Lesbók Morgunblaðsins - 09.12.2000, Qupperneq 4

Ljósmynd: Þjóðleikhúsið
Lér konungur, sýning í Þjóðleikhúsinu 1977. Hér skiptir Lér upp ríki sínu og gefur Frakkakonungi Kordelíu. Á myndinni eru talið frá vinstri: Róbert Arnfinnsson í hlutverki Frakkakonungs, Erlingur
Gíslason sem jarlinn á Glostri, Rúrik Haraldsson, Lér konungur, Jón Gunnarsson, hertoginn af Borgund, Steinunn Jóhannesdóttir, Kordelía, Baldvin Halldórsson í hlutverki fiflsins. í bakgrunni má
greina varðmenn og Sigmund Örn Arngrímsson sem hertogann í Albaníu og Kristbjörgu Kjeld sem Góneríl konu hans.
LÉR KONUNGUR
LEXIA UM OFBELDIOG VALD
EFTIR STEINUNNI JÓHANNESDÓTTUR
Lér konungur var settur upp í Þjóðleikhúsinu 1977 og
leikstjórinn var enskmenntaður Armeni frá Líbanon,
Hovhannes I. Pilikian. Greining hans á verkinu var
nýstárleg og um kenningar hans spunnust heitar
umræður á síðum Morgunblaðsins og Þjóðviljans.
LEIKÁRIÐ 1976-77 kom í Þjóðleik-
húsið leikstjóri af óræðum upp-
runa. Þetta var lítill kubbur, með
svart og hrokkið hár og skegg,
hann var ráðinn til að setja upp Lé
konung. Aðferð hans við að velja
fólk í hlutverk þótti nýstárleg.
Hann fór ekki að sjá sýningar húss-
ins til þess að mynda sér skoðun á leikurum
sem hann átti að vinna með og þekkti ekkert
til, heldur tók hann fólk á eintal og lagði íyrir
hvem og einn þrjár grundvallar spurningar,
sem flestum þóttu í meira lagi nærgöngular.
Sumir neituðu að svara. En á grundvelli þess-
ara djúpsamtala skipaði hann fólk í hlutverk.
Þá sem þetta skrifar setti hann í hlutverk
Kordelíu, yngstu dóttur Lés.
Síðan er ég er ekki söm.
Líf mitt skiptist á sinn hátt í fyrir og eftir
Lé.
Eg hef fáum mönnum kynnst sem hafa haft
djúpstæðari áhrif á sálarlíf mitt og skoðanir en
þessi lágvaxni leikstjóri frá London, sem auð-
vitað var alls ekki frá London, þótt hann hefði
fengið leikstjóramenntun sína og starfsreynslu
þar, heldur Líbanon, þangað sem afi hans hafði
flúið undan (gleymdu) þjóðarmorði Tyrkja á
Armenum 1915. Hann talaði fátt um fortíð
sína, leyndi t.d. aldri sínum en síðar komst ég
að því að móðir hans og bræður bjuggu enn í
Beirút 1977, en grimmilegt borgarastríð hafði
brotist út í landinu tveim árum fyrr og átti eftir
að dragast mjög á langinn. Stríð við Israela var
í uppsiglingu og ofbeldið leikur enn lausum
hala þarna fyrir botni Miðjarðarhafs.
Djúp spor
Þessi fransk- þýsk- og enskmenntaði Ar-
meni frá Líbanon hét Hovhannes I. Pilikian og
gagnrýnendur erlendra stórblaða höfðu líkt
honum við Grotowski og Brook að frumleika.
Hann var ekki einn í för heldur hafði hann með
sér víðfrægan leikmyndateiknara frá Royal
Shakespeare Company, Ralph Koltai, sem
hlotið hafði margvísleg verðlaun fyrir leik-
myndir sínar. Ralph Koltai var ættaður frá
Austur-Evrópu. Búningahönnuðurinn var
ensk kona, Jane Bond. Hið bakgrunnsbreiða
þríeyki skildi eftir sig djúp spor í íslensku leik-
húslífi, ekki síður en þríeykið frá Lithauen síð-
ar, og ég legg til að einhver dugandi og óháður
leikhúsfræðingur taki það fyrir að skoða áhríf-
in af sýningunni á Lé konungi í Þjóðleikhúsinu
á leikhúsið sem og samfélagsumræðuna.
Hovhannes kynnti nýstárlegar vinnuaðferð-
ir og með greiningu sinni á verkinu hrærði
hann upp í leikurum Þjóðleikhússins, einkum
þeim yngri, svo um munaði. Ralph Koltai hafði
gífurleg áhrif á leikmyndateiknara hússins og
lýsingin í sýningunni braut blað. Búningar
Jane Bond voru „ekta“ miðaldabúningar og
hárkollurnar sem hún lét kaupa á „vondu“
systurnar þær eðlilegustu og flottustu sem
sést höfðu og voru notaðar í sýningu eftir sýn-
ingu næstu ár. Stílvitund hennar og vandvirkni
var til sannrar fyrirmyndar.
Lér í samfélagsumræðunni
En þótt mikilvægt sé að leiksýningar hafi
áhrif á þá sem taka þátt í að skapa þær, þá er
aðalatriðið auðvitað að afrakstur vinnunnar
skili sér til áhorfenda og inn í samfélagsum-
ræðuna þegar best lætur. Það gerði umrædd
sýning í Þjóðleikhúsinu í óvenju ríkum mæli.
Tæpum mánuði fyrir frumsýningu (19. febr-
úar) birtist rúmlega þriggja síðna viðtal við
leikstjórann í Sunnudagsblaði Þjóðviljans sál-
uga, þar sem hann útlistaði kenningar sínar
um leikhúsið og mannlegt samfélag. Leiksýn-
ingin varð forsíðuefni Tímarits MM með grein
eftir leikstjórann og mótgrein eftir Georg
Brandes (1842-1927) í þýðingu Helga Hálfdan-
arsonar þýðanda Lés. Mikið djúp var staðfest
milli túlkana Brandesar og Hovhannesar. í at-
hugasemd þýðanda voru þetta lokaorðin um
margvíslegar túlkanir á Shakespeare:
„Kannski hafa kenningarnar aldrei verið líf-
legri en nú á okkar dögum, né firrurnar fárán-
legri. - Þýð.“ Um sýninguna, róttækai- kenn-
ingar og túlkanir leikstjórans spunnust að
lokinni frumsýningu heitar umræður á síðum
Morgunblaðsins og Þjóðviljans sem stóðu í
margar vikur og héldu áfram eftir að sýning-
um var hætt. Því miður of snemma, því hat-
rammlega var unnið gegn sýningunni innan
húss sem utan, skoðanir um ágæti hennar og
lengd voru skiptar, almenningur efaðist um að
sér yrði skemmt. Lér konungur verður líklega
seint við allra skap. Nokkrir ástríðufullir aðdá-
endur komu hins vegar aftur og aftur. Sýning-
ar urðu 13. Troðfullt var á þær síðustu, eins og
títt er.
Timamótaviðburður
Og svo dæmi sé tekið um þá umfjöllun gagn-
rýnenda sem sýningin fékk, hóf Sverrir Hólm-
arsson heilsíðugrein í Þjóðviljanum 19. mars
með þessari yfirlýsingu:
„Það er best að segja strax eins og er að Lér
konungur undir stjórn Pilikians er einhver
áhrifamesta sýning sem ég hef nokkru sinni
séð, hátindur á ferli Þjóðleikhússins og tíma-
mótaviðburður í íslensku leikhúslífi“.
Sverrir kallaði grein sína því frumlega nafni
með vísun í texta Lés, III. þátt, 4. svið: „Pilk-
hani sat á Pilkanahól".
Fyrirsögn Sverris hitti í mark því deilurnar
utan leikhúss sem innan snérust miklu fremur
um Pilkhanann sjálfan og kenningar hans en
það stórvirki sem hann setti á svið.
Með sýningu sinni á Lé konungi efndi
Hovhannes I. Pilikian til mikillar samfélags-
umræðu, sem á sinn hátt eimir af enn, og hann
klauf leikhúsið í tvær fylkingar. Þegar hann
var horfmn á braut að lokinni frumsýningu
voru þeir sem fylgdu honum að málum eftir
eins og höfuðlaus her, við horfðum á spádóma
hans um sundrungu í liðinu rætast og fylltumst
örvæntingu sum. Kordelía var flæmd í útlegð.
Um hvað snérust kenningarnar?
En um hvað snérust þá þessar kenningar
sem vöktu svo sterk viðbrögð og deilur?
Það er ekki mögulegt að útlista þær til hlítar
í stuttu máli, en kannski gefa nokkur stikkorð
ofulitla hugmynd um það sem þama kom til
umræðu.
Fyrst ber þó að rifja upp hver er kjarni
þessa verks, jafn flókið og margbrotið sem það
nú er. Lér konungur var enginn lýðræðissinni
að láta af völdum. Lér var miðaldakonungur
eða fornkonungur, hann var despot, harðstjóri
sem deilir og drottnar. Þegar hann neyðist til
að leggja niður völd fyrir aldurs sakir, gerir
hann það á eigin forsendum. Konungur þarf að
fryggja frjósemi og framgang ættarveldisins,
valdið má ekki fara hvert sem er. Hann skiptir
upp ríki sínu með skilyrðum. Þeim sem ekki
gengur að skilyrðum hans umyrðalaust refsar
hann af fullkomnu miskunnarleysi og hörku.
En ef við skrælum burt konungsnafnbótina og
flytjum efnið til okkar daga þá fjallar Lér kon-
ungur um misbeitingu valds og þær afdrifaríku
afleiðingar sem það hefur jafnt fyrir þann sem
verður fyrir ofbeldinu og þann sem beitir því.
Fórnarlömb harðstjórans deyja, sjálfur missir
hann vitið. Hann sér fyrst villu síns vegar þeg-
ar allt hefur verið frá honum tekið, fyrst þegar
aulinn hefur verið blindaður, fær hann fulla
sjón, vitskertur vitkast hann loks.
Og ég minni á uppruna mannsins sem leik-
stýrði okkur. Þjóð hans hafði orðið fyrir verstu
og hatrömmustu tegund ofbeldis, gleymdri
helför sem átti sér stað 25 árum áður en helför-
in gegn Gyðingum náði hámarki. Hrottaleg of-
beldisverk voru unnin daglega í borginni sem
hann ólst upp í. Götur bernskunnar flutu í blóði
gamalla leikfélaga. Fyrir honum var það knýj-
andi nauðsyn að reyna að komast að eðli of-
beldisins.
Það skildi ég þó ekki fyrr en síðar.
„The sexual interpretation of history"
Kenningar hans um eðli ofbeldisins voru af
sálfræðilegum toga frekar en pólitískum.
Kannski má tala um sálfræði stjórnmálanna.
Hann talaði um “the sexual interpretation of
history", sem við þýddum sem kynferðislega
söguskoðun. Slíka söguskoðun höfðum við leik-
aramir ekki heyrt um áður, hvorki gömlu
íhaldsmennirnir í hópnum né við hippalegu
ungkommarnir af’68-kynslóðinni. Við kunnum
hrafl í díalektískri efnishyggju Marx og Eng-
els, vissum um auðmagn og arðrán og hreyfiafl
fjármagnsins, en ekki að einstaklingarnir sem
færðu það til væru á valdi kynhvatarinnar og
morðið væri „the ultimate fuck“ (helreiðin).
Hin hráa eða dulda kynhvöt er sannarlega ekki
jafn viðkvæmt umræðuefni nú á okkar kynósa
tímum og hún var þá og þáttur kynhvatarinnar
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 9. DESEMBER 2000