Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.2000, Síða 3

I.I.SBOK MOIU.I \I!I \I)SI\S ~ MENMNG IJS I IIt
33. TÖLUBLAÐ - 75. ÁRGANGUR
EFNI
Nína
Sæmundsson hlaut frægð og frama í tveimur
heimsálfum fyrir list sína. I dag verður eitt
verka hennar afhjúpað í lundi að Nikulásar-
stöðum, þar sem listakonan fæddist.
GriSland
göngufólks segir Gísli Sigurðsson þegar
hann fjallar um gönguleiðir í Stafafellslandi í
Lóni, en Stafafell er orðið samfellt útivistar-
svæði frá fjöru til fjalls.
Hlíðarhús
í Siglufirði geymir óbrenglaða sögu liðins
tíma, sem Fríða Björk Ingvarsdóttir ias og
varð heilluð af. Hún bendir m.a. á nauðsyn
þess að vernda þau fáu fótspor gengins fólks,
sem liafa ekki verið máð út.
Plöntur
hafa gegnt veigamiklu hlutverki í sögu
mannsins og menningu. Hér á landi sem ann-
ars staðar hafa þær m.a. verið notaðar við til-
beiðslu, galdra og lækningar, eins og Vil-
mundur Hansen rekur í grein sinni.
FORSÍÐUMYNDIN
Sungið fyrir bjargbúann heitir forsiðumyndin, sem RAX tók í Dyrhólaey.
PÁLL ÓLAFSSON
SEM HJÖRTURINN
ÞRÁIRAÐ
LIFANDI LINDUM
Sem hjörturinn þráir að lifandi lindum
og lindarnar keppa affjallanna tindum
ofan í dalina og svo útísjó,
sumar og vetur tilþín svo égþreyi
ogþví kem ég til þín á sérhverjum degi
í faðm þér að hníga og finna þar ró.
Horfðu á vorin á vötnin ogsnjóinn
hvað vitlaust þau langar að komast í sjóinn,
eins langar, hjartkæra unnustan mín,
hjartslætti, vonir og hugsanir mínar
að hvílast og dreifa sér innan um þínar
og þess vegna leggja þærleiðir til þín.
Vorið er komið og veturinn dáinn,
vil ég því una mér rétt eins og stráin
brúna frá himni við brásólaryl.
Ég ætla að láta þar nótt sem að nemur
þvínæst getur skeðþegar veturinn kemw
éghnígi til foldar ogfínni ekki til.
Páll Ólafsson (1827-1905) var Ijóðskáld, bóndi og alþingismaður. Hann orti
lipur Ijóð með rætur í austfirzkum alþýðukveðskap og kvæðagerð rómantísku
stefnunnar. Ljóðabréf hans voru sérstæð í íslenzkri Ijóðagerð þess tíma.
STRENGIR
UPPHAFSINS
RABB
HEIMURINN kemur okkur
alltaf á óvart. í fortíðinni
sýnir sagan okkur hvemig
menn á öllum tímum hafa
þóst vita um hina endan-
legu mynd alheimsins. En
heimurinn kemur okkur
alltaf á óvart. Það er alveg
hægt að fullyrða að menn muni allt þriðja ár-
þúsundið vera að leita að og finna hina end-
anlegu gerð alheimsins. En heimurinn kem-
ur okkur alltaf á óvart, ekki síst vegna þess
að vitund mannsins er í vexti og verður sífellt
víðtækari. Maðurinn öðlast nýja innsýn inn í
áður óþekkta tilveru. Lokakaflinn um leit
mannsins að innstu gerð alheimsins verður
seint skráður. Við verðum að láta okkur
nægja að slást í för með þeim sem hefja nýja
leit í byrjun hins nýja árþúsunds.
Viðfangsefni tuttugustu aldarinnar voru
kraftamir fjórir: þyngdaraflið, rafsegulkraft-
ar, sterku kraftamir innan atómkjamans og
veiku kraftamir í atóminu utan kjarnans.
Þessir fjórir kraftar stjóma á ytra borði öllu
sem gerist í hinum þekkta alheimi okkar.
Viðfangsefni þriðja árþúsundsins verður að
finna það lögmál allsherjarsamræmis sem
sameinar þessa fjóra krafta og er grundvöll-
ur þeirra.
Sennilega þarf að grafa dýpra. Hvað er
þessi grundvöllur? Hvemig verður hann til?
Hvað eigum við í raun og veru við með hug-
tökum eins og gerð og eðli alþeimsins? Um
þetta hafa menn lengi deilt. í heila öld trúðu
menn vísindalegum niðurstöðum Newtons,
að rúmið væri eilíft og óendanlegt, óháð öllu
öðm. Hann talar um hið algera rúm, alltaf
svipað og óhagganlegt. Hjá Newton er tím-
inn einnig eilífðaríyrirbæri, stærðfræðilegur
tími sem líður með jöfnum hraða, óháður
öðra. Leibniz og Emst Mach mótmæltu
þessu og Einstein batt enda á þessa heims-
mynd með afstæðiskenningu sinni. Tíminn er
afstæður og hann verður til og hann líður
undir lok. Rúm og tími er alltaf háð hvort
öðra.
I byijun þriðja árþúsundsins finnst mörg-
um vísindamönnum að hvorki afstæðiskenn-
ingin né skammtakenningin sé næg skýring
á heimsvefnum mikla. Þeim líður líkt og
skáldinu Steini Steinar þegar hann kvað:
Éggengíhring
íkringumallt,semer.
Oginnanþessahrings
erveröld þín.
Við eram að hefja nýja leit. Við hljótum að
virða afrek tuttugustu aldarinnar sem gerði
mönnum fært að kortleggja alheiminn frá lít-
illi plánetu í venjulegri vetrarbraut. En eins
og fyrr segir þá er ýmislegt sem bendir til að
hvorki skammtakenningin né afstæðiskenn-
ingin veiti mönnum nægilega djúpan skiln-
ing. Þessar tvær helstu kenningar tuttugustu
aldarinnar stangast á í grandvallaratriðum
þó að báðar hafi aukið skilning okkar. Venju-
lega nota menn aðra kenninguna til að út-
skýra tilverana, en mjög sjaldan báðar. Það
væri þá einna helst við upphaf og endalok
hins þekkta alheims okkar sem báðar era
notaðar til að lýsa því sem menn telja að þá
sé að gerast. Fram að þessu hafa allar til-
raunir til að samræma afstæðiskenninguna
og skammtakenninguna mistekist. En ein-
mitt þetta er eitt af meginverkefnum þriðja
árþúsundsins. Ég held að það hljóti að tak-
ast. Menn þurfa aðeins að grafa dýpra niður
til hinna sönnu „konstanta" all.sherjar-
samræmis og þaðan til þess sem þá skapar.
Á síðari hluta tuttugustu aldar notuðu
menn afstæðiskenninguna til að útskýra hinn
stóra alheim. Á sama tíma notuðu menn
skammtakenninguna til að útskýra sameind-
ir, atóm og hina fjölmörgu flóknu hluti og
krafta innan atómsins. En þessar tvær kenn-
ingar geta ekki verið báðar réttar. Þekktustu
vísindamenn hafa í þrjátíu ár leitast við að
finna þeim sameiginlegan grundvöll en ekki
tekist. Þriðja árþúsundið hlýtur að leita að
dýpri skilningi: Hvað var á undan Stóra-
sprengju? Hvemig brotnar efni niður í svart-
holi? Hvemig myndast hvithol? Þar era
stærstu einingar orku og massa svo smáar að
í samanburði við þær verður sandkom að
Himalayafjöllum. Hér er orðið hvíthol notað
um ástand heimseggsins sem alheimurinn er
kominn frá og var á undan Stórasprengju.
Ég trúi því að það sé óhjákvæmilegt að vis-
indamenn finni að lokum þá grandvallarein-
ingu sem varpi nýju ljósi á allt annað, þar á
meðal þessar tvær helstu kenningar tuttug-
ustu aldarinnar. Það þýðir að menn verða að
skilja rúm, tíma og eftn nýjum skilningi. Það
hafa menn gert áður. Á síðari hluta tuttug-
ustu aldar urðu menn að gerbreyta skilningi
sínum á tíma og rúmi. Þá ekki síður á efni. A
nýju árþúsundi er líklegt að menn yfirgefi
þrívíddarhugtakið og uppgötvi óþekktar
víddir. En hversu flókinn sem heimurinn
virðist vera þá er samhengi milli allra hluta.
Hið stærsta er eins og það er vegna þess að
hið smæsta er eins og það er. Þeir eiginleikar
hlutanna sem finnast innan atómsins og áður
en nokkurt atóm varð til era nákvæmlega
þeir eiginleikar sem mynduðu allan þennan
þekkta stóra alheim okkar. Það er líklegt að
þriðja árþúsundið komist að þeirri niður-
stöðu að bæði veiku og sterku kraftamir eigi
sér dýpri grundvöll og skíri hann viðeigandi
nafni.
Innsti kjami atómkjamans hefur verið
nefndur kvark. Nánari rannsóknir hafa sýnt
að þetta sem menn hafa kallað kvark era
mörg fyrirbæri sem hafa hlotið mörg undar-
leg nöfn meðal vísindamanna. Kvarkur hefur
stundum verið kenndur við bragð, stundum
við upp og niður, stundum við topp og botn,
en aðrir kvarkar hafa verið kallaðir töfra-
kvarkar og enn aðrir undarlegir eða fram-
andi kvarkar. En nafngiftimar sýna að hér
er engum rannsóknum lokið og menn hljóta
að spyija: Hvaðan kemur orkan sem mynd-
ar kvark sem á síðasta tug tuttugustu ald-
arinnar var kallaður innsti kjami
atómkjamans og byggingarefni róteindar
og nifteindar? Innsti kjarni veiku kraftanna
í atóminu er rafeindin. Menn era þegar fam-
ir að spyrja og jafnvel svara: Hvaðan kemur
orkan sem skapar rafeindina? Á dögum Ein-
steins þekktu menn hvorki veiku né sterku
kraftana. Menn þekktu aðdráttaraflið og
rafsegulkraftana. Og Einstein hóf þrjátíu
ára leit að sameiginlegum grandvelli þeirra.
Menn halda leit hans áfram. Sumir telja sig
jafnvel hafa fundið þennan nýja grandvöll.
Þeir líkja honum við titrandi strengi fiðlunn-
ar, sem allfr tónar heimsins koma frá. Og frá
þessum strengjum kemur lag en ekki lag-
leysa. Ég hef enga trú á því að þriðja ár-
þúsundið kalli þetta niðurstöðu, en þetta er
gott upphaf. Það er trú þessara manna að
það séu einmitt „tónar“ þessara strengja
sem breytast annars vegar í kvark og hins
vegar í rafeind. Kvarkurinn byggir upp rót-
eindir og nifteindir og þær ásamt rafeindun-
um verða að atómum sem allt efni er gert úr.
Sumir trúa því að strengir upphafsins séu
meira en skáldleg líking. Þeir tala um raun-
verulega einvíddarstrengi. í öðram
strengjakenningum tala vísindamenn um
strengi í ellefu víddum. Þessir strengir era
orkan sem skapar annars vegar kvark og
hins vegar rafeind. Þetta er nýr og dýpri
grandvöllur en áður hefur þekkst.
Mismunandi tíðni strengjanna er söngur
upphafsins, hver strengur nóta, sem fellur
inn í fullkomlega samhljóma heild.
Allt þetta hljómar fagurlega, en við erum
ekki hér í leit að hinu fullkomna Ijóði. Við er-
um í leit að veruleikanum eins og hann er.
Hins vegar er mönnum frjálst að halda að
hinn hinsti veruleiki sé hið fullkomna ljóð.
Förin heldur áfram. Sumir hafa vegleysur
og vita ekki við hvað þeir era að berjast, eins
og vinur okkar Don Quixote, aðrir finna nýj-
ar leiðir sem eiga eftir að verða þjóðbrautir
á nýju árþúsundi.
GUNNAR DAL
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 26. ÁGÚST 2000 3