Lesbók Morgunblaðsins - 10.06.2000, Blaðsíða 19

SMAMYNDIR
ÚR REYKJAVÍK
REYKJAVÍK í DAGBÓKUM
EFTIR DAVÍÐ ÓLAFSSON
Klukkan 14 í dag verður opnuð í Þjóðarbókhlöðu sýn-
ing, sem ber heitið Reykjavík í bréfum og dagbókum
og mun hún standa til 31. ógúst. Henni er ætlað að
bregða 1 jósi ó líf einstaklinganna í borginni með því
að skyggnast í persónuleg skrif manna og kvenna
sem uppi voru um aldamótin 1900. Sýning þessi er
Mskipt og er styrkt af Menningarborginni.
AÁRUNUM í kringum alda-
mótin 1900 er borgin
Reykjavík að fæðast.
Þyrping þurrabúða tekur á
sig svip þorps með nokkr-
um götum, verslunum og
litlum fyrirtækjum.
Nokkrar helstu stofnanir
landsins hafa þegar safnast saman á þetta
svæði, Alþingi, biskupsstóllinn og æðri mennt-
astofnanir, að ógleymdu tukthúsinu. Nýjar
stéttir setja sterkan svip á þetta samfélag,
annars vegar heldri borgarar og menntamenn
og hins vegar verkalýðsstétt. íbúar Reykjavík-
ur á þessum tíma eru flestir fæddir annars
staðar á landinu og uppaldir við lifnaðarhætti
og gildismat bændasamfélagsins en borgin
býður uppá annarskonar líf, betra eða verra
eftir atvilóim.
Ur dagbókum fjögurra Islendinga eru
dregnar upp smámyndir af lífinu í Reykjavík á
árunum 1882-1915. Nokkrir dagar í lífi ein-
staklinga, eða jafnvel dagspartur getur birt
okkur skýra mynd af örlögum fólks og tengsl-
um þeirra við borgina. Þeir dagbókarritarar
sem leitað er til á sýningunni Reykjavík í bréf-
um og dagbókum koma víða að, frá Vestfjörð-
um, Norðurlandi og Suðurlandi en dveljast all-
ir í Reykjavík um lengri eða skemmri tíma.
Dagbókarbrotin birta okkur ólíkar hliðar
mannlífsins, gleði og sorgir, sigra og ósigra en
fyrst og framst viðleitni einstaklinganna tii að
lifa innihaldsríku lífi við erfiðar aðstæður.
Elka Bjömsdóttir, Ólafur Davíðsson, Magn-
ús Hj. Magnússon og Torfhildur Hólm leiða
okkur hvert inn í sína Reykjavík, borg verka-
lýðs og broddborgara, borg hins óstýriláta
æskulýðs, borg fanga og menntamanna. Og um
leið hleypa þau gestum inn að eigin hjarta þvi
þó Reykjavík myndi bakgrunninn eru dag-
bókaritaramir sjálfir í forgrunni.
Úr dagbók Elku Björnsdóttur
verkakonu 1915
Elka Bjömsdóttir fæddist að Reykjum í
Lundarreylqadal þann 7. september 1881 en
ólst upp að Skálabrekku í Þingvallasveit frá
tveggja ára aldri þar til hún flutti á mölina hálf-
þrítug. Fyrstu árin var hún í vist sem kallað
var en starfaði sem verkakona eftir það, m.a.
við síldarsöltun, saltfiskverkun, stundaði
þvotta í þvottalaugunum og sinnti heimilis-
ræstingu. Elka ræsti m.a. skrifstofu borgar-
stjóra og slökkvistöðina í Tjarnargötu frá ár-
inu 1917. Elka bjó lengst af í leiguhúsnæði víða
um borgina og stundum hjá ættingjum. Vorið
1915, þegar Elka skráir eftirfarandi dagbókar-
kafla leigði hún eitt herbergi að Laugavegi 40
og frá 17. maí vann hún við saltfiskverkun hjá
Kveldúlfi, við þvott, stöflun og burð.
Konur í Reykjavík fagna fengnum kosningarrétti við setningu Alþingis 1915.
í dagbók sinni lýsir Elka jafnt daglegum
verkum sínum sem stórviðburðum. Stundum
er hún áhorfandi en oftar þátttakandi. Dag-
bókin er fágætur vitnisburður um lífskjör
þeirra þjóðfélagsþegna sem einna mest þögn
er um, verkakvenna í Reykjavík í upphafi 20.
aldar. Lífsbaráttan var Elku erfið en þó reyndi
hún jafnan að bera sig vel þrátt fyrir þröngan
kost, stopula vinnu og lélegt húsnæði. Einna
átakanlegast er bjargarleysi samtímans gagn-
vart sjúkdómum og er ítarleg lýsing á dauða-
stríði bróður Elku dæmi um það.
Jónsmessudagur árið 1915 var viðburðarík-
ur fyrir Elku og í dagbók sinni segir hún frá
fundi í verkakvennafélaginu Framsókn þá um
kvöldið. Aðal fundarefnin voru tvö, áform um
stofnun verkalýðsblaðs annars vegar og hins
vegar fyrirhuguð hátíðahöld vegna nýfengins
kosningaréttar kvenna. Elka segir svo frá:
Fimmtudagur. 24. júní, Jónsmessa. Mikil
rigning í dag og sunnan stormur, en þó skifti
dálítið stundum; gott veður seinast. „Eg hefi
gert mikið í dag,“ auk vinnunnar. Ég skrifaði
Þórði litla fóstbróður mínum og sendi honum
ögn upp í sig. Ég réð kaupakonu til Þorsteins
bróður míns með telpu 8 ára, - 8 krónur og ég
sótti fund í Verkakvennafélaginu „Framsókn",
sem stofnað var í vetur. Ég hefi ekki getað
komið á fund síðan í febrúar. Á þessum fundi
mættu um 90 verkakonur og 38 gengu inn í fé-
lagið. Það var gleðilegt, þótt enn sé raunalega
margar utanhjá, þar á meðal Sandamir alveg
og Viðey. Helsta umtalsefnið var að nokkrir
jafnaðarmenn hafa komið sér saman um að
gefa út alþýðublað sem ræði mál verkafólks og
var okkur gefinn kostur á að styrkja stofnun
þess með því að borga strax 10 krónur fyrir 4
fyrstu árganga þess eða þá að eignast 10 króna
hlut í því. En Jónína okkar Jónatans, sem sjálf
stýrði fundinum, benti okkur á að hagkvæmara
mundi okkur að við keyptum það heldur í hvert
sinn sem það kemur út, en það er tvisvar í mán-
uði og kostar 5 aura eintakið. Þetta fékk svo
góðar undirtektir að allar lofuðu í einu hljóði að
styðja blaðið með því að kaupa það þannig.
Þegar þessu er nýlokið kemur Bríet, og fer
strax að tala um kvenréttindamálið og með
staðfesting stjómarskrárinnar 19. þessa mán-
aðar hafi þær öðlast öll réttindi til jafns við
karlmenn og kosningarétt og kjörgengi til Al-
þingis „ef þið emð fertugar og hafið náttúm-
lega óskert mannorð og emð með fullu viti, þið
verðið að vera með fullu viti þegar þið kjósið",
- þá fóm sumir að eiga bágt með sig. Niður-
staðan á þessu tali, en einkum fyrir það sem
Jónína lagði til var það, að við og helst allar
konur tækju þátt í að sýna það með skrúð-^
göngu eða öðm hátíðarhaldi 7. júlí þingsetn-
ingardaginn að við séum glaðar og þakklátar
yfir þessum dýrmætu réttindum sem okkur
em veitt á öllum sviðum eftir margra ára bar-
áttu kvenna og góðra karlmanna. Góðar undir-
tektir. Fundurinn var yfirleitt góður að öðm en
því hvað Bríet var reið og reifst mikið út af því
að við ætluðum að kaupa þetta nýja blað en
keyptum ekki blaðið hennar, Kvennablaðið,
sagði aðeins ein verkakona hefði gerst kaup-
andi þess í vetur; hótaði að leggja það niður.
Hún fékk stutt en ákveðin mótmæli, sögðu
konur að hún skoðaði þetta of einhliða og vildu
með öllum réttindunum fá að vera sjálfráðai*
hvaða blað þær keyptu. Fundi slitið um kl. 10.
Ég sagði ekki eitt orð, en ég gladdist yfir fram-
takssemi þessara ungu manna með blaðið, og
það því fremur sem við verkafólk höfum ekkert
blað er rætt geti mál okkar, og þessir flestir
líklegir til góðs í þessu máli. Pétur G. Guðmun-
dsson frændi minn er illa fjarri í vetur. Eg
hafði ætlað mér að gerast kaupandi Kvenna-
blaðsins, en var ekki búin að senda pöntun, en
nú, fyrst Bríet lét svona geri ég það ekki. Hún
hét að sitja ekki á næsta fundi.
AÐ HUGLEIÐA EIGIÐ LÍF
EFTIR SIGRÚNU
SIGURÐARDÓTTUR
EG SIT stundum við norðurglugg-
an og skrifa. Esjan rís tignarleg
úr sæ, hvít niður í hlíðar. Hafið
hefur einkennilegan lit. Það er
næstum mógrátt ef svo má að
orði komast. Mitt á milli þess að
vera grátt, silfrað og blátt. Ein-
kennilegur litur. Þú veist
ábyggilega hvað ég meina. Hafið sem við mér
blasir út um norðurgluggan er íslenskt haf,
reykvískt haf. Þess vegna ákvað ég að byrja
þessa grein svona. Hafið sem við mér blasir og
Esjan sem rís úr sæ eru eins konar bakgrunns-
mynd sem tengir texta minn við bréf sem skrif-
að var árið 1878 við lítið borð sem stóð undir
norðurglugganum í húsi sem þá kallaðist Vest-
urgata 20. Bréfið hefur væntanlega vakið
sterkan söknuð eftir íslensku hafi og íslensku
fjalli í hjarta ungs drengs sem dvaldist í Kaup-
mannahöfn, önnum kafinn við að skapa sér
framtíð. Bréfritarinn var fimmtug kona, sex
barna móðir, sem skrásetti líf sitt og tilfininn-
gar á nærri hverju kvöldi það haust. Tilgangur-
inn með skrifum hennar var ekki að miðla fróð-
leik til almennings. Hún ætlaði sér ekki að
skapa sagnfræðingum framtíðarinnar heimild-
ir um 19. öldina. Tilgangurinn var einungis að
uppfræða Finn son hennar um líf fjölskyldunn-
ar í Reykjavík, um leið og hún deyfði söknuð-
inn sem óx um leið og hún lagði frá sér pennann
á kvöldin. Finnur sigldi til Kaupmannahafnar í
ágúst 1878 og hóf þá nám í heimspekilegum
SVIPMYND AF REYKVÍSKRI FJÖLSKYLDU FRÁ
OFANVERÐRI19. ÖLD
forspjallsvísindum og norrænum fræðum við
Kaupmannahafnarháskóla. Heima í Reykjavík
biðu hans fimm systkini, einmana móðir og
stoltur faðir. Finnur var sonur hjónanna Önnu
Guðrúnar Eiríksdóttur og Jóns Borgfirðings
Jónssonar. Þrátt fyrir að þau hefðu enga form-
lega bókmenntun hlotið eftir fermingu voru
þau vel lesin og ætluðu bömum sínum, einkum
sonum sínum, að nýta tækifærin, sem auldn
fólksfjölgun og velmegun íslensks samfélags á
síðari hluta 19. aldar færðu þeim, til að koma
sér áfram í þjóðfélaginu. Sjálfur starfaði Jón
sem lögregluþjónn í Reykjavík en eyddi flest-
um kvöldum við ritstörf og sótti fundi er vörð-
uðu íslensk þjóðmál og sjálfstæði landsins. Á
meðan dvaldi Anna Guðrún eiginkona hans
heima við og hugsaði um heimili þeirra hjóna
og bömin sex. Eftir að Finnur fór utan til
náms, yngri bróðir hans Klemens hóf nám í
Lærða skólanum og elsta systirinn Guðrún,
sem var hægri hönd móður sinnar í öllu er við-
kom heimilinu, var komin yfir tvítugt, fór Anna
Guðrún að finna sér tíma til að hugleiða eigið líf
og skrásetja það í bréfaformi. Bréf hennar
varpa mjög skemmtilegu ljósi á líf gáfaðrar en
fátækrar móður í Reykjavík fyrir rúmlega
hundrað og tuttugu ámm auk þess sem þau em
skemmtileg heimild um samband móður og
sonar á síðari hluta 19. aldar. Hún skrifaði
Finni fjölda bréfa frá því að hann sigldi út um
haustið 1878 og þar til hún lagðist alvarlega
veik í rúmið haustið 1880. í apríl árið 1881 lést
Anna Guðrún úr krabbameini. Hún lét eftir sig
eiginmann, sex börn og fjölda bréfa. Hluti af
þeim bréfum verður til sýnis á sumarsýningu
Landsbókasafnins í Þjóðarbókhlöðunni sem
opnuð verður í dag. Á sýningunni, sem skiptist
í tvennt og fjallar annars vegar um bréf og hins
vegar um dagbækur frá 19. öld, má jafnframt
finna bréf frá Guðrúnu Borgfjörð, dóttur Önnu
Guðrúnar, og Sigurjónu Jónsdóttur sem var
hálfsystir Guðrúnar og laundóttir Jóns Borg-
firðings, eiginmanns Önnu Guðrúnar. Bréf Sig-
urjónu era einstök heimild um líf og sjálfs-
ímynd stúlku sem ólst upp án nokkurra tengsla
við föður sinn en áræddi að hafa samband við
hann á fullorðinsárum. Viðhorf systkina Sigur-
jónu era um margt athyglisverð og varpa ljósi
á þá togsteitu sem skapast innra með einstakl-
ingnum þegar hans eigin viðhorf og tilfinning-
ar stangast á við almenningsálit og ríkjandi
viðhorf í samfélaginu.
Guðrún Borgfjörð var greind kona, mikill
skynsemisdýrkandi en jafnframt mikil tilfinn-
ingavera sem stöðugt átti í baráttu við eigin
sannfæringu og þau gildisviðmið sem samfé-
lagið hélt að henni. Þegar Anna Guðrún lést
tók Guðrún við hlutverki móður sinnar, hélt
fjölskyldunni saman og kom yngstu börnunum
til manns. Á milli þess sem hún stappaði stálinu
í systkini sín og hvatti þau til að takast á við líf-
ið af yfirvegun og skynsemi tókst hún á við eig-
in óhamingju, ástarsorg og veikindi. Hlutskipti
sitt harmaði Guðrún að mestu í hljóði en fékk
öðra hverju útrás fyrir tilfinningar sínar og
skoðanir um kvenhlutverið í bréfum sem hún
skrifaði Finni bróður sínum.
Bréf Guðrúnar era rétt eins og bréf þeirra
Önnu Guðrúnar og Sigurjónu einstök heimild
um daglegt líf alþýðukvenna, tilfinningar
þeirra, sjálfsímynd og viðhorf auk þess sem
þau varpa skemmtilegu og nýstárlegu ljósi á ís-
lenskt samfélag á síðari hluta 19. aldar og við
upphaf 20. aldar. I þeim má ekki aðeins fræð-
ast um líf þessara þriggja alþýðukvenna heldur
einnig um móðurhlutverkið, samband systk-
ina, áhrif menntunar og hjúskaparstöðu á
sjálfsmynd kvenna og þá togstreitu sem ríkti
milli kvenna af ólíkum stéttum um aldamótin
síðustu, svo dæmi séu tekin. Það þarf mikið^
ímyndunarafl til að gera sér í hugarlund að
Anna Guðrún hafi getað séð það fyrir þegar
hún sat við norðurgluggann og skrifaði að bréf
hennar ættu eftir að lenda á sýningu sem hald-
in væri í tilefni af því að Reykjavík væri menn-
ingarborg Evrópu árið 2000. Þrátt fyrir það
megum við vera þakklát henni og Finni syni
hennar sem sá til þess að bréf hennar yrðu
varðveitt um aldur og ævi á handritadeild Kon-
unglegu bókhlöðunnar í Kaupmannahöfn. Bréf
hennar hafa loksins ferðast til baka yfir hafið,
sem gerir áhugafólki um sögu 19. aldar kleift
að skoða þau í samhengi við önnur bréf fjöl-
skyldunnar sem varðveitt era á handritadeild
Landsbókasafns íslands. Bréfin sem skrifuif
voru í þeim tilgangi að styrkja fjölskyldutengsl
og deyfa söknuð þjóna nú því hlutverki að veita
okkur innsýn inn í hugarheim nokkurra ís-
lendinga sem skrifuðust á og skrásettu líf sitt
fyrir meira en hundrað árum.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 10. JÚNÍ 2000 1 í