Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2000, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2000, Blaðsíða 5
getur af misnotkun þeirra. En hvað ef mögu- legt tjón af misnotkun er miklu meira en nokkuð það gagn sem líklegt er að hljótist af tækni til að klóna fólk? Hlýtur þá ekki að vera ástæða til að banna eða a.m.k. að takmarka mjög tilraunir til að skapa slíka tækni? Hér er úr vöndu að ráða. Til að svara spurningum sem þessari þarf að setja tvær óþekktar stærðir á vogarskálar: gagn af skynsamlegri notkun og tjón af mögulegri misnotkun á tækni sem er enn lítt mótuð. Það er engin leið að vita hvor vogarskálin fer upp og hvor fer niður. En hvaða mögulega misnotkun er um að ræða? Áður hefur verið minnst á þann mögu- leika að einhverjir taki að búa til börn til þess að drepa þau og hirða úr þeim líffæri. Trúlega mundu dómstólar flestra ríkja líta á slíkt sem morð og beita viðurlögum í samræmi við það. Yfirvöld gætu ef til vill ekki komið alveg í veg fyrir þetta fremur en annars konar morð en vart þarf að óttast að þetta verði gert í stórum stíl nema fyrst grafi verulega undan siðmenn- ingu og virðingu fyrir mannslífum. Rök fyrir að útiloka klónun á þessum forsendum hljóta því að byggja á rökum af því tagi sem hér voru talin númer tvö. Önnur möguleg misnotkun gæti falist í því að framleiða fólk eins og hverja aðra vöru. Einhverjir sjálfumglaðir bjánar vilja kannski búa til margar eftirmyndir af sjálfum sér. Öðr- um gæti dottið í hug að klóna rudda til að nota fyrir hermenn eða fjöldaframleiða lítilþæga og auðsveipa þræla. Framfarir í líftækni gætu gert eitthvað þessu líkt mögulegt. í flestum ríkjum yrði það vafalaust ólöglegt en kannski ekki í öllum. Kannski munu stjómvöld eða stórfyrirtæki einhvers staðar nýta þennan möguleika til að eignast þegna og þý að sínu skapi. Ef til vill er hægt að draga úr líkum á að þetta verði gert með löggjöf og alþjóðlegum samningum en það verða samt áfram til valda- miklir menn sem virða öll lög og allt siðferði að vettugi svo það verður tæpast hægt að útiloka þetta alveg með öðru móti eniþví að koma í veg fyrir að kunnátta til þess arná breiðist út. Ég efast um að skynsamlegt sé íyrir ríki heims að reyna að koma í veg fyrir tilurð og útbreiðslu þekkingar eða kunnáttu á sviði líf- tækni. Bann við þekkingaröflun á einhverjum sviðum fæli í sér verulega skerðingu á mál- frelsi og afturhvarf frá hugsjónum upplýsing- arinnar um að vísindin efli alla dáð. Ómögu- legt er að framfylgja slíku banni nema með ritskoðun og opinberu eftirliti með rökræðum og rannsóknum. Slíkar skorður við frjálsum rannsóknum og skoðanaskiptum eru vísar til að valda meira böli en líklegt er að hljótist af misnotkun líftækninnar. Auk þess er með öllu óvíst að bann við þróun og miðlun kunnáttu til að klóna fólk héldi aftur af öllum. Eru þeir sem framfylgja slíku banni ekki vel líklegir til að einoka þekkinguna og beita henni á laun? Ríkisstjórnir geta ákveðið að styrkja ekki rannsóknir eða tilraunir af einhverju tagi með opinberu fé. Þær geta líka sett lög um klónun á fólki, jafnvel bannað hana alveg. En þeir sem vilja banna útbreiðslu á þekkingu til að klóna fólk gætu gert að einkunnarorðum það sem ólánsmaðurinn Grettir Ásmundsson sagði: „Svo skal böl bæta að bíða annað meira.“ Hættan á misnotkun líftækni er ef til vill næg til þess að ástæða sé til að skapa al- þjóðlega samstöðu um lög og reglur um þetta efni. En það er langur vegur frá því að setja lög og reglur og banna notkun á tilteknum sviðum til þess að útiloka allar tilraunir og rannsóknir og banna jafnvel miðlun kunnáttu og þekkingar. 5. andmæli: Líffræðileg hnignun Lengi vel fjölguðu allar lífverur sér með kynlausri æxlun og það gera fjölmargar teg- undir enn. Það er raunar undrunarefni að kyn- æxlun skuli hafa náð fótfestu í lífríkinu því ef marka má þróunarkenninguna er lífið á jörð- inni stöðug keppni um að tryggja genum sín- um framtíð. Við erum til vegna þess að for- feður okkar voru duglegir að fjölga sér. Þeir sem ekki voru eins duglegir að koma genum sínum á framfæri eiga enga afkomendur. Þeirra gen eru glötuð. Þeir sem fjölga sér með kynlausri æxlun forða öllum sínum genum frá glötun en þeir sem sætta sig við kynæxlun koma aðeins helmingi undan til afkomanda. Hann fær hinn helminginn frá hinu foreldrinu. Hvernig getur þetta uppátæki, að blanda saman genum úr tveim til að búa til einn afkomanda, verið sam- keppnishæft? Hugsum okkur að í hópi lífvera einhvern tíma í árdaga hafi komið fram ein sem fjölgar sér með því að fá hálft erfðaefni frá annarri. Hver erfðaeiginleiki hennar, þar með sá sem veldur hæfileika til kynæxlunar, hefur þá helmings líkur á að komast til afkom- anda. Hinar verurnar eignast afkvæmi sem erfa næstum örugglega alla eiginleika þeirra. Kynveran hefur einfaldlega tvöfalt minni líkur en hinir á að forða sínum eiginleikum frá glöt- un, nema henni takist að eignast tvöfalt fleiri afkvæmi. Og það hlýtur að hafa gerst. Kyn- æxlun hlýtur upphaflega að hafa haft það mikla kosti umfram kynlausa æxlun að hvert kyndýr hafi að jafnaði eignast a.m.k. tvöfalt fleiri afkvæmi en kynlausir nágrannar. En í hverju gætu yfirburðir kynæxlunar verið fólgnir? Sú kenning sem mér skilst að njóti nú mestrar hylli meðal líffræðinga gerir ráð fyrir að kynæxlun sé vörn gegn sníkjudýr- um og sóttkveikjum. Fjölfrumungar hýsa ótal örverur sem æxlast inni í þeim og þróast þannig að þær læra smám saman að sigrast á vörnum líkamans. Ef afkvæmi dýrs hefur að öllu leyti sömu gen og það sjálft þá fær það í vöggugjöf örverur sem kunna að komast fram hjá öllum vörnum sem það fær við komið. Skynsamlegasta leiðin til að gera gen sín ódauðleg er því að eignast afkvæmi sem er öðru vísi, hefur að nokkru leyti önnur gen. Þá þurfa sóttkveikjurnar að byrja upp á nýtt að laga sig að vömum afkvæmisins. Kynæxlun er einmitt leið til að eignast afkvæmi sem er að sumu leyti eins og maður sjálfur en að sumu leyti öðra vísi. Klónun er eitt form kynlausrai’ æxlunar og það er að minnsta kosti umhugsunarefni hvort hætta sé á að dragi úr mótstöðu manna gegn sýklum ef hún verður algeng. Það var ekki út í bláinn sem náttúran „uppgötvaði" kynlífið. Þó náttúruvalið „hugsi“ hægt á okkar mæli- kvarða kemst það að nokkuð traustum niður- stöðum. Kynæxlun var líklega skynsamleg lausn á raunverulegu vandamáli svo þeir sem hafa hug á að eignast barn með kynlausum hætti hafa góða ástæðu til að hugsa sig um a.m.k. tvisvar. Gæti verið að meðan barnið yrði enn ungt og ónæmiskerfi þess óþroskað yrði það berskjaldað fyrir sýklum sem það fengi frá foreldri sínu, örverum sem kynnu á þær varnir foreldrisins sem ekki byggjast á þroskuðu ónæmiskerfi? Önnur líffræðileg rök sem kunna að skipta máli eru þau að kynlaus æxlun getur leitt til þess að ófrjósemi verði útbreiddari. 5 Þessi rök eru sótt í grein Eric A. Posner og Richard A. Posner „The Demand for Hum- an Cloning" í Martha C. Nussbaum og Cass R. Sunstein (ritstjórar). 1998. Clones and Clones. W. W. Norton & Co. New York. Bls. 233-261. Hugsum okkur að 1% þeirra sem verða til við kynæxlun séu ófijóir með þeim hætti að einstaklingar klónaðir af þeim verði það líka. Hugsum okkur ennfremur að klónun verði til þess að ófrjóir eignist jafnmörg afkvæmi og þeir sem eru frjóir. í upphafi eru þá 99% frjóir og 1% ófrjóir. Af næstu kynslóð verða öll af- kvæmi þeirra ófrjóu ófrjó og að auki 1% af af- kvæmum hinna 99%. Ófrjóir af annarri kyn- slóð verða því 1% + 0,99% þ.e. 1,99%. Af þriðju kynslóð verða hinir ófrjóu 2,9701% (þ.e. öll afkvæmi ófrjórra af annarri kynslóð, sem eru 1,99% og 1% af 98,01%.) Með sama áfram- haldi verða ófrjóir af 4. kynslóð 3,940399%. Þetta getur ekki farið nema á einn veg. Frjó- semi verður útrýmt. Þetta eru sterk rök gegn því að nota klónun í stórum stíl til að eignast börn. En þau segja ekkert um hvort réttmætt kunni að vera að nota hana í einhverjum tilvikum eða til að rækta fósturvísa í læknisfræðilegum tilgangi. Niðurstöður Umræða um hugsanlega klónun á mönnum er á ýmsan hátt erfið. Hún vekur upp grýlur og drauga, fleiri en tölu verður á komið og þegar reynt er að skoða hlutlæg rök í málinu blasir hvarvetna við óvissa um mögulegar og líklegar afleiðingar tilrauna til klónunai' á mönnum eða mannsfóstrum. Niðurstöður þessara bollalegginga minna eru engan veginn ótvíræðar. Ég held þó að hægt sé að draga saman þær helstu með því að segja að óráðlegt sé að útiloka eða banna alveg tilraunir til að klóna mannsfóstur til nota við lækningar og ekki sé tímabært að fella endanlegan dóm um hvort einhvem tíma verði réttmætt að nota þessa tækni til að eignast börn. Sé spurt hvort leyfa eigi eða banna klónun á fólki er málinu stillt upp eins og það sé aðeins um tvo kosti að ræða. En í raun og veru er langur vegur frá afdráttarlausu banni til al- gers frelsis. Það er hægt að leyfa sumt, t.d. til- raunir með fósturvísa undir vissum aldri, en banna annað, t.d. að skapa eftirmyndir látinna einstaklinga. Byltingar í tækni og vísindum hafa svo sem áður vakið mönnum beyg og óvissu um fram- tíðina og þá er vandinn að láta óttann hvorki villa sér sýn né afneita honum og ana áfram án aðgæslu og umhugsunar. Leit mannanna að þekkingu og valdi á náttúrunni hefur alltaf verið ferðalag á vit þess óþekkta. í augum sumra er þetta sigurganga út í vorið á vegin- um. Aðrir vilja helst snúa við. En reypi þeir það finna þeir ekki fornar slóðir, eins og þeir kannski vona. Leið þeirra verður líka á vit þess óþekkta. Harpa Hreinsdóttir móðurmálskennari og Steingrímur Benediktsson liffræðingur lásu yfir uppkast að þessari grein og gáfu mér ýmis góð ráð áður en ég gekk endan- lega frá henni. Ég þakka þeim fyi-ir hjálpina. A.H. Höfundurinn er heimspekingur og kennari. CHARLES BAUDELAIRE ÞIG TIGNA EG SEM HVELF- INGU HIMINS... JÓN VALUR JENSSON ÞÝDDI Þig tigna’egsem hvelfingu himins um nótt, þig, háleit, ergengurí sorgsvo hljótt, og elska þig, björt, þeim mun fremur sem flýrð mig -því fremur, þú djásn, er ínótt minni býrð, sem þú kýst umfram allt minna að frábiðja faðm (svo fráleitt!) frá dimmbláum, himneskum baðm. Svo blæs ég til sóknar og sæki þig á eins og sægur af ormum á fjörvana ná, og ég ann þér, ó, grimmlynd! þótt ísköld þú sért; þá þú, óarga dýr, ennþá fegurri ert! Höfundurinn, 1821-1867, var fransktljóðskóldog talinn hafa markað upphaf symbólisma í Ijóða- gerð. Ljóð hans hafa haft mikil óhrif ó nútíma Ijóðlist. Þýðandinn er rithöfundur og forstöðumaður Ættfræðiþjónustunnar. OLAVH, HAUGE EKKI KOMA MEÐ ALLAN SANNLEIKANN BERGSTEINN BIRGISSON ÞÝDDI Ekki koma með allan sannleikann, ekki koma með hafíð þegar mig þyrstir, ekki koma með himininn þegar ég bið um ljós, komdu heldur með glampa, dögg eða fís, eins ogfuglar bera með sér vatnsdropa frá vötnum og vindurinn korn af salti Höfundurinn er norskt skóld og garðyrkjubóndi. AAAXINE CHERNOFF ÞANNIG DAFNA LYGAR ÁRNIIBSEN ÞÝDDI Églaugfyrst að syni mínum þegar égsagði honum að andlitið á krukkunni með barnamatnum væri andlit hans sjálfs. Églaugnæst að syni mínum þegar ég sagði honum að hann væri besta barn í heimi og ég vonaði aðhann færi aldrei frá mér. Auðvitað vil ég að hann fari frá mér einhvern tíma. Ég vil ekki að hann verði einn þessara feitu skugga sem búa heima hjá mæðrum sínum og horfa á íþróttaþætti allan daginn. Eglaug aðsyni mínum íþriðja skiptiþegar einhver kona fór aðgæia við hann í kerrunni og ég sagði: „Ér hún ekki góð?“ Hún var gömul ogljót ogsjúk. I fjórða skiptisem églaug að syni mínum héltégaðég væri að segja sannleikann. Ég sagði honum að hann yrði aðyfirgefa mig ein- hvern tíma eða eiga á hættu að verða maðurmeð þverslaufu sem borðarmacar- oni á föstudögum. Égsagði að þetta væri honum fyrir bestu, en svo hvarflaði að mér að ég vildi að hann byggi hjá mér að eilífu. Einhvern tíma fer hann frá mér, hvað geri ég þá? JAMES TATE FJARRIÁSTVINUM Þegar eiginmaðurínn var dáinn ákvað Zita að fá sér andlitslyftinguna sem hana hafði alltaf dreymt um. ímiðrí aðgerð fór blóðþrýstingurínn aðlækka svo þeir ui’ðu að hætta. ÞegarZita reyndi að festa bObeltið áður en ömurleg heimferðin hófst hrökk hún úr axlarliði. Læknirínn skoðaði hann þegar hún kom aftur á spítalann ogfann krabbamein um alla öxlina ogí handleggnum og víðar. Þá hófst geislameðferð. Ognúna siturZita bara þarna á snyrtistofunni sinni, nauðasköllótt og grætur og grætur. Mamma segir mérþetta allt saman ísímann og égsegi: Mamma, hver er Zita? Og þá segir mamma: Ég er Zita. Ég hef verið Zita alla ævi, nauðasköllótt og grátandi. Og þú, sonur minn, sem hefðir átt að þekkja mig betur en aðrii; hélst að ég værí ekkert annað en hún móðirþín. En mamma, segi égþá, ég er að deyja... Höfundarnir: Maxine Chernoff, f. 1952, er bandarískt skóld, þekkt fyrir súrrealísk prósaljóð. James Tate er einnig bandarískt skóld, f. 1943, höfundur 30 Ijóðabóka og hóskólakennari. Þýðandinn er leik- húsfraeðingur og leikritaskóid. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 12. FEBRÚAR 2000 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.