Lesbók Morgunblaðsins - 07.10.2000, Qupperneq 8

RÉTTLÆTI
OG FEGURÐ
EFTIR EIRÍK JÓNSSON
í Höll sumarlanclsins og Húsi skáldsins teflir Halldór
Laxness skáldunum Erni Úlfari og Ólafi Kárasyni Ljós-
ví kingi fram sem andstæðum er varpa Ijósi 1 wor á
annan. Örn Úlfar „sá klettur þar sem ranglæti heims-
ins á að brotna...", Ólafur Kárason „eins og vatn sem
sitrar í gegn á ýmsum stöðum, en hefur ekki farveg".
Halldór Kiljan Laxness. Portret eftir Nínu Tryggvadóttur.
ÓTT skáldverkið Heimsljós eigi
rætur í ævi Magnúsar Hj. Magn-
ússonar skálds (1873-1916) er
grunntónn þess þó ritunartím-
inn; tími hungurvofu, heim-
skreppu og vargaldar þýska nas-
ismans sem lauk með heimsstríði
og hernámi landsins. Þá voru
uppi kröfur um að skáldverk hefðu pólitískt og
þjóðfélagslegt gildi. Á ritunartímanum var feg-
urðarþrá gjaman talin flótti frá veruleika; jafn-
vel afsökun bleyðiskapar.
I Höll sumarlandsins og Húsi skáldsins teflir
Halldór Laxness skáldunum Emi Ulfari og Ól-
afi Kárasyni Ljósvíkingi fram sem andstæðum
er varpa ljósi hvor á annan. Öm Úlfar á sér enga
fmmmynd. Hann er framar öðni táknmynd
byltingarviðhorfa ritunartímans. I stuttu máli
er ógemingur að gera fulla grein fyrir stöðu
þeirra í skáldverkinu. Heildarúttekt bíður betri
tíma. Hér verða því aðeins dregin fram nokkur
atriði.
Halldór Laxness lýsir viðhorfi Ólafs Kárason-
ar Ljósvíkings til vinar síns þannig í Höll sum-
arlandsins:
„Öm Úlfar var í augum hins mjúklynda vinar
síns sá klettur þar sem ránglæti heimsins á að
brotna, einn máttugur, fagur og ógnþrúnginn
vilji. Hann hafði ekki eina lífsskoðun þegar sólin
skín, aðra þegar dimmir nótt, sjónarmiðum
hans gat ekkert raskað, hugsun hans skipaði tfi-
finningum hans í ákveðna umgerð, en var ekki
pendúll þeirra.“ (1938,126)
Andstæðunni, Ólafi Kárasyni, Ljósvíkingi, er
iýstþannig:
„Ólafur Kárason var eins og vatn sem sitrar í
gegn á ýmsum stöðum, en hefur ekki farveg."
(1938,126).
í viðtali Amar Ólafssonar cand. mag. við
Halldór Laxness sem birtist í Morgunblaðinu
28. febrúar 1982 undir fyrirsögninni „Bók-
menntir á tímum Rauðra penna“ lýsir Halldór
Laxness Kristni E. Andréssyni sem ritstýrði
Rauðum pennum þannig:
„Kristinn... gat á fullorðinsárum ekki hugsað
öðravísi en eftir þeim skilgreindu leiðum sem
hann hafði lært í Þýskalandi á síðustu námsár-
um sinum þar... Hann var í raun einn þeirra
manna sem snérast einusinni og gátu ekki
snúist aftur, - Páll postuli. Hann hafði ekki að-
eins feingið afturhvarf, heldur var hann skipu-
lagður til æviloka." (Mbl. 28/21982,49)
Sjónarmiðum Amar Úlfars og Kristins E.
Andréssonar gat ekkert raskað. I minningar-
grein um Kristin 1973 sem síðar birtist í rit-
gerðasafninu Þjóðhátíðarrolla 1974 segir Hall-
dór Laxness: „En trúarlega grandvallaðir
menn, sem sintu kalli úr jafn óræðri átt og tím-
anum, það vora þeir sem stóðu alt af sér. Hjá
þeim verða sinnaskifti ekki eftir happa- og
glappaaðferðinni, því síður eftir lögmálum fær-
ibandsins, heldur stendur tíminn að vissu leyti
kyr hjá þeim alla tíð frá stund uppljómunarinn-
ar og lýsir manni sínum með sama ljósmagni til
hinstu stundar; slíkur maður var Kristinn And-
résson." (1974,182)
Stund uppljómunarinnar átti sér einnig stað
hjá skáldinu Emi Úlfari. I Húsi skáldsins er
honum lýst þannig er hann flutti framboðsræðu
sina á Sviðinsvík:
„Hinn gneypi þögli svipur var horfinn eins og
gríma sem hefur verið kastað, augnaráð og and-
litsdrættir höfðu frelsast og hafist til eðlis sem
ekki varðaði þennan mann einan, heldur var
voldugra en einn maður, eðli mannlegrar sam-
hljóðunar, ópersónulegt, óbundið og ófreskt,
hafið yfir stund og stað.“ (1974,193)
í ritinu Rauðirpennar 1935, sem Félag bylt-
ingarsinnaðra rithöfunda gaf út, er stefnumar-
kandi grein eftir ritstjóra þess Kristin E. And-
résson sem nefnist „Ný bókmenntastefna“. Þar
er höfðað til íslenskra skálda. Hið nýja stefna
komi þeim við. Þau verði að hlusta og svara.
Greinin er um sumt eins konar forskrift að orð-
um Amar Úlfars við Ólaf Kárason Ljósvíking er
þeir ræddust við í sjávarhömram Sviðinsvíkur.
Hér er aðeins rúm fyrir stuttar ívitnanir í þessa
grein Kristins:
„Skáld hinnar nýju steftiu... hafa orðið að lifa
lífinu eins og það kom fyrir, ekki getað umflúið
staðreyndir þess, ekki múrað sig inni og lokað
hliðinu út til mannanna, sem þjást eða keypt sig
frá lífsskilyrðum fjöldans og sál sinni.“ (1935,
25)
Og ennfremur:
„Þau hafa sjálf ... orðið að þola staðreyndir
skorts og atvinnuleysis, vitað sjálf af þeim ... og
eftir það höfðu ljóðin um fegurð og fögnuð lífs-
ins minna gildi en áður. Og skáldin sáu samtímis
hvemig menn urðu ríkir og máttugir af því að
svíkja aðra eða ryðja þeim úr vegi, og áður en
þeir vita af, era hugsanir þeirra orðnar breyttar
og ást og hatur farið að greinast skýrar að í
brjósti þeirra. Allar þessar staðreyndir ... rafu
smátt og smátt þoku gamalla blekkinga, er þau
ef til vill áttu, um réttlæti og persónulegt frelsi í
þjóðfélaginu. Það era þessi einíoldu atvik... sem
hafa opnað augu þeirra fyrir hinum þyngstu
staðreyndum.... Stundum var það aðeins fátæk-
leg, algeng ósk, sem menn höfðu heyrt, en ekki
veitt athygli, fyrr en einn dag, að hún er sögð
með nýjum hreim og það fylgir henni eitthvað í
svip eða handtaki, svo að hún rennur saman við
manns eigið blóð.“ (1935,26)
Nú víkur sögunni til sjávarhamra Sviðinsvík-
ur:
„Þeir sátu tímum saman í sjávarhömranum
undir fjallinu og litu um hæl til eignarinnar, og
hann sagði Ljósvíkingnum alt um kjör þessa
fólks sem beið hér eftir að verða selt og keypt.
Fyr en vissi var lángt liðið á nótt, en hann hélt
áfram að tala. Hann sagði allar sögur út í æsar.
... Örlög nafnlausra manna, lárétt og laglaus,
manna sem vora ekki neitt, sem höfðu ekki einu
sinni andlit í heiminum, þau vora áður en varir
farin að taka á sig myndir, þau vora smátt og
smátt farin að rísa í ákveðnum hljómi, farin að
koma manni við, jafnvel að hrópa, það var ekki
leingur undanfæri, maður varð að hlusta, maður
varð að verja sig, maður vissi ekki fyr en þessi
óvarðandi örlög hafði gert inn í manns eigið blóð
0938,129)
Á fyrsta fundi þeirra Ólafs Kárasonar og
Amar Úlfars kynnir Öm sig þannig:
„Ég heiti Þórarinn Eyjólfsson, sagði hann.
Það er fomaldamafn eins og þú heyrir og þess
vegna kalla ég mig Öm Úlfar, kalla þú mig einn-
igsvo.“ (1938,120)
Nokkra fyrir ritunartíma Heimsljóss hóf
skáldið Aðalsteinn Kristmundsson skáldferill
sinn. Nafnið hæfði ekki skáldi og þessvegna
kallaði hann sig Stein Steinarr, þjóðin kallaði
hann einnig svo.
Halldór Laxness virðist hafa ætlað að láta
fegurðarþrá Ólafs Kárasonar og réttlætisþrá
Amar Úlfars leikast á með sigri Amar. í minn-
isbók, sem varðveitt er í handritadeild Lands-
bókasafns - Háskólabókasafns og Halldór Lax-
ness hóf að rita 1936 og nefndi „Nót.3 -
Minnisatriði fyrir Ljós heimsins" segir svo, inn-
an sviga, í lýsingu á Ólafi Kárasyni eins og
skáldið hugsaði sér persónu hans í fyrstu:
„Reynir alltaf að ílýa undir vemdarvæng
þess afls, sem hann heldur að sé sigursælt, en
afsakar bleyðiskap sinn með ástinni til „andans
og fegurðarinnar“.“
í samræmi við þessi orð lætur Halldór Lax-
ness Ólaf Kárason segja við Öm Úlfar:
„Og þegar veröldin í kringum mig hefur verið
full af hörku og grimd, þá hef ég ekki haft kjark
til að bíta á jaxlinn eins og þú, heldur hef ég
ósjálfrátt dregið mig í hlé og reynt að lifa fyrir
fegurðina ogandann." (1938,193)
Óm Úlfar brást við þessum orðum með hlátri:
„Það var ekki sú tegund hláturs sem felur í
sér neina gleði, jafnvel ekki háð, vorkunn ekki
heldur, síst af öllu blíðu, aðeins frumstætt karl-
mannlegt andóf við ósjálfbjarga tjáningu, vesa-
ldómi." (1938,193)
Síðar í samtalinu segfr Öm Úlfar Ólafi Kára-
syni hryllingssöguna af Hólsbúðardísu og við-
brögð Ólafs Kárasonar urðu þessi:
„Eg þoli þetta ekld, sagði Ljósvetníngurinn
og stóð upp og ætlaði að hlaupa burt; ég þrái
fegurð, fegurð, anda, sagði hann og horfði nær
gráti út í himinblámann mót hinum hvítu skýum
hásumarsins sem dragast saman í flíóa og greið-
ast sundur. En hann hljóp ekki burt, heldur
settist niður aftur.“ (1938,196)
Þegar í fyrsta samtali þeirra skáldbræðra
koma ólík viðhorf þeirra fram. Ólafur Kárason
er fanginn af ljóðrænum óveraleik og er sem
gestur á Sviðinsvík. Örn Úlfar, sem er hættur að
yrkja, er aftur á móti all eintóna boðberi baráttu
og kemur því aðallega fram til að túlka viðhorf
sín og hverfur síðan af sviðinu. Firringu Ólafs
Kárasonar má greina af lýsingu á viðbrögðum
hans þegar Örn Úlfar var farinn frá Sviðinsvík:
„Það vora ekki nema fáar stundir síðan hann
stóð á bryggjunni með tár í augum og horfði á
skipið sigla burt með vin sinn, nú var hann alt í
einu feginn að Öm Úlfar skyldi vera farinn, svo
það var einginn framar til að skipa honum að
rísa upp, kveðja hann til vopna.“ (1938,201)
I samtali þeirra leitar Öm Úlfar eftir afstöðu
Ólafs til lífs fólksins á Sviðinsvík og spyr hann
hvað honum finnist um Sviðinsvík. En Ólafi er
annað efst í huga og hann svarar:
„Fjallasýnin hér í Sviðinsvík er alveg dæma-
laus...
Veistu að þessi fjöll sem þú ert að horfa á, þau
eru í raun og veru ekki til, sagði Öm Úlfar. Eða
sérðu ekki að þau eru meira í ætt við himininn
en jörðina?
Állur þessi heillandi blámi sem töfrar þig er
sjónhverfmg." (1938,122)
Orð Amar Úlfars um að fjöllin sem ber við
loft frá Sviðinsvík séu „meira í ætt við himininn
en jörðina" vísa til skynsviðs Ólafs Kárasonar
eins og því er lýst í upphafsorðum Fegurðar
himinsins:
„Þar sem jökulinn ber við loft hættir landið að
vera jarðneskt, en jörðin fær hlutdeild í himnin-
um, þar búa ekki framar neinar sorgir og þess-
vegna er gleðin ekki nauðsynleg, þar ríkir feg-
urðin ein, ofar hverri kröfu.“ (1940,5)
Og skáldið Ólafur Kárason:
„... virðir fyrir sér þennan merldlega fund
lands og lofts þar sem himinninn og jörðin hafa
loks skilið hvort annað til fulls.“d940,5)
í samtali Amar Úlfars og Ólafs Kárasonar
segir Öm:
„En hver sem segir að fegurðin sé eitthvað
sem hann getur notið sérstaklega fyrir sjálfan
sig, aðeins með því að yfirgefa aðra menn og
loka augunum fyrir því mannlífí sem hann er
þáttur af, - hann er ekki vinur fegurðarinnar.“
(1938,197)
Við þessu á Ólafur Kárason þá ekkert svar,
en það kom í fyllingu tímans. í Fegurð himins-
ins segir frá því er Ölafur Kárason gengur heim
til sín í tungsljósi og rifahjami, þá rennur svarið
allt í einu upp fyrir honum:
„...mannlífið er aukaatriði, næstum ekki neitt.
Fegurðin er hið eina sem skiptir máli, og í raun-
inni á skáld eingar skyldur við neinn nema
hana.“ (1940,31)
I tólfta kafla Húss skáldsins segir frá nætur-
heimsókn Amar Úlfars í kofa Ólafs Kárasonar á
Sviðinsvík. Bam Ólafs var að deyja. Þeir settust
sinn hvoram megin við rúm hins deyjandi bams
og Ólafur hlustaði á gest sinn tala tempraðri,
næstum hvíslandi röddu „...meðan dýrsti kveik-
urinn af hans eigin lífi varð örljósa". (1939,159)
Þegar Öm Úlfar hafði talað lengi nætur sagð-
ist Ólafur vera þakklátur fyrir heimsókn hans á
þessari örlaganóttu og fá, í návist dauðans, að
gleyma því að maðurinn er moldarvera. Öm
Úlfar andmælti því að maðurinn væri moldar-
vera. Slíkt væri aðeins kristileg bábilja. Maður-
inn hefði einmitt hafið sig yfir moldina. Orð Ól-
afs Kárasonar eiga sér stoð í Biblíunni. í 1.
Mósebók, 3. kapítuia, 19. versi segir: „í sveita
andlitis þíns skalt þú neyta brauðs þíns, þangað
til þú hverfur aftur til jarðarinnar, því af henni
ert þú tekinn; því mold ert þú og til moldar skalt
þú aftur hverfa." Lík hugsun kemur einnig fram
í málshættinum „Maður er moldu sarnur" og í
kvæði Hallgríms Péturssonar „Hversu fánýt sé
fordildin" en þar segir „Hold er mold/hverju
sem það klæðist" (Hallgrímskver 1952, 231)
„Moldin eignast okkur“ segir Jón Helgason
skáld í kvæðinu Gaudeamus. (Úr landsuðri
1939, 65). Öðrum skáldum hefur orðið þetta að
yrkisefni. Má þar til nefna kvæðið „Svanurinn"
eftir Einar Benediktsson. Fyrsta erindi þess er
þannig:
í svanalíki lyptist moldin hæst
Hann (jórnar fegurst og hann syngur skærast
Þá angurljóð hans oss í hjartað skera
vjer erum sjálfir vorum himni næst
Þá oss í draumi banagrun þau bera
oss birtíst lífsins takmark fjærst og æðst.
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/USTIR 7. OKTÓBER 2000