Lesbók Morgunblaðsins - 11.12.1999, Blaðsíða 9

Ijósmynd: Árni Sæberg
Loftmyndin sem birtist með grein Indriða G. Þorsteinssonar af holtinu milli Rauðavatns og Elliðavatns, sem talið var vera hið forna Norlingaholt.
í leiðréttingu Einars Birnis kemur fram að Klapparholt er fyrir miðju á myndinni, en Norlingaholt er lengst til vinstri þar sem byggðin er.
KLAPPARHOLT -
NORÐLINGAHOLT
að er auðvitað ekkert nema gott
um að segja að menn geri sér
það til skemmtunar og e.t.v. ein-
hvers fróðleiks sér og öðrum að
velta fyrir sér lífsháttum og
venjum fólks á fyrri tímum
þ.m.t. ferðalögum, ferðatilhög-
un og hinum ýmsu afleiðingum
alls þessa.
Hins vegar er og verður höfuðnauðsyn í
þessu samhengi að farið sé rétt með klárar og
kvittar staðreyndir þ.m.t. staðamöfn og lýs-
ingu staðhátta ekki síst þar sem fyrir liggja
traust og skýr gögn um þetta.
I annars skemmtilegri grein Indriða G. Þor-
steinssonar í Lesbók Morgunblaðsins laugar-
daginn 23. október sl. verða honum á þau
reyndar eðlilegu mistök að fara rangt með
staðarnafn innan borgarmarka Reykjavíkur.
Ég segi eðlilegu vegna þess að ég gef mér það
að götunafn sem þama er hafi villt honum sýn
og er hann reyndar ekki sá eini sem svo fór
fyrir.
í hinu fyira landi Grafarholts (áður (Suð-
ur-) Grafar) vom til nöfnin Klapparholt og
Norðlingaholt og var reyndar stundum talað
um „Norðlingabraut" sem var gamall götus-
lóði milli þessara tveggja holta (nú Breiðholts-
braut þar áður „ofanbyggðarvegur" enn fyrr
„flóttamannavegur"), en einhvem tíma þegar
nokkur byggð varð til á og í kringum Klappar-
holtið varð þai- til gata, sem kölluð var „Norðl-
ingabraut" og má gera því skóna að þannig
hafi nafnaruglingur holtanna orðið tfl.
Nafn Klapparholtsins, sem I.G.Þ. birti
myndina af sem Norðlingaholt er æði gamalt
og vel þekkt. A norðurenda þess sem nú er í
skógarreitnum við Rauðavatn var allt fram í
byrjun síðustu aldar kotbýli frá Gröf, síðar
fjárhús frá Gröf, þar reisti síðar Guðmundur
Helgi Sigurðsson (bróðir Flosa Sigurðssonar
sem „Flosaport" var kennt við) „nýbýli“ og
kallaði Baldurshaga, en fluttist síðan að Lækj-
arbotnum og byggði í því landi húsið og veit-
ingastaðinn Lögberg, sem hann var síðan
lengstum kenndur við. Á Klapparholti þar
sem fyrr stóð Baldurshagi er nú hesthús Vig-
fúss Magnússonar læknis.
Norðlingaholt heith’ hins vegar holtið næst
vestan við Klapparholt, þar sem nú standa
götumar Þingás, Þverás o.s.frv. og undir suð-
vestur horni holtsins kúra nú svo sem kallað er
í „Víðidal" götumar A-, B- og C-tröð þar sem
standa hesthús reykvískra hestamanna ým-
issa.
Á milli þessara holta lágu gamlar götur frá
norðri til suðurs og sáust allvel fram á ár síðari
heimsstyrjaldarinnar, þegar hemámsliðin
gerðu hvort tveggja í senn að reisa þama
EFTIR EINAR BIRNI
bragga sína og þó frekast að þau lögðu veg
beint ofan í gömlu götumar, sem þar með vom
horfnar sjónum og flestum gleymdar nema
þeim sem þama áttu sitt heimaland.
En á þessum slóðum em gömul ömefni vel
þekkt og varðveitt, því að föðurafi minn Bjöm
Bjarnarson í Grafarholti kunni því ekki að
hafa ekki heildarsýn yfir land sitt og skráði því
öll örnefni sem þekkt vom í landi hans og
reyndi jafnframt að gera sér grein fyrir því
hvemig þau hefðu til orðið þ.e. hverjar að-
stæður þ.m.t. ferðavenjur hefðu haft áhrif á
nafngiftimar.
Hér má nefna sem dæmi Almannadalur,
Selás, Mýrarskyggnir, Margróf (Markgróf),
Skyggnisvað og Norðlingaholt og em mörg
þau æði forvitnileg og veita sum hver næsta
glögga sýn þess sem áður var um t.d. ferðalög
og þeirrar tíðar vegi.
Bjöm Bjamarson í Grafarholti gerði sem
sagt meira en að skrá í „dauða“ skrá nöfn örn-
efna í landi sínu. Hann gerði opinbera grein
fyrir þessu og athugunum sínum vegna þess-
arar skráningar árið 1914 í Árbók Hins ís-
lenska fornleifafélags og er ritgerðin dagsett
9. desember þ.á. og nefndi þar til ýmis dæmi
úr skránni.
Ég nefni þrjú dæmi;
a) „Frá Klapparholtsmóum (128) gengur
þama mishæðóttur lyngmóahryggur suður á
flatlendið, sem Elliðavatnsengjar era á og
beygist Bugða fyrir hann, rennur fram með
honum og myndar þannig langt og eigi breitt
nes eða odda. Syðst á oddanum er stór hóll eða
holt, en í lægð norðan við hann hefir bær verið
og fleiri byggingar. Era þær rústir mjög forn-
legar.“ ... Þetta er landið sem myndin í Les-
bók Morgunblaðsins sýndi 23. okt. sl.
b) „221 Um Grafarkot segir í Á.M.: „bygð
upp af nýju fyrir 50 áram, þar meina menn að
fom eyðjjörð verið hafi, og hún fyrir svo löng-
um tíma í auðn komin að fæstir vita hvað hún
hafi til foma kölluð verið, eftir sögn eins gam-
als manns, þykjast nokkrir heyrt hafa að þessi
jörð hafi heitið Holtastaðir." Fomrústimar
era miklar um sig.“ - Þetta er nú við jaðar
golfvallarins við Grafarholt.
c) „201 Norðlingaholt. Um upprana þessa
örnefnis er ókunnugt, en mér þykir líklegt að
það stafi af umferð Norðlendinga þar. Þegar
þeir fóra til Suðumesja, lá leið þeirra um Mos-
fellsheiði og yfir Mosfellssveit. Á fyrri öldum
var lítið erinda til Reykjavíkur, sem þá var að-
eins eitt býli. Lá þá beinast við að slá sér á
austan veginn hjá Rauðavatni, er örstutt úr
Grafarvogi suður á hann, enda er enn skýr
fomvegarskora yfir Hádegismóa hjá Hádegis-
vörðu í þá stefnu, ótrúlega djúp til að vera
heimilisgata frá Gröf og að öllu leyti lítil
ástæða til slíkrar umferðar þar þaðan. En hafi
Norðlingar farið þá leið, lá vegur þeirra með-
fram Norðlingaholti að austan og sunnan.“
Afi minn fullgerði ömefnaskrána, sem inni-
heldur alls 320 ömefni, númeraði þau og mið-
aði jafnframt hvert eitt til allra fjögurra höfðu-
áttanna þannig að þekktu menn tvö til þrjú,
var næsta einfalt að staðsetja hin án þess endi-
lega að þekkja þau. Ljósrit þessarar skrár af-
henti ég seinna Alexander Alexanderssyni á
skrifstofu borgarverkfræðings í Reykjavík og
síðar merktum við tveir frændur sonarsynir
Bjöms Bjamarsonar mjög mörg þessara öm-
efna inn á kort og veit ég að afrit þessara korta
og afrit ömefnaskrárinnar er a.m.k. til hjá
garðyrkjustjóra Reykjavíkur, sem er mjög
kunnugur maður á þeim slóðum sem skráin
tekurtil.
Nú má vel vera að Norðlingar hafi áð í nánd
Norðlingaholts, því að þar er nokkuð skjólgott
fyrir höfuðvindáttum á þessu svæði, sitt hvora
megin við holtið, en granur minn er nú sá að
I.G.Þ. sé of nálægt okkur í tímanum þegar
hann er að hugsa um lengri áningar þama.
Það ég þekkti til og heyrði af var að ferðalang-
ar svo nærri okkur í tímanum, sem I.G.Þ. virð-
ist hugsa um að þeir gistu á bæjum og býlum í
og alveg við Reykjavík, en þeir sem vildu eiga
náttstað svo sem eina eða tvær bæjarleiðir eða
áfanga frá Reykjavík gistu í Miðdal, Hólmi,
Elliðavatni, Vatnsenda og Gröf (Grafarholti),
svo nokkur bæjamöfn séu nefnd sem ég þekki
til og man reyndar sjálfur eftir ferðalöngum í
gistingu þ.m.t. frægum Skagfirðingi „Marka
Leifa“ eitt sinn.
I.G.Þ. vildi gjaman að Reykjavíkurborg
minntist áningarstaðar Norðlinga með ein-
hverjum hætti og má nú kannske segja að það
sé að sumu leyti uppfyllt, þar sem á og við
holtið er í dag hið ágætasta sambýli manna og
hesta. Kannski veit I.G.Þ. það ekki að líklegt
má telja að stærstir hópar Norðlinga, sem
þarna gistu, hafi nú hestamir verið því að
sunnan við Norðlingaholtið á Bugðubökkum
var flest haust a.m.k. í byrjun þessarar aldar
hundrað hesta geymd um daga, en rekin sam-
an í gerði um nætur meðan þau biðu komu
hrossaskipsins. Svo var og á áranum fyrir
seinni heimsstyrjöldina og þó ekki væri það nú
alsiða kom fyrir að hestabýtti urðu við útflutn-
ingsmenn og svo mikið er víst að fyrsti reið-
hestur þess sem þessar línur ritar var lítill en
knár Skagfirðingur það mér síðar hefur sýnst
vestanvatnahestur. Frá þessu sjónarhomi auk
hinna venjulegu ferðalaga íslendinga fyrri al-
da gangandi og ríðandi, sýnist sambýli manna
og hesta á Norðlingaholti vera vel við hæfi.
Höfundurinn er frá Grafarholti.
EYÞÓR RAFN
GISSURARSON
ÍLEST
hugann fylltu minningamyndir
á meðan hún sat ílest og
dreypti
á lífsins vatni
þegarhún sá hann
koma inn í klefann
hún tók af sér hanskana
vissi að hann vildi
geta snertberar
hendurhennar
oggarðurinn þarsem hún átti
heima
birtist
ogilmur elskhuga vorsins
fyllti vit hennar
fyrir30árum
erfullt tunglið varpaði
birtu sinni á þau
ogþau nutust
ígrængulu grasinu
oghún fann að hann skalf
þegarhún tók um grannt mittið
ogfylgdi honum heimleiðis
viku seinna
hvarfhann til annars lands
og þegarhann kom aftur
varhún farin sinn veg
hann
sem hafði sagt
að ástin til hennar
væri honum
ævilangt fangelsi
oghún bara sextán þá
ognú var hann gripinn
fyrir þjófnað
á hjarta hennar
Höfundurinn er skáld og kennari.
GUÐMUNDUR ÓLI
SCHEVING
DAUÐINN
Tæmdu ekki tímans bikar
alltof fljótt.
Þó lífið fari framhjá
undur fljótt.
Vertu á verði gegn andans afli
allt er hljótt.
Þú ert peð íþessu tafii
núna í nótt.
Þú veist að hann kemur, hann
með ljáinn
einhverja nótt
tekur með sér einhvern náinn
ofur skjótt.
Skýldu þér íhulins hjúpi
þér verður rótt.
Hið illa kemur úr dimmu djúpi
núínótt.
Þá skerast öflin, sem bæði taka
þú andar ótt
Þú kemur víst sjálfur aldrei til-
baka
þú deyrð í nótt.
Höfundurinn er vélstjóri.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. DESEMBER 1999 9