Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2000, Blaðsíða 13

LEIfUR HEPPNI EIRIKSSON OG BARNS-
MOÐIR HANS, ÞORGUNNA HIN ÍRSKA
M/ndlýsing: Árni Elfar.
EFTIR
SIGURÐ SAMÚELSSON „Leifr lagði þokka á konu
þá er Þórgunna hét. Hon
var kona ættstór, ok skildi
Leifr at hon mund i vera
margl cunnig. ✓/
Hvað var þessi einstæðings
írska kona, Þórgunna, að
gera til íslands árið 1000?
Hún ætlaði lengra, sem sé
til Grænlands til að hitta
þar barnsföður sinn sem
enginn var annar en Leifur
heppni. Ekkert segir af
þeirra skiptum í Eyrbyggja sögu‘þar sem
Fróðárundrum er lýst, heldur stendur eftir-
farandi lýsing í Eiríks sögu rauða, bls. 33T:
„En er Leifr sigldi af Grænlandi um sum-
arit, urðu þeir sæfara til Suðureyja (í írska
hafi milli írlands og Skotlands). Þaðan byrj-
aði þeim seint, ok dvöldust þar lengi um sum-
arit.
Leifr lagði þokka á konu þá er Þórgunna
hét. Hon var kona ættstór, ok skildi Leifr at
hon mundi vera margkunnig (fjölfróð, göldr-
ótt).
En er Leifr bjóst brott, beiddist Þórgunna
at fara með honum. Leifr spurði, hvort þat
væri nökkur vili frænda hennar. Hon kveðst
þat ekki hirða.
Leifr kveðst eigi þat kunna at sjá at sínu
ráði at gera hertekna svá stórættaða konu í
ókunnu landi - „en vér liðfáir“.
Þórgunna mælti: „Eigi er víst at þér þyki
þat betur ráðit.“
„Á þat mun ek hætta“, sagði Leifr. „Þá segi
ek þér“, sagði Þórgunna, „at ek mun fara
kona eigi einsaman, ok em ek með barni. Segi
ek þat af þínum völdum. Get ek, at þat muni
vera sveinbarn, þá er fæðist. En þóttú vilir
engan gaum at gefa, þá mun ek upp fæða
sveininn, og senda þér til Grænlands, þegar
fara má með öðrum mönnum. En ek get, at
þér verði at þvílíkum nytjum sonareignin sem
nú verðir skilnaður okkarr til. En koma ætla
ek mér til Grænlands, áðr lýkr.“
„Leifr gaf henni fingrgull ok vaðmálsmött-
ul grænlenzkan ok tannbelti. Þessi sveinn
kom til Grænlands ok nefndist Þorgils. Leifr
tók við honum at faðerni ok var þat sumra
manna sögn, at þessi Þorgils hafi komit til Is-
lands fyrir Fróðárundrin um sumarit. En
Þorgils var síðan á Grænlandi, ok þótti þar
eigi kynjalaust um hann verða, áðr lauk.“
Ekkert er nánar vitað um föðurnafn Þórg-
unnu né ætt, nema hún er talin „stórættuð".
Leifur setur einmitt þetta fyrir sig, þegar
hann veigrar sér við að taka hana með sér til
Noregs. Það gæti bent til að ástarleikir
þeirra hafi ekki verið með vitund eða vilja
nánustu ættmenna Þórgunnu, en hún segist
ekkert um það muni hirða, ef hann tæki hana
með sér til Noregs. Þegar það verður ekki
segir hún að hún gangi með sveinbarni sem
hún muni á sínum tíma senda honum til
Grænlands til fósturs, en sjálf muni hún einn-
ig sjá sér fyrir fari þangað „áðr en lýkr“.
A livaða ferð var Leifur heppni þegar hann
lenti í Suðureyjum í írska hafinu? Hann var á
leið frá Grænlandi til að hitta Ólaf Tryggva-
son Noregskonung, en hraktist of langt suður
á bóginn og dvaldist í Suðureyjum um sumar-
ið þar sem fundum þeirra Þórgunnu ber sam-
an. Ofangreind ferð Leifs til Suðureyja er tal-
in farin árið 999“, en Vínlandsferð hans 1001.
Þórgunna kemur til íslands með Dýfiinnar-
fari sumarið 1000 en var „skipshöfnin frá ír-
landi og Suðureyjum ok noiTænna manna“.
Hún kemur barnlaus til Islands.
Vekur það furðu að Eiríks saga rauða segir
„að sumra manna sögu“ að sonur Þórgunnu
kallaður Þorgils hafi komið til íslands sumar-
ið fyrir Fróðárundrin sem nánar verður rætt
síðar.
Að lokum segir um Þorgils þennan: „Þótti
eigi kynjalaust (þ.e. furðulaust) um hann
verða, áðr lauk.“ Líklegt er að hann hafi verið
stirð- og stíflyndur sem móðir hans og sama
dulmögnunin yfir báðum. Henni var lýst sem
„bæði digr ok há ok holdug mjök“. Má þvi af-
saka söguritara er hann segir; „at Þórgunna
mundi hafa sótt inn sétta tög, ok var hon þó
kona in ernasta“. Vart getur hún hafa verið á
þeim aldri ef hún hefir eignast barn nokkru
fyrr en hún kom hingað út. Réttara mun vera
að telja hana á fimmta áratugnum.
Eitt atriði sögunnar bendir til að hún gæti
hafa saknað sonar síns. Á heimilinu var 12-13
ára drengur „bæði mikill vexti ok sköruligr at
sjá. Þórgunna vildi flest við hann eiga, ok
elskaði hann mjök, en hann var heldr fár við
hana, ok varð hon oft því skapstygg". Dreng-
ur þessi hét Kjartan og var talinn sonur
bóndans að Fróðá en almæli var að Þuríður
húsmóðir þar hafi átt hann með Birni Ásbran-
dssyni Breiðavíkurkappa sem bjó á Kambi í
Breiðuvík, Snæfellsnesi. Björn þessi var mik-
ill vaskleikamaður. Þuríður húsmóðir á Fróðá
var systir Snorra goða Þorgrímssonar á
Helgafelli, sem sótti Björn til sakar fyrir
þessa ættarskömm og var hann gerður út-
lægur „um þrjá vetur“. Hann kom aldrei aft-
ur til Islands.
Við þetta bætist skemmtilegt atvik, þegar
skáldið Jónas Hallgrímsson var við náttúru-
fræðilegar rannsóknir sínar á Snæfellsnesi.
Hann hafði þá ráðist hart gegn rímnaskáld-
skapnum sem hann kallaði „holtaþokuvæl“,
ekki síst vegna ósmekklegra og oft lítt
skiljanlegra kenninga. Sigurður Breiðfjörð,
eitt aðal rímnaskáldið, svaraði honum fullum
hálsi. Nú var skáldið Jónas á hans slóðum og
var vel kunnugt um ástarfundi ofangreindra
persóna. Jónas yi-kir vísu um þessa ástar-
fundi þeirra, þar sem vart fer fram hjá nein-
um að hann hnýtir í rímnakveðskapinn með
kenningum sínum.
Vísan hljóðar svo:
Hingað gekk hetjan unga
heiðar um brattar leiðir,
fanna mundar að finna
friða grund í hríð stundum.
Nú ræðst enginn á engi,
í ástarbáli fyrr sálast,
styttubandsstorð að hitta,
stýrir priks yfir mýri.
Skal þá nefna kenningar vísunnar: „fanna
mundar fríða grund“ - fríð kona með hvítar
hendur, „styttubandsstorð“ - kona, „stýrir
priks“ - maður.
Eiríks saga rauða og Eyrbyggja saga lýsa
Þórgunnu þannig að hún viti lengra nefi sínu.
Hún er látin segja fyrir óorðna hluti og atvik.
Hún er einnig kölluð „margkunnig“. Til hins
sama bendir lýsing sögunnar eftir blóðfallið
að Fróðá, þegar blóðið hverfur fljótlega af
heyinu nema af flekknum sem Þórgunna rifj-
aði og þornaði aldrei af hrífu hennar né föt-
um. Má þar af marka sannleiksgildi frásagn-
arinnar. Eg hef annars staðar skýrt blóðfallið
sem ritstíl á fyrstu öldum fslandsbyggðar4.
Lýsing á Þórgunnu er um margt dulmögnuð.
Þegar hún biðst vistar á Fróðá beitir hún
fjármagni sínu, segist engin „vásverk" vilja
vinna, og heimtar sérherbergi fyrir ríkulegan
rekkjubúnað sinn sem Þuríður húsfreyja fær
ekki keyptan þrátt fyrir eftirgangssemi.
Þórgunna er kristin og segir fyrir um
greftran sína að Skálholti. Hún er látin ganga
aftur eftir dauða sinn þegar lík hennar er
flutt til Skálholts. Hún hefir aðrar og sjálf-
stæðari skoðanir á flestu en heimilisfólkið og
vill lítil skipti við það eiga. Ekki sést að hún
hafi áður verið gift né eignast börn áður en
hún hitti Leif Eiríksson þótt undarlegt megi
virðast um slíkan kvenkost á giftingaraldri.
Sagan segir að Þórgunna veikist eftir mikla
áreynslu við að bjarga heyinu eftir blóðfallið.
Ekki líður á löngu áður en hún deyr. Hún nær
að ráðstafa eignum sínum. Skömmu eftir lát
hennar veikist heimilisfólkið hvert af öðru.
Sjúkdómseinkenna er aðeins getið hjá þeim
tveim sem sýkjast fyrst og eru svipuð hjá
báðum með rugli og mari á útlimum, líklegast
af völdum krampa. Kemur þá helst til greina
taugaveiki. Geta eiturefni framleidd af tauga-
veikibakteríum verið valdar að slíkum krömp-
um og einkennum frá heila. Ofangreind sjúk-
dómseinkenni eru algeng í þeirri sótt. Líkir
faraldrar voru ekki ótíðir í Mið-Evrópu, Bret-
landi og írlandi um ár 1000 og munu líklega
einnig hafa borist til Noregs á þeim tíma. Vel
gæti Þórgunna hafa verið leyndur smitberi
sem alla tíð hefir verið algengt og um leið
hættulegasta smitleiðin eins og reyndist hér á
landi eftir að taugaveikibakterían greindist.
Sótt þessi hvarf að Fróðá eftir að vitsmuna-
maðurinn Snorri goði á Helgafelli lagði til
ráða að brenna skyldi allan farangur Þórg-
unnu. Faraldur þessi var staðbundinn við
einn bæ, þ.e. Fróðá á Snæfellsnesi.
Leifur heppni fer frá Suðureyjum að haust-
lagi árið 999 til Noregs. Þórgunna gæti hafa
orðið léttari seinni hluta vetrar árið 1000. Áð-
ur en þau Leifur skilja segir hún: „En þó þú
vilir engan gaum at gefa, (þ.e. taka hana með
til Noregs) þá mun ek upp fæða sveininn og
senda þér til Grænlands þegai- fara má með
öðrum mönnum." (leturbr. höf.) Enn segir
Þórgunna: „En ek get, at þér verði at þvílík-
um nytjum son-
areignin sem um
verður skilnaðr
okkar til.“
Hún fer með
íslandsfari
nokkrum mánuð-
um eftir barns-
burðinn án þess
að hafa son sinn
með sér, sem er í
samræmi við það
sem hún segir
hér að ofan. Hún
tekur því ekki
nokkurra mán-
aða son sinn með
í þessa för en
skilur hann eftir
hjá skyldmenn-
um sínum, sem
líklega senda
hann nokkrum
árum síðar til Is-
lands og Græn-
lands sem ekkert
er vitað um. Er
því ekki að
treysta frásögn
Eiríks sögu
rauða að drengur
þessi hafi komi^.
til Islands fyrir
Fróðárundur um
sumarið. Ekki
getur það staðist
eftir þessu tíma-
tali, en hlýtur að
hafa skeð síðar,
þótt engar
þekktar heimild-
ir hermi slíkt.
Ég hefi leitað
ráða um þetta
Þórgunnu mál
hjá Jónasi Krist-
jánssyni, for-
stöðumanni Ái'nastofnunar í Reykjavík. Hann
segir mér að hinir gömlu sagnaritarar hafi
notað mjög skammstafanir í uppskriftum sín-
um, t.d. standi þar „Þorg.“ sem er lesið sem
„Þorgils", en mætti eins lesa sem „Þór-
gunna“. Breytir það miklu um textann, því að
hún kom út hingað á þessum tíma, en ekki
sonurinn Þorgils.
Jónas Kristjánsson segir ennfremur að
Þorgils Leifsson sé einu sinni nefndur í riti
um grænlensk efni en ekkert nánara en nafn
hans. Sama er að segja um Leif föður hans.
Hann mun tvisvar nefndur til sögu í Heims
Kringlu Snorra Sturlusonar og í Fóstbræðra-
sögu, þegar Þormóður Kolbrúnarskáld dvelst
á Grænlandi til að hefna fóstbróður síns, Þor-
geirs Hávarssonar. Þetta er lítil vitneskja um
jafn mikinn höfðingja og Leif heppna. Mætti
þar af ráða að bæði sagnamenn urðu sjald-
gæfari, sagnaritun dróst saman og lagðist af
á næstu öldum Grænlandsbyggðar, þegar
samgöngur við ísland strjáluðust og loks
hættu með öllu.
Við vitum því lítið um persónu og störf
Leifs Eiríkssonar eftir Vínlandsferð hans árið
1001. Þeir hittust í Brattahlíð er Þorfinnur
Karlsefni kom þangað 1007 og þeir kvöddust
þar er hann heldur með konu sína Guðríði
Þorbjarnardóttur og son þeirra frá Græn-
landi til íslands árið 1012. Aðgerðir Leifs
heppna eru síðan huldar þögn. Eitt starf hans
ber nafn hans hátt: Hann kom kristni á í
Grænlandi og lauk því að líkindum nokkrum
árum eftir Vínlandsferð sína.
Sama gegnir um son þeirra Þórgunnu. Sagt
er að Leifur hafi gengið við faðerni hans og
tekið hann í fóstur. Annars er ekkert vitað
um þennan Þorgils, hvernig hann komst til
Grænlands eða á hvaða aldri hann vai- þá. Það
virðist því að Þórgunnu hafi tekist ætlunar-
verk sitt, þótt það skeði eftir dauða hennar,
að koma syni þeirra Leifs til Grænlands, en
sjálf stansaði hún á miðri leið og var grafin í
íslenskri mold.
’Eyrbyggja saga, III. b., s. 137. íslendinga-
sagnaútgáfan, Guðni Jónsson, 1949.
2Eiríks saga rauða, I. b., s. 337. íslendinga-
sagnaútgáfan, Guðni Jónsson, 1949.
3Páll Bergþórsson, Vínlandsgátan, Mál og
menning, 1977, s. 96. j
4Sig. Samúelsson, Sjúkdómar og dánai'-
mein íslenskra fornmanna, Háskólaútgáf-
an,1998, s. 20.
Höfundurinn er læknir.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 12. FEBRÚAR 2000 I 3