Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2000, Blaðsíða 15

Myndin er frá verkamannauppreisninni miklu í París 1871. Þarna hafa byltingarmenn velt styttu
af Napóleon I um koll, en hann vartalinn tákn hins gamla samfélags.
Stjórnleysingjar myrtu Alexander II Rússakeisara veturinn 1881 og stjórnaði kennslukonan
Soffia Petrovskaja árásinni sem gerð var með tveimur sprengjum. Myndin var gerð eftir lýsing-
um sjónarvotta.
kyrrir og þagað þegar keisarinn var hylltur af
þingheimi í tilefni af opnun nýs þinghúss. Þá
hafi komið til hávaða og ryskinga er þingmenn
ávítuðu sósíalista fyrir framferðið.
Slíkar uppákomur lýsa vel þeÚTÍ toi'tryggni
sem íhaldsþingmenn og fleiri báiu til sósíalista.
Menn vissu ekki hve heilir sósíalistar voru í því
vinna að umbótum samfélagsins án beinnar
valdbeitingar. Minnstu vandlætingartilburðir
þeirra í gai'ð valdhafanna gátu því komið miklu
af stað. Þau sjónarmið komu fram að sósíalistar
væru vanþakklátir þeim er vildu gera þeim vel.
Arið 1880 greindi Isafold frá því að frönsk
stjómvöld hefðu kosið að náða upphlaupsmenn-
ina frá árum Parísar-kommúnunnar sem höfðu
verið dæmdir í útlegð. Blaðið minntist á einn út-
lagann, Rochefort „alræmdan æsingasegg" eins
og sagði í blaðinu. Eftir náðunina hafi Rochefort
ekki látið segjast og hafið sitt fyrra byltingar-
starf og einkum ráðist gegn þeim manni sem
átti drýgstan þátt í að náða hann, Léon Gam-
betta forseta. Það fannst blaðinu ómakiegt af
Rochefort. Lesendur ísafoldar fengu áþekk
vamaðarorð gegn þýskum sósíalistum árið 1890
þegai- blaðið birti viðtal við Otto von Bismarck í
íslenskri þýðingu. Þá var hann sestur í helgan
stein eftir deilurnar við Vilhjálm II. keisara.
Bismarck lýsti yfir gremju með afnám sósíal-
istalaganna því hann taldi sósíalista hættuleg-
ustu ógn sem að Þýskalandi steðjaði. Bismai-ck
beindi orðum sínum einnig að verkalýðsstéttinni
og taldi sig sjá ýmsai- blikur á lofti yrði ekki
gripið inn í. Hann sagði í þýðingu Isafoldar, „því
lengur sem dregið er að taka til óhjákvæmilegra
hömluráða því blóðugri verða leikslokin“. Af
þessu má ljóst vera að íslenskir lesendur fengu
neikvæða mynd af byltingarmönnunum sem
reyndu að bæta hag alþýðunnai- í Evrópu á
seinni helmingi 19. aldar.
Varað við byltingaröf lum
Varnaðarorð Bismarcks vom svo sem engin
nýmæli. Þjóðólfur, ísafold og Skímir birtu af og
til fréttir af því hvemig sósíalistar í útlöndum
æstu verkalýðinn upp í allskyns ólæti og upp-
reisnir gegn eignastéttum og yfirvöldum. Isa-
fold sagði til dæmis frá því árið 1886 hvemig
„forustugarpar" sósíalista á Englandi eggjuðu
verkamenn í Lundúnum eftir baráttufund á
Trafalgartorgi til að sækja ríkisbubbanna í
West-End heim og skemma sem mest af eigum
þeirra. ísafold hélt sig enn við ástandið í Lund-
únum árið 1889 og sagði verkalýðinn hafa geng-
ið í mikilli „prósessíu" um borgina „en byltinga-
postulum dillað og þykir gaman að vaða í sílinu,
þegar svo ber undir“, eins og blaðið komst svo
skemmtilega að orði.
Sósíalistar vora einnig nefndir til ábyrgðar
fyrir óeirðum annars staðar og víða gekk mikið
á. Árið 1886 greindi ísafold frá óróa við námum-
ar í Décazville í Frakklandi. ísafold sagði frönsk
stjómvöld hafa staðið sig illa og sýnt forsprökk-
um verkfallsins linkind. ísafold sagði frekju-
flokkinn, þ.e.a.s. sósíalista hafa haldið uppi vöm-
um fyrir verkfallið í þinginu og komið til
námafólksins til „að æsa það og eggja“. Það
gætti svipaðrar afstöðu til sósíalista í frásögn
Isafoldar af verkfalli í París 1888. Blaðið sagði
vinnuveitendur hafa synjað kaupkröfum al-
mennings „en því fylgdu ærslafundir með for-
ustu byltinga gaipanna" eins og komist var að
orði í blaðinu. Isafold birti ekki eingöngu fréttir
af ólátum í Evrópu. Árið 1886 sagði blaðið ís-
kyggilegar fréttir berast af verkfollum og róst:
um frá ýmsum borgum í Bandaríkjunum. I
þessu sambandi er athyglisvert að blaðið kenndi
evrópskum innflytjendum um ástandið en ekki
heimamönnum. Blaðið sagði sósíalista og aðra
byltingarmenn sem ekki hafi verið vært í
Evrópu bera ábyrgðina.
Isafold skýrði ekki hvers vegna verkföll væru
óæskileg og þau bæri að forðast. Frásagnir
Skírnis byggðust meira á slíkum skýringum.
Þar kom fram að verkföll væra samfélaginu
hættuleg ef þeim og samtakamætti fjöldans
væri ekki beitt með skynsamlegri fyrirhyggju. í
þessu skyni greindi Skímir frá langvinnu verk-
falli enskra jámsmiða í fréttaannál um árið
1898. Skírnir sagði verkfallið skapa hættu á því
að enskar smiðjur misstu markaði sína í hend-
urnar á Bandaríkjamönnum og Þjóðverjum,
eigendum smiðjanna til mikils tjóns.
Það gengu mikil verkföll yfir Evrópu og N-
Ameríku á seinustu áram 19. aldar. Verkalýðs-
hreyfmgunni óx kraftur og þor og sótti fast í þau
réttindi sem borgarastéttin hafði víðast áunnið
sér fyrr á öldinni. Hið iðnvædda England fór
ekki varhluta af þeirri þróun. Árið 1889 sagði
Þjóðólfur frá verkfalli hafnarverkamanna í
Lundúnum. Blaðið sagði verkfallið kjaftshögg
fyrir borgina því þangað kæmu 216 skip á dag
eða 79.000 þús á ári og væri skipað út vörum íyr-
ir um 4000 milljónir ki-óna á ári. Árið 1903 flutti
Þjóðólfur fréttir af víðtæku verkfalli í Hollandi
og tilraunum stjómvalda þar til að setja lögbann
á það. Blaðið sagði verkfallið hafa reynst þýð-
ingarlaust og ekki hafa orðið til annars en valda
tjóni upp á um 10.000 gyllini.
Þessum nákvæmu tölum var sennilega ætlað
að sannfæra lesendur um skaðsemi verkfalla.
Sjálfsagt hefur Þjóðólfur ekki talið vanþörf á því
og álitið slík skrif fyrirbyggjandi. Þau viðhorf
komu nefnilega fram í blaðinu að hinn útlendi
verkalýður gerði sér ekki grein fyrir skaðsemi
verkfalla. I þessu tilliti má vísa í frétt blaðsins
frá árinu 1905 af verkfalli kolanámumanna í-
Westfalen í Þýskalandi. í fréttinni kom fram að
vinnuveitendur gætu ekki sinnt kröfum verk-
fallsmannanna og skoraðu þeir því á þá að taka
aftur til starfa, annars yrði að flytja inn ensk kol.
Blaðið sagði námamönnum náttúralega sama
um það „en stjórnin er það aptur á móti ekki og
íyrir því hefur hún reynt að miðla rnálum". Eins
og sagði í blaðinu. Þessa skilnings á vanda
stjómvalda gætti líka í Skfrni. Ritið sagði Gro-
ver Cleveland Bandaríkjaforseta hafa gripið í
taumana í miklu verkfalli járnbrautastarfs-
manna og sent sambandsherinn á vettvang til að
koma á röð og reglu: „congression veitti for-
setanum eindregið fylgi, og greiddi honum
þakklætisatkvæði með öllum atkvæðum gegn
25“, sagði Skfrnir um gildi þessarar ákvörðunar
í fréttaannál um árið 1894.
Fréttir af verkföllum úti í heimi gátu verið
mun æsilegri. Árið 1880 flutti Skfrnir fréttir af
miklum róstum í Ósló sem þá nefndist Kristjan-
ía. Róstumar hófust eftir að verksmiðjueigandi
nokkur hafði neitað stai-fsfólki sínu um kaup-
hækkun. I kjölfarið hefði orðið að kalla út vopn-
að lið almennra löggæslumanna og hermanna.
Það vantaði oft ekki stóryrðin í fréttaflutninginn
af slíkum atburðum. Árið 1886 sagði ísafold að
þriðjungur Belgíu væri í uppnámi vegna upp-
þota verkalýðsins. Blaðið sagði óðan skríl fara
þúsundum saman um landið. Skríllinn „rændi
og raplaði, braut og bramlaði hvað sem fyrir
varð“. Eins og komist var að orði í blaðinu. Af
fréttunum í Þjóðólfi árið 1890 mátti ætla að
stríðsástand væri í Evrópu. Blaðið sagði herlið
víða hafa orðið að skakka leikinn til að forða
upplausn, sérstaklega hefði ástandið verið
slæmt í Þýskalandi, Austurríki og á Spáni.
Samúð með réttinda-
baráttu verkalýðsins
Fréttirnar vora líka dálítið á öðram nótum og
gætti stundum samúðar með verkamönnum.
Það kom fram í Þjóðólfi árið 1891 að íslending-
um væri skylt að hugleiða það líf sem verka-
mönnum byðist í útlöndum. Blaðið sagði ævi
þeirra að jafnaði styttri en annarra. Það orsak-
aðist af ýmsu, svo sem mikilli áreynslu, slæmu
viðurværi, lélegri aðhlynningu og tíðum slysum.
Þjóðólfur hafði kveðið harðar að orði árið 1887
þegar blaðið sagði að ómögulegt væri að komast
hjá byltingum yrði ekki reynt að bæta hin
slæmu kjör verkalýðsins. Blaðið lét þau orð falla
vegna tíðra frétta af verkfóllum í Belgíu að eitt-
hvað mikið hlyti að vera að í landinu. „Margir
tugir þúsunda af fólki lifir þar í kolanámum og
verksmiðjum ævi, sem er verri en hundalíf1,
sagði í blaðinu. Hugleiðingar Gunnsteins Eyj-
ólfssonar voru af svipuðum meiði. Árið 1894
skrifaði hann grein í Þjóðólf um verkalýðsbar-
áttuna vestanhafs, „Ástandið í Ameríku“. Hann
afsakaði harkalegar verkfallsaðgerðir þar og
sagði erfiðleikana sem hlytust af atvinnumissi
eða ónógum launum gera fólk stjómlaust. í því
sambandi fannst honum mikilvægt að fólk áttaði
sig á því að fantar og illmenni sem ekki vildu
koma öðra til leiðar en illvirkjum og manndráp-
um færu á kreik við slíkar aðstæður og kæmu
óorði á verkafólk. Kveikjan að þessum skrifum
Gunnsteins Eyjólfssonar var verkfall jám-
brautastarfsmanna sem minnst er á að framan.
Það verkfall fór víst úr böndunum. Það kemur
fram í skrifunum að forsprökkum verkfallsins
hafi ofboðið svo ofbeldið sem því íylgdi að þeir
hefðu sannfærst um að einasta leiðin til að bæta
hag verkalýðsins væri að hafa áhrif á löggjöfina.
Það var ekki sama hvert landið var. Þjóðum
var misjafnlega treystandi til að bæta hag
verkalýðsins eftir hinum „löglegu“ leiðum. I
þessu tilliti höfðu Englendingar mest traust.
Skírnir sagði sjálfstæði enskra verkamanna
standa á gömlum merg og hefði vald þeirra farið
vaxandi og væri nú svo komið að þeir semdu við
húsbændur sína eins og stórveldi. Þau viðhorf
vora ríkjandi í Skfrni að verkalýðsfélög í Eng-
landi væra traustari og ábyggilegri og því síður
líkleg til að eiga þátt í umbyltingum samfélags-
ins en verkalýðsfélög annarra landa. Árið 1887
ílutti Skírnir fregnir af fundi ensku verkalýðsfé-
laganna í Hull. Skírnir sagði niðurstöðu fundar-
ins vera þá að félögin hefðu ítrekað fyrri stefnu-
mið sín að sækja baráttumál sín fram með
lögum og löglegum aðferðum.
Árið 1883 sagði í fréttaannál Skfrnis hvemig
verkalýðsfélögin á Englandi skiptust í sam-
vinnufélög, (co-operatives) og einstök félög
verka og iðnaðarmanna, (trade-unions). Skírnir
taldi Englendinga hafa náð lengst í „að bæta
kjör sín, enda hafa þeir lært betur en aðrir að
leggja lið sitt og krapta saman, og þeir vita öll-
um öðram betur, hverju orka má með samheldi
og þrautgæði". Eins og komist var að orði.
Skrifin um verkalýðshreyfinguna á meginland-
inu vora öllu neikvæðari. í því sambandi var at-
hyglinni beint að stöðunni í Þýskalandi. Fyrir
árið 1891 gat að líta þá fullyrðingu í fréttaannál
Skfrnis að þýskur verkalýður treysti alfarið á
þingið og stjórnina til að bæta kjör sín en ekki á
eigin samtakamátt eins og verkalýðurinn í Eng-
landi.
Orðin lýsa vel því ástandi sem ríkti í Þýska-
landi á þessum tfrna. Umbótastefna Vilhjálms II
var í burðarliðnum. Honum var umhugað um að
bæta kjör verkalýðsins í landinu og vildi hann
gera verkafólk þess umkomið að ákveða sjálft
um eigin mál. Bismarck ríkiskanslari gat ekki
sætt sig við þessa steftiu og dró sig í hlé. í skjóli
Vilhjálms I, hafði hann beitt öðrum aðferðum,
haldið verklýðshreyfingunni í skefjum og vald-
boðið verkalýðnum ýmis réttindi, svo sem
sjúki-atryggingar 1883 og ellilífeyii 1889. Skírn-
ir kallaði þetta ríkissósíalisma og sagði stefnuna
í eðli sínu líkjast öðrum sósíalisma nema hvað
ekki þyrfti að byrja frá granni og koma á nýrri
þegnskipan. Á meginlandi Evrópu var það helst
verkalýðshreyfingin í Sviss sem taldist til fyrir-
myndai-. Þjóðólfur birti grein um skipulag
verkalýðshreyfingarinnar í landinu og var þar
allt sagt með öðra sniði en annarsstaðar þekkt-
ist. Blaðið benti á fleiri atriði sem ætti að hrósa
Svisslendingum fyrir. Þeir hefðu t.d. lagt grann-
inn að póstsamgöngum Evrópu og hýstu ýmis
alþjóðasamtök.
Ekki er ætlunin að gera lítið úr þessu hrósi í
garð Svisslendinga. Þó er ekki úr vegi að staldra
aðeins við og leiða hugann að ákveðinni land-
fræðilegri nauðhyggju sem virðist skína tölu-
vert í gegn um skrif ísafoldar, Þjóðólfs og
Skímis. Samkvæmt þessari nauðhyggju mótuð-
ust þjóðirnar af því umhverfi sem þær bjuggu
við og skapaði það ákveðið þjóðareðli eða „kar-
akter“. Var þá freistað að tengja atburði í hverju
landi við þjóðareðlið. Sérstaklega var þessi land:
fræðilega nauðhyggja áberandi í Skfrni. í
fréttaannál sínum árið 1880 fjallaði Skímir um
stjómmálaþróunina í Frakklandi og sagði
breytingamar í landinu hafa verið hraðar á und-
anförnum áratugum. En það átti sínar skýring-
ar því í annálnum sagði, „Það er alkunnugt um
Frakka, að þeir era bráðir á sjer, og ætla, að
mart megi verða bráðgerðara enn orðið getur“.
I Skfrni hafði rússneskum bændum verið svo
lýst árið 1887; þeir væra „fávísir og engum fróð-
leik sinnandi. Þar að auki sje þeir latir til vinnu“.
Glöggur lesandi gat dregið ályktanir af þessu og
sagt að hið hörmulega ástand í landinu væri
óumflýjanlegt. Nauðhyggjan gat villt mönnum
sýn og gert þá glámskyggna á það sem gerðist. í
fréttaannál árið 1887 greindi Skfrnir frá óeirð-
um verkamanna í Hollandi. Atburðimir vora
sagði koma á óvart, „því Hollendingar era sízt
hvatabússar, en seinir á sjer og silakeppslegir,
og því hafa menn sagt þeim allt annað betur lag-
ið, enn upphlaup og byltingar".
Nýir tímar í nánd
Fréttirnar af verkföllunum úti í heimi höfðu
stundum á sér jákvæðan blæ í ísafold, Þjóðólfi
og Skfrni. Þar má helst nefna frásagnir af sam-
hjálp og samskotum sem verkalýðsfélögin stóðu
að handa félagsmönnum sínum í langvinnum
verkfollum. Árið 1885 sagði Þjóðólfur frá miklu
verkfalli jámsmiða í Danmörku. Blaðið sagði fé-
lög verkamanna í landinu „veita þeim forsorg-
unarstyrk, er verklausir era, og er það geysi-
mikið fé“. Stundum komu peningamir lengra
að. Isafold greindi frá langvinnu verkfalli
enskra iðnverkamanna árið 1898 og sagði verk-
fallsmennina hafa fengið fjárstuðning erlendis
frá, svo sem frá Kanada og Ástrah'u. Stuðning-
urinn hefði gert þeim kleift að halda verkfallið
út. Það vora ekki bara verkfoll sem komu slíku
af stað. Þjóðólfur flutti af því fréttir árið 1905 að
um 17.000 málmiðnaðarmenn hefðu orðið at-
vinnulausir í Svíþjóð eftir að atvinnurekendur
neituðu að ganga að kröfum þeirra. Þá hefðu
norsk verkalýðsfélög veitt þeim fjárstuðning.
Þess konar fréttir hlutu að vega á móti því of-
beldi og upplausnarástandi sem annars fór af
verkföllum og verkfallsaðgerðum úti í heimi.
Ýmsir hér á landi hafa því eflaust litið til verka-
lýðssamtaka með velþóknun og talið þau hafa
hlutverki að gegna í íslensku samfélagi. En það
tók sinn tíma. Breytingamar lágu þó í loftinu, sí-
fellt fleiri gerðust óbreyttir daglaunamenn eftir
því sem samfélagið breyttist. Verkalýðsfélög og
verkalýðsflokkar áttu því erindi í íslenskt sam-
félag sem úti í hinum stóra heimi. Framan hafa
þó fréttimar af róstum og uppgangi verkalýðs-
hreyfinga og verkalýðsflokka út um lönd haft
neikvæð áhrif á íslenska, fæstir höfðu komið til
útlanda og gátu því ekki sett sig í spor fólksins
sem svo kröftuglega barðist fyrir rétti sínum.
Þeir sem skrifuðu fréttirnir vora margir hverjir
sigldir en þeir höfðu aðra lífsýn en forvígismenn
verkalýðsins úti um álfur Þeir aðhylltust svok-
allaða frjálslyndisstefnu, eða liberalisma. Þeir
sem fylgdu þessari stefnu voru undir miklum
áhrifum frá frönsku stjómarbyltingunni 1789.
Þeir börðust fyrir þingræði og setningu stjórn-
arskrár, auknu atvinnufrelsi og afnámi gamalla
sérréttinda. Þessi stefnumál vora í anda ný-
frjálsrar borgarastéttar sem leit á hinn gamla
aðal sem dragbít á framfarir í samfélaginu. Þeg-
ar komið var fram yfir miðja síðustu öld hafði
borgarastéttin komið ári sinni vel fyrir borði í
flestum löndum Vestur-Evrópu. Þá var komin
ný stétt fram á sjónarsviðið, verkalýðsstétt sem
tók upp ýmis fyrri stefnumál borgarastéttarinn-
ar og aðlagaði kröfum sínum. Sú þróun tók tíma
á Islandi, bæði vantaði samfélagslegar forsend-
ur, vistarbandið var ekki afnumið fyrr en árið
1894 eins og rakið hefur verið framan, einnig
virðist neikvæður fréttaflutningur af starfsemi
verkalýðsfélaga og verkalýðsflokka erlendis
hafa haft sín áhrif. Dæmi vora um neikvæðan
fréttaflutning eins og rakið hefur verið. Ýmsar
blikur voru þó á lofti og má í því tillitá nefna
stofnun Alþýðublaðsins árið 1906 að framkvæði
Péturs G. Guðmundssonar bókbindara og
Ágústs Jósefssonar prentara. Þá hafði íslensk
alþýða eignast eigið málgagn, málgagn sem
hafði það að markmiði að flytja sem bestar og
mestar fregnir og fréttir af verkalýðsbaráttunni
utan úr heimi.
Höfundurinn er sagnfræðingur og kennari í
Framhaldsskóla Austur-Skaftafellssýslu.
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS - MENNING/LISTIR 3. JÚNÍ 2000 1 5