Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2000, Blaðsíða 12

ROMANTIKII
BYLTING OG HÁRÓMANTÍK
Theodore Gericault: Medúsaflekinn, 18X8-19. Með þessu verki,sem telst vera einn mesti dýrgripur Louvre-safnsins í París, hófst rómantíkin í
franskri myndlist.
EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSON
Maðurinn varð hráefni í
réttláta samfélagsbygg-
ingu framtíðarinnar. Og
Kant hataði fátt meira en
það sem hann nefndi að
ráðskast með einstakl-
inginn. Upplýsingin og
skynsemisstefnan byggð-
ustá alræðisvaldi for-
sjárhyggjunnar.
Hamann og Herder mótuðu
útlínur þýskrar rómantík-
ur, en sá einstaklingur sem
oftast er talinn skipta sköp-
um í þeim meðvitundar- og
viðhorfabreytingum sem
voru forsenda rómantíkur,
var Rousseau.
Fyrstu rit Rousseaus einkenndust af nátt-
úrudýrkun og lofgjörðum um hið einfalda líf,
óháð formfestu hegðunarkrafna og trú samtíð-
armanna hans á vísindalegar framfarir og aðr-
ar kenningar upplýsingarmanna. Hann stóð í
stöðugri uppreisn gegn ríkjandi þjóðfélags-
kerfi og öllu því sem hefti tilfinningalegt fijáls-
ræði einstaklingsins. Hann var boðberi „frels-
isins“. Leiðtogar fyrsta áfanga frönsku
stjómarbyltingarinnar 1789 voru alteknir af
pólitískum kenningum hans. Frumkvöðlar
frönsku rómantíkurinnar voru Lamartin, de
Musset og Chateaubriand, en stfll þess síðast
nefnda var rousseauískur í þeim ritum hans
þar sem hann skilgreinir „mal de siecle“- eða
„Weltschmerz" - rómantíkerans í músíkölsk-
um texta og dásamar um leið draumsýn sína á
miðaldir. Hann ferðaðist um Bandaríkin og bjó
sem útlagi í Brussel og London, en fluttist til
Frakklands árið 1800 og varð víðfrægur fyrir
„Le Génie du Christianisme" 1802. Hann var
andsnúinn Napóleon og festi ekki rætur í
Frakklandi fyrr en við endurkomu Bourbona.
Hann fann sína rómantík innan kirkjunnar og
þráði þá tíma sem hann áleit að hefðu mótast af
kirkjunni og kirkjulegri menningu í listum og
bókmenntum, miðaldir.
Franska byltingin boðaði frelsi allra manna,
skynsamlega lausn á öllum vandamálum
mannheima og samkvæmt skoðun Kants,
leysti byltingin manninn úr fjötrum, þess-
vegna hreifst hann svo mjög af yfirlýsingum
byltingarmanna um mannhelgi og frelsi allra
manna undan formyrkvun trúarbragða og allr-
ar þeirrar „hjátrúar" sem þeim fylgdu. Kant sá
bjarma fyrir öld skynseminnar, þar sem rann-
sóknir og raunhyggja yrðu grundvöllur póli-
tískrar stefnumörkunr, sem myndi stuðla að
stöðugum framförum í anda upplýsingarstefn-
unnar. Kant lofsöng frönsku stjómarbylting-
una fyrst og fremst vegna andúðar sinnar á
hefðbundnu valdi og trúar sinnar á skynvæð-
ingu mannssálarinnar, en hataði rómantíker-
ana íyrir afneitun þeirra á kerfisbundnu
stjómarfarslegu hefðarvaldi skynseminnar,
sem varðaði leiðina inn í Terrorinn. Upplýsing-
arstefnan vakti upp andstæðu sína með því að
staðla einstaklinginn markvisst að pólitískum
markmiðum hinna skynsamlegu lausna og
stöðugra framfara.
Maðurinn varð hráefni í réttláta samfélags-
byggingu framtíðarinnar. Og Kant hataði fátt
meira en það sem hann nefndi að ráðskast með
einstaklinginn. Upplýsingin og skynsemis-
stefnan byggðust á alræðisvaldi forsjárhyggj-
unnar.
Um svipað leyti og rómantíkin formast í
Þýskalandi hefst hún í mildara formi á Eng-
landi með Wordsworth og Coleridge. Wor-
dsworth hreifst af kenningum frönsku bylting-
arinnar og ritum Rousseaus, hann ferðaðist
um Frakkland 1792 og lýsir þeirri gleði sem
hann sagði að ríkt hefði alls stðar þar sem hann
kom á ferð sinni. Nýr heimur var í sköpun, árið
eitt var runnið upp og villuráf byggt á trú á
Guð, sem var að skoðun upplýsingarmanna
ónauðsynlegt fyrirbrigði, skaðsamleg kenning
sem magnaði hjátrú, kúgun og hindurvitni.
Hin bjarta skynsemi var krýnd í Notre Dame
og björt ný veröld var á næsta leiti. Wor-
dsworth orti:
„Bliss was it in that dawn to be alive
But to be young was very Heaven."
Wordsworth tjáði dýrkun sína á náttúrunni
framar öðrum skáldum í ljóðum sínum - „Lyr-
ical Ballads“ 1798 og ekki síður í íyrstu verk-
um sínum. Hann gerðist fráhverfur frönsku
byltingunni eftir að frumkvöðlar hinnar al-
gjöru félagshyggju náðu öllum völdum á
Frakklandi með Terromum. Þeir atburðir
urðu mörgum bæði vonbrigði og staðfesting á
því hvert stefndi.
Sá höfundur sem gagnrýndi upplýsinguna
hvassast allt frá 1756 - „Vindication of natural
society"- var Edmund Burke. „Reflections on
the French Revolution“ kom út í nóvember
1790, þýdd á frönsku og þýsku sama ár. Ritið
kom út í nóvember 1790, þýtt á frönsku og
þýsku sama ár. Ritið kom út í 11 útgáfum á
ensku og hafði mjög mikil áhrif með því að
opna augu manna fyrir þeirri hættu sem Bur-
ke taldi stafa af hinni algjöru afneitun allra
hefðbundinna kristinna gilda með kenningum
upplýsingar og byltingamanna 1789.
Burke taldi að siðað samfélag manna væri
arfleifð fjölmargra kynslóða, trúarbrögð og
hegðunarhefðir og hollusta genginna kynslóða,
núlifandi og óborinna hefði skapað viðsættan-
legt samfélagsform. Mótun þessa samfélags
hefði varað frá ómunatíð og þessi arfur væri
grundvöllur hinna eilífu gilda, trúnaðar manns
við mann og hlýðni við lögmálið og virðing fyrir
lífinu.
Samfélagsgerð „samkomulagsins" væri ofin
úr ótal strengjum, sem væru vart skilgreinan-
legir samkvæmt kröfum skynseminnar, og
ætti sér dýpri rætur í mannssálinni og valdi
þess, sem aldrei verður með orðum lýst né skil-
ið jarðligum skilningi.
Burke lýsir samfélaginu sem lifandi gjöm-
ingi, þar sem einstaklingurinn mætti sín en
væri jafnframt alltaf háður því að lifa í sátt við
aðra menn og háður sameiginlegum leikregl-
um, lögum.
Burke ritaði meðal annars grundvallarrit
um sálrænar og heimspekilegar forsendur að
fegurðarskyni og nautn: „A Philosophical
Inquiry into the Orgin of Our Ideas of the
Sublime and Beautiful" 1750.
Burke taldi að upplýsingarstefna byltinga-
manna og ofurveldi ríkisins sem byggðist á al-
gjörri stöðlun einstaklinga til samfélagskenn-
inga upplýsingarsinna, myndi leiða til
hrikalegrar kúgunar og blóðbaðs. Trú þeirra
valdamanna á Frakklandi sem mótuðu fram-
hald byltingarinnar var sú að þeir yrðu að
þvinga þjóðina til hlýðni vegna þess að það var
henni fyrir bestu. Kirkjan var svipt eignum
sínum og valdi og í staðinn kom valdaboð ríkis-
ins, ný hugmyndafræði um upplýsinga- og
þekkingarþjóðfélagið, sem byggðist á „vísinda-
legum“ sönnunum og hagræðingu samfélags-
ins til meiri arðsemi og „fyllra lífs,“ sem að áliti
Burkes var án alls þess sem gerir lífið vert
þess að lifa því, guðlaust, tilfinningalaust og án
persónubundins vals og smekks fyrir hinu
æðra og fagra. Persónuréttur og eignaréttur
voru afmáðir meðal vissra stétta og múgurinn
va rnotaður sem réttlæting blóðbaðsins. Lýs-
ingar Burkes á fulltrúaþingi og þingmönnum
voru í þá veru að þar sæti hópur undirmáls-
manna, sem gerðu allt til þess að tryggja eigin
hag og að „margir þeirra væru auk þess ólæsir
og óskrifandi".
Rit Burkes var líkast staðfestingu á for-
dæmingu rómantíkeranna á upplýsingarstefn-
unni. Arftaki byltingarinnar, Napóleon I,
framfylgdi stefnunni og þessvegna jókst andúð
rómantíkeranna á upplýsingunni með sigurför
Napóleons um Evrópu. Og sú sigurför vakti
upp magnaða þjóðemiskennd í öllum þeim
ríkjum þar sem leiðir Napóleons lágu.
Innblástur, hugljómun, andríki, andagift -
hugtök sem voru lýsing á andlegu ástandi róm-
antískra skálda. Platon skrifar um guðlegan
innblástur. Listamaðurinn eða skáldið yrkir
eða skapar ekki vitandi, önnur öfl en hann
móta það sem hann gerir, hann er hluti af hinni
sívirku al-sköpun alheimsins og samtengist
sköpunarkveikjunni í sjálfsvitund, sem verður
samvitund heimsaflsins. „Grundlage der ges-
ammten Wissenschaftslehri“ 1794 eftir Fichte
varð rómantíkerum hvatning til þeirrar sjálf-
svitundar sem hafnaði efnislegri reynslu eða
áhrifum umhverfis og aðstæðna, en taldi „eg-
oið“ hluta hins sískapandi heimsafls. Skáld-
skapurinn og skáldið ríkja, vegna þess að
skáldskapurinn og skáldið eru „frjáls", eina
regla skáldskaparins er að afneita allri reglu,
lögum. Þetta var höfuðstaðhæfing Freiedrichs
Schlegels í tímariti sem hann og bróðir hans
August Wilhelm von Schlegel gáfu út 1798-
1800. Skáldskapurinn er lífskrafturinn.
Tieck, Novalis, Schelling og Hölderlin stóðu
að þessu tímariti sem markaði stefnu frum-
rómantíkeranna. Höfuðstöðvar þessa hóps
voru í Berlín og síðan Jena. Friedrich Schlegel
var spurður um hvort hægt væri að tjá innsta
kjama sköpunarinnar og hann svaraði að með
því yrði inntak hugmyndarinnar afskræmt.
Það er hægt að leita óendanleikans, fyllingar-
innr, „bláa blómsins" og sameinast þessu,
hinni óþrjótandi uppsprettu, skilgreining þess
er ógerleg. Að sameinast sköpunarafli náttúr-
unnar er hliðstæða við kenningar þýskra mýst-
íkera um sameiningu við guðdóminn, kenning-
ar Eckhart og Boehme. Hér var leitin að magíu
orðsins, mætti orðsins, ljóssins, og frelsið var
forsenda sköpunarinnar og valds Ijóðsins.
Friedrich Schlegel krafðist skilyrðalauss
frelsis í upphafi en lauk ferli sínum með því að
gerast kaþólskur og snúast til liðs við stjórnar-
stefnu Matternichs.
Johann Gottlieb Fichte lifði tímabil frum- og
hárómantíkurinnar, lést 1814. Hann blés nýj-
um anda í stefnuna, krafan um frelsi magnað-
ist eftir því sem leið á fyrsta tug 19. aldar
vegna yfirgangs Napóleons í Evrópu, en hann
var boðberi upplýsingarinnar og alþjóða-
hyggju skynsemisstefnunnar og nýklassisism-
ans í listum.
Herder hafði haldið fram þeirri kenningu, að
maðurinn væri mótaður af uppeldi, tungu, en
tungan eða málið er skapað af mönnum, ég
læri það af öðrum og ég er hluti þess hóps eða
þjóðar sem talar ákveðið mál. Fichte lagði höf-
uðáherslu á frelsi eisntaklingsins en fyrir áhrif
Herders varð þjóðin höfuðatriðið í baráttunni
íyrir „frelsinu". Manninum bar skylda til að
lifa fullu og frjálsu lífi, hvað þá þjóðinni, sem
maðurinn var hluti af.
Sjálfsvitund og sköpun voru lífið sjálft, sama
gilti um þjóðir. I stað Volksgeist eða þjóðar-
anda kveikti Fichte þjóðarvakningu, þjóðern-
isvitund.
„Reden an die Deutsche Nation“ voru haldn-
ar 1808, eftir sigur Napóleons á Prússum.
Fichte var fyrirlesari í heimspeki við háskól-
ann í Berlín. Fichte dregur upp mynd af Germ-
önum - þ.e. Þjóðveijum og norrænum þjóðum
sem „Ur-Volk“. Frumþjóð, óspilltri af „sið-
menningu" frumstæðri og heillyndri, óspilltum
náttúrubömum, gæddum þjóðarhefðum og
reisn. Hann hvatti þjóðina til sjálfsvitundar,
þjóðemisvakningar og frelsis. Fichte stað-
hæfði að barátta þjóða, ríkja, væri eðlileg og
heilbrigð.
„Þjóðríkið" eða ríkisvaldið var ekki ill nauð-
syn, heldur tákn og fullkomnun þjóðarsamein-
ingar, sameiginleg sjálfsvitund allrar þjóðar-
innar, sem krefðist útþenslu og sigra. Hver
einstaklingur yrði hluti ofurmennskrar heild-
ar.
Menningararfleifð Þjóðverja stuðlaði að
aukinni þjóðernisvitund og síðrómantíkeramir
lögðu sig fram um að ágæta þann arf og efla
þjóðerniskenndina sem síðar á öldinni og eink-
um eftir 1918 mögnuðu öfl sem ummynduðu
ríkisvaldið í mynd „ófreskjunnar".
1 2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 3. JÚNÍ 2000