Lesbók Morgunblaðsins - 12.02.2000, Blaðsíða 8

Nakta Maja eftir Goya. Skandall frá 1800.
„Sneiðmynd" Leonardos da Vinci frá 16. öld
er fremur af meiði læknisfræði.
ERÓTÍSK NÁTTÚRA
MYNDLISTAR
SÖGULEGTIÁGFLUG
EFTIR AUÐI ÓLAFSDÓTTUR
Losti var ein af höfuð-
syndum kirkiunnaroq
nokkur hluti myndlýsinga
með siðapredikunum
kirkjunnar manna í
miðaldahandritum er ein-
mitt helgaður líkamlegum
lostasyndum, oft settum
fram á óvæntan og djarf-
an hátt. Greinin er rituð í
tilefni sýningar í Listasafni
Akureyrar sem beryfir-
skriftina Losti 2000.
Framhjáhald í miðaldahandriti
að kemur ekki á óvart að nakinn
mannslíkami er eitt algengasta
viðfangsefni myndlistarmanna
framan af öldum og raunar allt
fram á 20. öld.
Anatómísk stúdía mannslíka-
mans var enda grundvallar-
námsgrein í flestum listaskól-
um, allt frá því fyrstu myndlistar-
akademíunum var komið á fót á 16. öld, og
fram undir 1968 þegar róttækar áherslu-
breytingar urðu í myndlistaruppeldi á Vest-
urlöndum.
Fyrstu myndtákn mannsins, sem hann
kraflar í hellisskúta sína og kletta merkur-
innar á forsögulegum tíma, eru líkamar
manna og dýra - gjarnan yfirstækkuð og
stflfærð kynfæri beggja kynja - í ótal út-
gáfum. Á þeim tíma þegar trúarbrögð og list
voru nátengd, var endurnýjun náttúrunnar,
hringrás ársins, sáning og uppskera og við-
koma kynstofnsins nánast einn og sami hlut-
urinn. Konan var akurland, sáðland sem bar
ávöxt, móðir jörð.
Frjósemisgyðjur steinaldar, á borð við
Venus frá Willendorf með sínum ríkulegu
líkamsformum, eru formæður allra síðari
tíma Venusargyðja myndlistarsögunnar. Að
„Loðinn morgunverður", eftir
Oppenheim, frá 1936.
vísu var Venus steinaldarinnar slípaður til í
höndum Grikkja fornaldar þar til hann varð
að þeirri erkitýpu kvenholdsins eða kven-
mynd eilífðarinnar, sem við þekkjum nær
óbreytanlega úr listasögunni, allt fram á
20.öld. Útlit sitt, þar með talin minni brjóst,
og á alla lund þéttari og stæltari líkama, á
hinn klassíski Venus því að þakka að Grikkir
voru meira fyrir fagurfræði karlmannslík-
amans.
Ást er velmegunarfyrirbæri - ólíkt frum-
þörf mannsins til að lifa af og viðhalda kyn-
stofninum - og með tíð og tíma breyttist því
steinaldarfrjósemisgyðjan í hámenningar-
lega ástargyðju.
Láréttur Venus
Um 400 ára skeið eða frá 15. öld til 19. al-
dar eru Venusarmyndir algengustu nektar-
myndir listasögunnar. í flestum Venusar-
verkum er um að ræða værðarlegan, nakinn
kvenmann sem liggur út af í makindum, yfír-
leitt við silki- eða plusshægindi, stundum þó
úti í iðjagrænni náttúrunni. Húðin er mjalla-
hvít, annar fótleggur gjarnan krosslagður yf-
ir hinn um ökkla, stundum léttir ilskór á fót-
um, armbönd eða aðrir skartgripir til
skrauts. Engin líkamshár eru sjáanleg. Ein
aðalástæðan fyrir þeirri miklu hneykslan
sem Nakta Maya, eftir spænska málarann
Goya, vakti um aldamótin 1800, var sú að þar
sást í fyrsta skipti djarfa fyrir skapahárum á
Venusarmódeli.
Úr láréttri stöðu í lóðrétta fer nakin kona
myndlistarinnar yfirleitt því aðeins að hún sé
tákngervingur andlegra eiginleika á borð við
sannleik eða réttlæti, þá venjulega með
ljósker/kyndil eða vogarskálar í uppréttri
hönd.
Þótt vissulega hafi ýmsir listamenn sér-
hæft sig í nekt karlmanna - fyrrnefndir
Grikkir eins og þeir leggja sig, Michael-
angelo, Dúrer, Cocteau, Mapplethorpe,
Bacon, Warhol o.fl. - þá á kvenlíkaminn sér
miklu fleiri áhangendur í myndlistarsögunni.
Svanurinn
Við fyrstu sýn virðist ástarguðinn í grískri
goðafræði, Eros, ekki eiga margt saman að
sælda við hugtakið erótík, samnefnara hold-
legrar ástar eða girndar, sem hann þó ljær
nafn sitt. Að minnsta kosti ekki eins og
myndlistin táknar þennan andlega holdgerv-
ing ástar; sem saklausan og bústinn engla-
kropp, ekki ósvipaðan á líkama og krílin sem
vappa um í vestrænum bleyjuauglýsingum.
Leikur hans með örvabogann felst í því að
skjóta örvum tvist og bast, meira í ætt við
spaugsaman hjónabandsmiðlara en nokkurn
tímann lostapúka.
Það er miklu fremur að kenna megi mynd-
skreytingar á utanhjónabandssælu hins
veiklundaða Ólympsgoðs, Seifs, við losta og
erótík.
Sem dæmi má nefna þar sem Seifur kemur
til fundar við ástkonu sína, Ledu, í líki svans,
en sú uppákoma var til skamms tíma með
vinsælli goðsögulegum fantasíum listasög-
unnar. Annars er algengt á öllum tímum að
dýr séu notuð sem erótísk tákn í listum, ým-
ist vegna eiginleika þeirra eða útlits.
Þrátt fyrir skýlausa afneitun kirkjunnar á
holdi og losta, er urmull af erótískum tákn-
um í trúarlegri myndlist. Jafnvel krossinn,
eitt helgasta tákn kristinna manna, var í
upphafi erótískt tákn. Eitt af hlutverkum
miðaldakirkjunnar var að útskýra fyrir fólki
hvernig það mætti sáluhólpið verða. Þótt
kirkjan væri í grundvallaratriðum andsnúin
nekt í myndlist, þurfti ekki síður að útlista
lesti (þ.e. það sem ekki mátti gera) en rétta
breytni. Og þar sem losti var ein af höfuð-
syndum kirkjunnar er nokkur hluti myndlýs-
inga með siðapredikunum kirkjunnar manna
í miðaldahandritum einmitt helgaður líkam-
legum lostasyndum, oft settum fram á
óvæntan og djarfan hátt í mynddæmum.
Háttalagsmyndir
Myndlistarmenn hafa löngum tekið að sér
ýmis viðvik fyrir kúnna sína og fyrir daga
ljósmyndatækninnar, þ.e. fyrir 1850, lá beint
við að þeir væru beðnir um að annast gerð
verka sem voru mun afdráttarlausari í eró-
tísku innihaldi sínu en hefðbundin útafliggj-
andi Venusarmódel. Til þess nutu þeir tækni-
legrar færni sinnar, anatómískrar þekkingar
og ekki síst ímyndunarafls, umfram aðra
þegna samfélagsins. Oftast var um að ræða
teikningar eða graflkverk, síður olíumálverk,
í öllu falli ekki stór verk, enda fæst verkanna
hugsuð sem stofustykki. Mörg verkanna eru
nafnlaus, unnin eins og hver önnur færib-
andavinna, ekki ósvipað ýmiss konar auka-
vinnu sem listamenn taka að sér á öllum tím-
um.
Gott dæmi um hálfopinber verk af þeim
toga eru „upplýstar" erótískar myndaraðir
18. aldar, svokallaðar háttalagsmyndir. í
samræmi við flokkunarástríðu upplýsingar-
manna var um að ræða þemaverk, sem
byggðu á flóknu erótísku „stafrófi" - m.a. i
húsbúnaði, klæðnaði/klæðleysi og líkams-
tjáningu - þar sem ekkert atriði var svo
smátt að það væri tilviljun háð. Um margt
ekki ósvipað táknkerfi trúarlegrar listar á
fyrri öldum. Þar mátti finna allt frá kennslu-
stund í saklausu daðri til verka sem nútíma-
fólk myndi líklega kenna við „hard-pornó“ og
eru fjarri því að vera birtingarhæf í blaði all-
ra landsmanna. Eftir því sem best verður séð
á viðfangsefnunum hefur erótísku hug-
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 12. FEBRÚAR 2000