Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 13

Bæjarhraun í landi Gufuskála. Snæfellsjökull í baksýn. Vítt og breitt um hraunið má sjá byrgin.
Ef þessi 200 hús hafa verið fiskbyrgi, og þá
vegna skreiðarverkunar, vaknar hjá nútíma-
fólki sú spuming hvemig það gat verið hag-
kvæmt að dreifa þeim á svo stórt svæði; hraun
sem er úfið og illt yfirferðar. Okkur finnst
núna að það hefði borið vitni um verksvit að
byggja þau öll sem næst hraunbmninni og þá
um leið nær verstöðinni. Ef þetta hafa verið
fiskbyrgi hefur útheimt mikinn tíma og ómælt
erfiði að rogast með fiskinn svo langt út á
hraun. Á hinn bóginn má benda á að dreifmgm
kynni að vera vegna þess að menn byggðu
byrgin þar sem auðveldast var að ná í gott
hleðslugrjót.
írar á Guf uskálum
Landnáma greinir frá því að Ketill gufa Ör-
lygsson hafi verið hinn fjórða vetur að Gufu-
skálum á Snæfellsnesi. Ketill hafði með sér
sex þræla írska; struku þeir síðan burt frá
honum. Örnefni á Gufuskálum benda til þess,
að þar hafi einhvern tíma verið Irai’, svo sem
írskubúðir, írskrabrannur og í landamerkja-
skrá milli Gufuskála og Hraunskarðs frá því
um 1360 er nefndur Iraklettur. Lúðvík Krist-
jánsson segir í grein sinni að menn viti ekki
lengur hvar hann sé.
Irskubúðir eða Irskutóftir, segir Lúðvík,
era nokkru fyrir ofan og sunnan Gufuskála.
Hann segir þessar tóftir nokkuð greinilegar
enn (árið 1934) þótt ekki verði glögglega séð
hvernig þeim var háttað. Svo mikið er víst að
tóftimar stóðu vel og komu að notum þegar
skip Jakobs Plums, hlaðið íslenzkum afurðum,
strandaði í ágúst 1796 í Skarfsvík utan við
Gufuskála. Skipbrotsmenn héldu þá upp að
Irskubúðum, reftu yfir tóftirnar með rám af
skipinu og héldust þar við um tíma.
Spölkomi utar er írskrabrunnur sem hafði
lokast og týnst með því að jarðvegurinn yfir
honum hafði gengið saman unz opið lokaðist.
Yar síðar hægt að finna hann með þann leiðar-
vísi fyrir augum að stórt hvalbein var og er
enn yfir tröppunum niður í branninn. Þær
vora 16 þrep þar til náðist í vatn. Bæði brann-
urinn og tröppurnar eru með fallegri stein-
hleðslu, en kringum þetta merka mannvirki
hefur nú verið sett girðingarómynd sem er
einungis til lýta.
Menn hafa að sjálfsögðu velt því fyrir sér
hvort hinir írsku þrælar hafi hlaðið Irski-a-
brunn og hvort önnur örnefni kennd við Ira
megi rekja til þeirra. Sá möguleiki kynni einn-
ig að vera fyrir hendi að á Gufuskálum og í
Bæjarhrauni hafi verið fjölmenn byggð Ira
frá þvi fyrir landnám. I því sambandi má velta
fyrir sér þeirri spurningu hvort írskir einsetu-
menn hafi búið í byrgjunum og byggt þau
strjált til þess að geta haft sem bezt næði, og
hvort vera kunni að stallurinn í byrginu sé
einskonar altari. Það er skoðun sumra fræði-
manna að hér hafi verið mun fjölmennaii
byggð Ira en sögur herma og alls engum sög-
um fer af því hvernig landnámsmenn fóra með
það fólk sem hugsanlega var fyiir. Vera má að
í byrgjunum sé gólfskán sem gæti leitt eitt-
hvað í ljós, en það hefur ekki verið rannsakað.
Ef þessi byrgi tilheyra írskri byggð frá því
fyrir landnám norrænna manna er Bónda-
birgi, sem Lúðvík Kristjánsson nefnir svo,
elzta uppistandandi hús á íslandi.
Það má hins vegar telja líklegt að byrgin
hafi að einhverju leyti verið notuð sem fisk-
byrgi mörg hundruð árum síðar og að þau hafi
verið nefnd eftir þeirri notkun síðan. En það
sannar ekki neitt um uppranann. Og hvers
vegna hefðu menn átt að byggja fiskbyrgi með
dyrum sem aðeins er hægt að skríða inn um?
Á þessu byrgi sést vel hvernig þakgerðin hefur verið mynduð, en hér hefur þakið
þó að mestu leyti fallið niður.
Teikning af byrgjunum í Bæjarhrauni sem birtist með grein Lúðvíks Kristjánssonar í Lesbók
1934. Næst á myndinni er Bóndabyirgið, sem Lúðvík nefnir svo.
aldir verið mikil fiskisæld. Lúðvík segir enn-
fremur:
„Engir Bskreitar eða önnur merki íþessari
verstöð sýna að fiskur hafí verið verkaður á
annan hátt heldur en í ski-eið. Bendir það
nokkuð til þess, að þar hafi útgerð verið farin
að minka að mun, þegar byrjað var að verka
flatfísk (Platfísk). Kunnugum mönnum undir
Jökli þykir sennilegast, að Gufuskálaverstöð
sje ein elsta veiðistöð á Snæfellsnesi, en hafí
smáþorrið, vegna þess að völ hafí verið á betri
lendingu og jafn físksælum og stutt sóttum
miðum.“
Séu byrgin einhvern tíma frá blómatíma út-
vegs frá Gufuskálum má ætla að „fjársterkir
aðilar", eins og nú tíðast að segja, hafi staðið
að gerð þeirra. Víst er að Sturlungar áttu ítök
þarna á 13. öld og í skiptabréfi varðandi sjó-
búðir á Gufuskálum frá 1465 segir að „sjö búð-
ir komi í hvors hluta“, þ.e. séra Péturs Þórðar-
sonar á Staðastað og Jóns Pálssonar, ábóta í
Helgafellsklaustri, því klaustrið og kirkjan á
Stað áttu þá hvort sinn helming Gufuskála.
Ennfremur segh- í bréfinu: „Skyldi ein skips-
höfn vera íhveni húð, eigi rneir." Hafa menn
dregið þá ályktun af þessu, að í Gufuskálaver-
stöð hafi þá verið 14 skip með ekki færri en sjö
manna áhöfn á hverju skipi, eða alls 98 ver-
mönnum. Skúli Alexandersson telur að ein-
hver „stórveldi“ á borð við Sturlunga, Helga-
fellsklaustur eða Staðastað hafi staðið að því
að byggja byrgin.
GUÐRÚN
STEINARSDÓTTIR
FIÐRILDI
Ég sá þig í leiftrí í landslagi
skýja
þú lékst þér með neista
og glampandi hnífa.
Sem elding um nótt þú rístir
upp sortann
þú reifst niður hatrið og ljós-
fælinn óttann
Tjöldin þau féllu oghurfu í
tómið
í héluðum skógi fékk lífið
loks málið
Við elskuðumst, grétum og
hlógum
oggneistandi auglit
til himinsins hófum
Meðþytnum í trjánum barst
iðandi taktur
frá öskrandi trumbum ísam-
vöxnum hjörtum
Og saman við hurfum á vit
þeirra tóna
sem ljá öllu lífi þess fegustu
hljóma
En vorið er skammvinnt og
vetrinum fætt
í visnandi laufið
skal lífið klætt
Nakin við hjúpuðumst
döggvuðum dauða
og drógumst mót ljósi sem
mælti án orða
I grátandi svörðinn grófust
þau hjörtu
sem geymdu okkar ást í
rjóðrunum björtu
Svo veturinn leið í bliki þíns
auga
það hríslaðist líf
um rætur tauga
I blóðrauðum morgni úr
hjúpnum viðrunnum
oghvískrandi trén í augun-
um brunnu
A vaknandi kenndum við ei-
lífðir svifum
og elskuðum þrána sem fann
sig að lokum
Afmoldu við fæddumst til að
elska á ný
að fínna hvort annað
skóginum í
Pví brjálæði heimsins er
máttvana hjóm
hjá marglitum vængjum og
hjartanna tón
Mót deyjandi himni við aug-
um upp ljúkum
og unnumst ískjóli frá dauð-
ans hnjúkum
Höfundurinn er nemandi í Reykjavík.
i
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. DESEMBER 1999 1 3