sig falla ekki úr gildi á næstu
misseram. Kubrick er síðasti fulltrúi þeirrar
kynslóðar sem óx úr grasi rið kvikmyndagláp
en hrærðist jafnframt í bókmenntum og öðr-
um listgreinum. Eftirmenn hans á þessu
sviði sækja mun meira í aðrar myndir og eru
eiginlega orðnir innlyksa í krikmyndum eftir
aðra leikstjóra.
Sem fyrr sagðí leitaði Kubrick ávallt fanga
hjá öðrum höfundum. Ollum er hulið hvernig
mynd sem komið hefði beint frá brjósti
Kubricks án milligöngu mætra rithöfunda
hefði verið. Að þessu leyti gægðist Kubrick
aldrei undan grímunni sem hann bar. Þótt
finna megi fyrir nárist leikstjórans í hverjum
myndramma sem hann lét frá sér fara er
frumglæðirinn Kubrick engum kunnur.
Stanley Kubrick minnir á snjöllustu lista-
menn á miðöldum sem láðist að láta nafn síns >
getið en skildu eftir sig þögula minnisvarða
um snilld sína svo að síðari kynslóðir gætu
dáðst að handverkinu fremur en smiðnum.
Höfundurinn er kvikmyndagerðarmaður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. DESEMBER 1999 1 5