Lesbók Morgunblaðsins - 09.12.2000, Qupperneq 5

í ofbeldisverkum og morðum var áberandi
dráttur í sýningu LR á Lé á yfirstandandi leik-
ári.
Móðurveldi - feðraveldi
Hovhannes talaði um þróun samfélagsins
frá'því að hafa verið matriarchy, móðurveldi,
sem væri upprunalegt og gott yfir í patriarchy,
feðraveldi, sem ríkti á tímum Lés og fram á
okkar daga. Hann hélt því fram að hin eina
sanna ást væri ástin milli móður og barns.
Gagnvart því ástarsambandi fyndist körlum
þeir hafðir útundan. Þeir hefðu fyllst öfund út í
móðurina sem fæðir börnin og hefur framhald
lífsins á valdi sínu, þess vegna bundist samtök-
um um að ráða öllu öðru, skapa allt annað,
halda henni frá öllum öðrum völdum. Til þess
neyttu þeir aflsmunar. Þetta þóttu mér og
fleirum tíðindi, ég hafði lesið um penisöfund
kvenna hjá Freud en ekki að þessu gæti verið
öfugt farið, og karlar öfunduðu konur. Kenn-
ingin var uppörvandi.
Og hann sagðist trúa því að það eina sem
bjargaði okkur frá ofbeldinu væri afturhvarf til
móðurveldisins. „Eina von mannkyns: Allt
vald til kvenna" var fyrirsögnin á fyrmefndu
Þjóðviljaviðtali sem Einar Karl Haraldsson
fréttastjóri blaðsins hafði við hann. Þetta var
þrem árum áður en Vigdís var kosin forseti og
4-5 árum fyrir daga Kvennaframboðsins þar
sem svipaðar skoðanir urðu um tíma uppi á
teningnum.
Nýyrðasmíð -
Kynvilla verður samkynhneigð
Hovhannes hélt því fram að patríarkatið
væri „homosexualized". Það er að segja, hvort
sem karlar væru hommar eða ekki, þá gengi
allt valdabrölt þeirra út á það að ganga í augun
hver á öðrum og upphefja og tigna sitt eigið
kyn en hunsa konuna. Þessi orðanotkun hans
var gríðarlega viðkvæmt mál og ég minnist
þess hvemig við Einar Karl (eiginmaður und-
irritaðrar) strituðum við að finna hlutlausari
orð, meira skilgreinandi og minna fordæmandi
en þau sem þá vom notuð, kynvilla og kynvillt-
ur. Við hringdum í Orðabók Háskólans og eftir
miklar umræður og vangaveltur, mig minnir
við Baldur Jónsson, komumst við niður á eftir-
farandi nýyrði sem birtust sem sérstakur orða-
lykill í Þjóðviijaviðtalinu 19. febrúar 1977 bls.
14. Þar segir:
„Sexuality er í framhaldinu þýtt sem kyn-
hneigð, lýsingarorð: kynhneigður eða kynferð-
islegur. HeterosexuaUty - gagnkynhneigð, lo
gagnkynhneigður. Homosexuality - samkyn-
hneigð eða kynvilla, lo. samkynhneigður eða
kynvilltur. Bisexuality - tvíkynhneigð, lo.
tvíkynhneigður. Powergame - valdatafl eða
valdabarátta. Matriarchy - kvenræði. Patri-
archy - karlræði".
Við þessar kringumstæður vom þessi orð
kynnt í fyrsta sinn í íslenskri umræðu svo ég
viti til, flest þeirra í það minnsta, og síðan hafa
þau öll unnið sér þegnrétt í málinu. Það er eitt
og kannski óumdeilanlegasta gagnið sem
hlaust af sýningunni á Lé konungi í Þjóðleik-
húsinu.
Leilcrit um bastarða
Hovhannes talaði mikið um bastarða, „...
leikrit um bastarða“ er fyrirsögnin á grein
hans í leikskránni, hann talaði um bastarða og
ótta karlmanna við að þeir ættu ekki sín eigin
börn. Af þessum fmmótta sprettur tortryggni
þeirra í garð konunnar, sem aldrei er hægt að
treysta og þeir þuríá því að kontrólera á degi
sem nóttu. Játmundur sonur Glosters er opin-
berlega bastarður en kenning Hovhannesar
var sú að Kordelía væri það einnig. Og það er
ný og frumleg túlkun hans á sambandi þeirra
feðgina sem varpar ljósi á tengsl annarra per-
sóna innbyrðis. Skoðun sína rökstuddi hann
með því að Shakespeare segði tvær sögur í
leikritinu sem spegla hver aðra, sögurnar af
gömlu köllunum Lé og Gloster og börnum
þeirra sem skiptust í flögð undir fögra skinni
og þau sem segðu þeim satt. Feðurnir trúa
þeim fláráðu en varpa hinum sannleikssegj-
andi út í ystu myrkur. (Það er eðli einvaldsins
að þola ekki gagnrýni.) Kontrapunktiskt er
Játmundur afsprengi hjúskaparbrots karl-
manns en Kordelía er afkvæmi konu sem fram-
ið hefur hjúskaparbrot. Hann benti á að fíflið
sem fylgt hefur Lé frá fornu fari stríði honum á
því að hann sé kokkáll og kenning Hovannesar
var sú að Kent væri faðir Kordelíu. Það skýrði
útlegð Kents og líka umhyggju hans fyrir
Kordelíu. Og svo ég vitni í skemmtilega grein
um Faðemi Kordelíu eftir Erling Gíslasonar í
leikskránni: „Á dauðastund sinni fær Lér eng-
an frið fyrir þessum jarli í Kent, sem víkur ekki
frá eitt augnablik meðan Lér syrgir yfir líki
Kordelíu".
Sif jaspell - valdbeiting
nins vanmáttuga
Hovhannes kom einnig inn á sifjaspell í túlk-
un sinni sem varla nokkur í leikhópnum hafði
heyrt nefnd upphátt fyrr. Sifjaspell væri leið
hins vanmáttuga eða getulausa til að sýna vald
sitt. Undirrituð skrifaði grein í leikskrána og
dró líkingu milli Lés og Kordelíu og Bjarts í
Sumarhúsum og Ástu Sóllilju til þess að flytja
viðfangsefnið nær okkur í rúmi og tíma. Grein-
in hét „Lér konungur og Bjartur í Sumarhús-
um - einræðisherrann og einyrkinn". Hún
birtist jafnframt í Þjóðviljanum og varð tilefni
ritdeilna. Seinna áttaði ég mig á að annar hafði
á undan mér bent á hin sláandi líkindi í dauða-
senum Kordelíu og Ástu Sóllilju og fært rök að
því að Halldór Laxness væri undir áhrifum af
Lé konungi í sköpun Bjarts. Sá var sjálfur Pet-
er Hallberg.
Kordelía veit ekkert um gran Lés, frekar en
Ásta Sóllilja skildi viðbrögð Bjarts í Sumar-
húsum; hún elskar bara pabba sinn eins og
bami ber. Faðirinn leggur hins vegar kynferð-
islega ást á (stjúp)dóttur sína, sem hann hefur
alið upp sem eigið barn þótt hann grani að
hann eigi hana ekki (sjá gauksungalíkingu
fíflsins í Lé) og höfnun hennar kallar fram
ofsareiði og útskúfun. Sifjaspellin voru skýrt
undirstrikuð í leikgerð Sigríðar Margrétar
Guðmundsdóttur og Kjartans Ragnarssonar á
Sjálfstæðu fólki í leikstjórn þess síðar nefnda í
Þjóðleikhúsinu s.l. leikár. Á sama leiksviði
lagðist Lér yfir dóttur sína dauða rúmum
tveim áratugum fyrr.
Hohvannes talaði um gömlu fíflin þrjú, Fífl-
ið, Kent og Lé og stundum fíflin fjögur, þegar
Gloster bættist í hópinn. (Játgeir neyðist hins
vegar til þess að leika fífl til að bjarga lífi sínu
þótt hann sé það ekki.)
Þannig væri helmingnum af veröldinni
stjórnað af elliæram ,4mpotent“ fíflum.
Og hann hló dátt þegar hann talaði um öll
þau gömlu „fífl“ sem þá voru við völd. Hvert
heilsulausa gamalmennið af öðra tók við ein-
ræðisstjórnartaumunum í Sovétríkjunum sál-
ugu sem þá voru farin að dragast upp þótt 12
ár væra ennþá í hran múrsins. Sömu sögu var
að segja um Kína og Kóreu. En höfðingjarnir
áttu sina glæstu fortíð. Við heyrðum ekki
margt um kynlífshegðun og kvennabúr Maós
fyrr en hann var allur og enn er þagnarhjúpur
harðstjórnarinnar um Kim il Sung.
Voldug standpina
Um standpínu vestrænna valdamanna eru
ótal dæmi, jafnt söguleg sem beint úr nútíman-
um. Kennedy fékk aldrei nóg af konum. Kyn-
veran, sem bráðum sleppir stjórnartaumum í
Hvíta húsinu, var afhjúpuð á hátindi valdsins
með liminn í munni ungpíu. Stúlkan var ekki
mörgum árum eldri en dóttir hans. „You make
me feel young“, sagði hann.
Lér konungur vildi líka fá æsku sína endur-
vakta. Hann ætlaði sér ekki að leggja niður
völd nema í orði kveðnu þótt hann væri orðinn
gamall og linur, hann ætlaði að stjórna áfram í
gegnum Kordelíu, í skjóli hennar. Uppreisn
hennar eyðilagði öll framtíðarplön gamla
kóngsa. Hann trylltist. Geggjaðist svo.
Shakespeare með sínu lagi
Hver tími setur upp Shakespeare með sínu
lagi og þríeykið í Borgarleikhúsinu, Guðjón
Pedersen, Hafliði Amgrímsson og Gretar
Reynisson hefur áður fengist við verk hans
með athyglisverðum árangri. Sjálf átti undir-
rituð sæti í dómnefnd sem veitti þremenning-
unum menningarverðlaun DV fyrir fram-
sækna uppsetningu á Rómeó og Júlíu í
Þjóðleikhúsinu 1992. En Lér konungur sætti
ekki tíðindum í Borgarleikhúsinu í meðföram
þeirra nema helst fyrir grimmar útstrikanir á
texta skáldsins, mjög á kostnað Kordelíu.
Hlutur ungu stúlkunnar sem gerir uppreisn
gegn valdi og fyrirætlunum föður síns og
hrindir þannig harmleiknum af stað varð svo
veigalítill og einfaldur í sýningu LR að dauði
hennar í lokin líktist fremur slysi eða öðra til-
efnislausu ofbeldi, en hann væri afleiðing
harmrænna átaka föður og dóttur. Kannski
fannst herranum í Borgarleikhúsinu eins og
Brandesi að Lér gamli væri bara góður kall,
sem gerði smámistök við uppskiptingu ríkisins
og mistökin hefðu komið honum í koll. Og
Kordelía dó ung af því við lifum á svo ofbeldis-
fullum tímum almennt séð.
Slíkt er ekki harmleikur í hinni dramatísku
merkingu orðsins. Harmleikur verður ekki
nema í harmrænum samskiptum manna sem
tengjast órjúfandi tilfinningaböndum.
Lexía um lífið, ofbeldið og völdin
Það eru 23 ár síðan ég lærði lexíu um lífið, of-
beldið og valdataflið í veröldinni með krafn-
ingu á sögunni af Lé konungi og dætrum hans.
Sú reynsla er óafmáanleg í mtnu lífi og segir
vonandi fleirum en mér sitthvað um dýpt og
víðfeðmi þessa margbrotna verks. Leikstjór-
inn, Hovhannes I. Pilikian er síðasti núlifandi
spámaðurinn sem ég hef tekið mark á.
Hovhannes, er sama nafnið og Jóhannes og
hann er upprunninn úr næstu sveit við nafna
sinn skírarann. Það er í samræmi við þá hefð
að Mið-Austurlönd skaffi mannkyninu spá-
menn. Þar stóð vagga menningar okkar og
trúarbragða, gyðingdóms, kristni, islams. Þar
nær sagnaminnið enn aftur til upprana mann-
legs samfélags. Hovhannes rakti þessa sögu og
tók á öllum helstu tabúum siðmenningarinnar.
Hann fór inn á hvert bannhelga sviðið af öðra,
gegnumlýsti valdið, dró ský frá augum, vakti
ofboð, reitti fólk til reiði. Sjálfur taldi hann
þýðingarlítið að reiðast út í 10 þúsund ár. En
hann benti líka á hvað væri gott og fagurt. Ást
móður á barni taldi hann fölskvalausa. Á slíkri
ást ættum við að reisa hið nýja samfélag. Hann
sagðist vilja geta sagt: Hókus, pókus, allt vald
til kvenna! Það yrði að gerast á einni nóttu, og
allt yrði gott. Þegar ríki móðurástarinnar tæki
yfir jarðlífið þyrftum við ekki að setja helstu
hamingjuvon okkar á ríki föðurástar á himn-
um. - Jamm. Þannig var nú það.
Leikhúsið vettvangur
mannlífsrannsókna
Hovhannes leit á leikhúsið sem vettvang
rannsókna og krafningar á lífi og eðli manns-
ins. Þannig notaði Shakespeare það. Þannig er
leikhúsið á sínum stóru stundum.
Hin kynferðislega söguskoðun þótti á sínum
tíma kynleg söguskoðun, einkum af þeim sem
enn trúðu því að díalektísk efnishyggja dygði
til þess að skýra framrás sögunnar og mann-
legt samfélag. Flestum fannst að Pilkhaninn
væri betri leikstjóri en heimspekingur og
kenningasmiður. En spámenn tala í öldum og
árþúsundum eins og við vitum og vitum við þó
ekki hversu mörg samfélagskerfi hafa risið og
fallið áður en dómsdagur rennur upp. Eins og
er held ég að við þurfum minnst þrjú skýringa-
módel sem grípa hvert inn í annað til þess að
botna í okkur sjálfum og þeim samfélögum
sem við byggjum. Eitt sem tekur til efnahags-
ltfsins og áhrtfa þess í framþróuninni og yfir
skiptingu hins daglega brauðs. Annað sem tek-
ur til hvatalífsins og tilfinninganna, gerir ráð
fyrir okkur sem kynverum, körlum og konum,
og kynbundnum átökum um vald og sess í líf-
inu. Það þriðja sem nær til vitsmunanna og
hins andlega ltfs, sambands hins dauðlega
manns við höfund sköpunarverksins, guð,
óendanleikann og eilífðina. Við hljótum að gera
ráð fyrir að maðurinn spyrji enn um hríð:
Hvaðan kem ég? Hver sendi mig? Hvert fer
ég? Og til hvers er ég hér?
Svörin era grannur siðakerfis samfélagsins
eins og í árdaga.
Höfundurinn er rithöfundur og leikkona.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 9. DESEMBER 2000 5