Alþýðublaðið - 22.08.1984, Blaðsíða 16

16
Miðvikudagur 22. ágúst 1984
Hagkvæmni og jöfnuður
Kapitaliskir tramleiösluhættir
hafa átt fáa aðdáendur jafninn-
blásna og Karl Marx. Hann lýsti
með aðdáun byltingarkenndum
áhrifum þessarar voldugu fram-
leiðsluvélar, sem knúin var áfram
miskunnarlaust af gróðavon kapi-
talistanna. Framleiðslugeta kapítal-
ismans var margföld á við eldri
samfélagsgerðir. Og í leiðinni um-
bylti hann mannlegu samfélagi,
umturnaði yfirborði jarðar og lagði
heiminn að fótum sér sem eitt fram-
leiðslu- og markaðssvæði.
í huga Marx var kapítalisminn
framfarasinnað afl. Kommúnismi
Marx var þá fyrst hugsanlegur, þeg-
ar kapítalisminn hefði útrýmt
skortinum. Kommúnisminn í ritum
Marx er því draumsýn allsnægta-
ríkisins, þar sem vandamálið er
ekki lengur ónóg framleiðsla,
skortur heimsins gæða, heldur
„réttlát“ skipting allsnægtanna.
Samkvæmt þessari kenningu var
rússneska byltingin sögulegt slys,
misskilningur, eins konar fyrir-
burður í tímanum. Því að fram-
leiðsluvél sósíalismans stenst engan
samanburð við kapítalisma. Sósíal-
isminn skilar því ekki vörunum og
endar sem skömmtunarstjórn
skortsins.
Afnám samkeppni á markaði
lokar öllum boðleiðum milli fram-
leiðenda og neytenda um þarfir,
óskir, kostnað og hagkvæmni. Þar
með verður skynsamlegur áætlun-
arbúskapur óframkvæmanlegur. í
staðinn koma geðþóttaákvarðanir
valdhafa, sem enginn framkvæmir,
án valdbeitingar. Öllum leiðum
frumkvæðis og nýjunga er lokað.
Kerfið endar í stöðnun. (Tækni)
framfarir eru ósamrýmanlegar full-
komnu öryggi, status quo.
Við þetta bætist að dreifð
ákvarðanataka fjölda smárra aðila,
en það er forsenda lýðræðis, er
ósamrýmanleg þessu kerfi. Þannig
endaði draumurinn um allsnægta-
ríkið í Gúlagi ógnarstjórnarinnar.
Afstaðan til gróðamótífsins
(einkaeignarréttur og samkeppni
margra á markaði) sker gjarnan úr
um afstöðu manna til hins æskilega
skipulags efnahagsstarfseminnar
og hagstjórnaraðferða (venjulega
kallað stjórnmál).
Fidusinn hjá Marx var að sí-
harðnandi samkeppni sífellt færri
og stærri kapítalista eftir síminnk-
andi gróða mundi að lokum leiða til
þvílíkrar umskautunar þjóðfélags-
ins, að hinn snauði fjöldi mundi að
lokum rísa upp og taka völdin (bylt-
ing) og þjóðnýta framleiðslukerfið.
Eftir það myndu allir lifa ham-
ingjusamlega við allsnægtir (sósíal-
ismi).
Sérstök sósíaldemókratísk hug-
myndafræði um hagkerfi og þjóð-
félag byrjaði í þessum punkti að
verða viðskila við Marx fyrir u.þ.b.
100 árum. Þýskir og breskir sósíal-
demókratar (Bernstein og Fabrian-
félagið) áttuðu sig á því, að forspár
Marx um þróunina rættust ekki;
þær voru hugarburður en ekki vís-
indi. Smáum fyrirtækjum fór fjölg-
andi en ekki fækkandi; millistéttin
þurrkaðist ekki út, heldur stækk-
aði. Hagkvæmni stórrekstrar fram-
kallaði nýja stétt tæknimanna, sem
leysti kapítalistana af hólmi. Eign-
arréttarformið skipti ekki megin-
máli i stórrekstri. Það sem skiptir
máli er að General Motors fram-
leiði ódýra bíla, í samræmi við óskir
og þarfir neytenda. Og að pólitísk
valddreifing haldi stétt fjármagns-
eigenda í skefjum; sem Galbraith
kallar „Countervaiting Power“.
Niðurstaðan var að bylting við þessi
skilyrði væri bara bull; í staðinn
kom „óhjákvæmileiki" hægfara
umbóta.
Frá og með millistríðsárunum
var fátt orðið líkt með skyldum,
annars vegar Marx-Lenínistum og
hins vegar sósíaldemókrötum.
Lífið er stundum mikill iðju-
þjálfari, segir Benjamín. Sósíal-
demókratar vísuðu að lokum alveg
á bug metafýsik marxismans um
„óhjákvæmilegt" hrun kapítalism-
ans, vegna innbyrðis samkeppni
kapítalistanna um gróðann. Þeir
gerðu sér grein fyrir því að hagnað-
ur er óhjákvæmilegur, hvort heldur
er í markaðskerfi eða þjóðnýtingar-
kerfi. Reynslan sýnir að hlutfall
fjárfestingar (hagnaður, sem haldið
er eftir í fyrirtækjum) er hærra í
Sovétríkjunum en það var jafnvel á
mesta gróskuskeiði iðnríkjanna.
Ástæðan er m.a. sú, að í því kerfi er
engin frjáls verkalýðshreyfing né
pólitísk andstaða til að tryggja hlut
launþega i gróðanum, í formi hærri
launa, bættra lífskjara. Þar að auki
skilar þessi mikla fjárfesting í þjóð-
nýtingarkerfinu ekki sama arði,
vegna þess að ágóðavoninni hefur
verið útrýmt, boðmiðlun markaðs-
kerfisins um óskir og þarfir neyt-
enda verið tekin úr sambandi og
leiðum frumkvæðis og nýjunga um
leið lokað.
Að vísu gætir enn tvískinnungs í
afstöðu sósíaldemókrata til gróða-
sjónarmiðsins. í hugum margra
vinstrimanna er hagnaðarvonin
ómórölsk, ósamboðin manninum.
Og afleiðingar hennar, í óheftum
markaðsbúskap þ.e. misskipting
auðs og tekna, eru fordæmanlegar.
Niðurstaðan er samt sú, að frernur
en að útrýma hagnaðarvoninni og
draga þar með úr drifkrafti kerfis-
Eftir
Jón
Baldvin
Hannibals-
son
ins, beri að beisla hana í almanna-
þágu.
Tækin til þess eru stofnanir hins
pólitiska lýðræðis. Annars vegar
eru ríkisstjórnir, sem i umboði
þjóðarmeirihlutans hafa ótal ráð til
að stýra fjárfestingu og skattleggja
gróða. Spurningin er, hvernig það
verði gert á sem hagkvæmastan
hátt. Hins vegar er frjáls verkalýðs-
hreyfing, sem beitir samtakamætti
sínum í andófi gegn fjármagnseig-
endum, og minnkar gróða þeirra í
formi hækkandi launa og bættra
lífskjara.
Þessi sósíaldemókratíska afstaða til
hagstjórnar hvílir á tveimur undir-
stöðum: í fyrsta lagi pólitískum
(hugmyndafræðilegum), hins vegar
efnahagslegum (tæknilegum). Lýð-
ræðið er hin pólitíska aðferð sósíal-
demókrata í stjórnmálastarfi, þar
sem þeir hafna valdbeitingu (bylt-
ingu). Þeir gerðu sér snemma grein
fyrir orsakasamhengi hagskipunar
og lýðræðis. Lýðræði fær ekki stað-
ist, nema þar sem hið efnahagslega
ákvörðunarvald dreifist á marga
aðila, sem eru óháðir valdhöfun-
um. Sú röksemdarfærsla leiðir til
niðurstöðu sem við köllum blandað
hagkerfi, þar sem eignarréttarform
eru margvísleg og efnahagslegt vald
erdreift. Hinn kosturinn erað vald-
hafarnir (rikið) fari einir með þetta
gífurlega vald. Það endar í valdbeit-
ingu, lögregluríki.
Jafnframt felst í þessari afstöðu
viðurkenning á nauðsyn samkeppni
hinna mörgu aðila á markaði, til
þess að framleiðslustarfsemin gegni
því hlutverki sínu að leitast við að
fullnægja þörfum og óskum neyt-
enda með sem minnstum tilkostn-
aði, á sem hagkvæmastan hátt. Það
er forsenda efnahagslegra fram-
fara, hagvaxtar, hækkandi launa,
bættra lífskjara.
Hlutverk ríkisvaldsins, sem lýtur
aga hins pólitíska lýðræðis, er hins
vegar þýðingarmikið í þessu stjórn-
kerfi, en samt takmarkað. Hlutverk
þess á að vera að leiðrétta það jafn-
vægisleysi, sem leiða mundi af
óheftri framrás markaðsafla og
gróðasjónarmiðs og lýsir sér í mis-
skiptingu þjóðarauðs og tekna.
Hugmyndin er sú að ríkisvaldið og
aðrar stofnanir lýðræðisins, hafi
áhrif í þá átt að jafna eigna- og
tekjuskiptingu, tryggja þau lág-
markskjör sem útrýma fátækt og
örbirgð, og félagslegt öryggi allra,
sem ekki geta séð sér farboða af eig-
in rammleik.
Keynes bætti um betur þegar
hann lagði þessari stjórnmálaheim-
speki til sérstaka hagfræðikenn-
ingu, sem var um það, að þjóðfélag-
ið gæti tekið lán hjá framtíðinni, til
þess að koma í veg fyrir samdráttar-
tilhneigingar og kreppu. Sú kenn-
ing er í svo rökréttu framhaldi af
pólitískum praxis hins blandaða
hagkerfis, að kratar voru farnir að
framkvæma kenninguna, áður en
hún var sett fram.
Þrátt fyrir ærna tilburði til að
hnekkja þessari kenningu (Keynes-
ismanum), stendur hún óhögguð
enn í dag að minu mati.
Niðurstaðan er blandað hagkerfi,
þar sem eignarréttarformið býður
upp á fjölbreytni, samkeppni á
markaði er meginreglan i atvinnu-
lifinu og hagnaðarvonin er enn
driffjöður kerfisins. Hagstjórnar-
list ríkisvaldsins felst í þeirri við-
leitni að viðhalda jöfnuði milli
kröfunnar um hagkvæmni (arð-
semi) og jöfnuð (hámörkun vel-
ferðar, áður kallað réttlæti). Þetta
kerfi skilar því aðeins árangri, að
stofnanir hins pólitíska lýðræðis
séu virkar og mannréttindi réttar-
ríkisins tryggð i reynd.
Fyrstu tvo áratugina eftir stríð
skilaði þetta kerfi árangri, sem er
einsdæmi í sögunni. Þá skapaðist
smám saman víðtæk pólitísk sant-
staða um grundvallaratriði og
vinnubrögð, um leið og dró úr hug-
myndafræðilegri togstreitu og
stéttaátökum. Á seinasta áratug
hefur þetta breyst verulega. Sam-
staðan um velferðarríkið og „hlut-
föllin“ í hinu blandaða hagkerfi, er
rofin. Hugmyndafræðileg átök
milli markaðshyggju og ríkisforsjár
hafa skerpst á nýjan leik. Það kalla
menn „kreppu velferðarríkisins".
Á undanförnum áratug hefur
gætt tilhneigingar til sívaxandi rík-
isforsjár á kostnað hinna smærri
eininga efnahagslífsins. Þetta hefur
verið meira áberandi á íslandi en
víðast hvar annars staðar á Vestur-
löndum. Það hefur orðið valdatil-
færsla frá forstöðumönnum fyrir-
tækja, sem eiga að taka áhættu í at-
vinnulífinu og bera ábyrgð gerða
sinna, til forystumanna stjórnmála-
flokka og atvinnuvegasamtaka,
forstjóra stórfyrirtækja, toppemb-
ættismanna og verkalýðsforingja.
Ákvörðunarvaldið í efnahagslífinu
virðist hafa færst frá þeim, sem eiga
að taka ákvarðanir og hafa þekk-
ingu, til pólitískra aðila, sem
hneigjast til að láta fylgisvon og
skammtímasjónarmið ráða gerðum
sínum og bera endanlega ekki
ábyrgð á ráðstöfun fjármagnsins.
Afleiðingarnar lýsa sér í minnkandi
arðsemi, minni hagvexti, lélegri lífs-
kjörum og minni velferð, en ella
hefði verið.
Á íslandi er svo komið, að heilu
atvinnuvegirnir eru á framfæri
„ríkisins", þ.e. skattgreiðenda. Ekki
er lengur um það að ræða að at-
vinnurekendur taki áhættu í sam-
keppni á markaðnum, því að þeir
eru endurtryggðir hjá rikinu. Póli-
tísk ítök skipta þá meira máli en
góð stjórnun, frumkvæði, nýjung-
ar, samkeppnishæfni.
Þetta lýsir sér í mörgu. Landbún-
aðurinn er t.d. algerlega á ríkis-
framfæri. Hann nýtur innflutnings-
verndar, fjárfestingar- og fram-
leiðslustyrkja, niðurgreiðslna og
útflutningsbóta, án nokkurs tillits
til eftirspurnar á markaði.
Sjávarútvegurinn er í kreppu
vegna ríkisstýrðrar offjárfestingar í
takmarkaða auðlind. Hallarekstr-
inum, sem af hlýst, er bjargað með
gengisfellingum, þ.e. ríkisfjár-
magnaðri verðbólgu.
Nýjar atvinnugreinar eiga hins
vegar lítil sem engin ítök í þessu
pólitíska stjórnkerfi og eiga því erf-
itt uppdráttar.
í stað þess að skapa atvinnuveg-
unum almenn vaxtarskilyrði hefur
ríkisvaldið hneigst til beinnar íhlut-
unar á æ fleiri sviðum: Það veitir
innflutningsvernd, stýrir verð-
myndun, beitir niðurgreiðslum og
styrkjum, skammtar fjármagn og
ákvarðar kjör þess. Afleiðingarnar
eru hvers kyns mismunun í þágu
hefðbundinna greina, verndun stat-
us quo á kostnað framtíðargreina.
Kerfið er meira og minna sjálf-
virkt og ósveigjanlegt, sbr. hina
pólitísku úthlutun fjárfestingar-
lánasjóða og sjálfvirkt afurðalána-
kerfi. Bankar og aðrar lánastofnan-
ir stjórnast í allt of ríkum mæli af
pólitískri fyrirgreiðslu í stað við-
skiptalegs mats á áhættu og arð-
semi.
Á íslandi virðist þessi bakdyra-
þjóðnýting atvinnuveganna vera
orðin miklu stærra vandamál, en
vöxtur hins hefðbundna velferðar-
kerfis, (almannatryggingar, heilsu-
gæsla, skólakerfi). I þeim efnurn
hafa ýmsar grannþjóðir okkar
gengið mun lengra. Að því er milli-
færslur velferðarkerfisins varðar er
það hins vegar sérstakt rannsóknar-
efni, að hve miklu leyti þær eru
raunverulega tekjujafnandi, og að
hve miklu leyti um er að ræða tekju-
tilfærslu frá lág- og miðlungstekju-
hópum til þeirra sem betur eru settir
(m.a. vegna sívaxandi skattaundan-
dráttar hinna efnameiri).
Þegar litið er yfir tillögur Al-
þýðuílokksins um efnahagsmál
(einstök þingmál og stefnuyfirlýs-
ingar í stjórnarmyndunarviðræð-
um við aðra flokka) á sl. verðbólgu-
áratug, er Ijóst að flokkurinn hefur
staðfastlega verið andvígur hóf-
lausri íhlutun ríkisvaldsins um mál-
efni atvinnuveganna.
í tvo áratugi hefur flokkurinn
varað við afleiðingum óbreyttrar
landbúnaðarstefnu. Hann hefur
lagt til að niðurgreiðslur og útflutn-
ingsbætur væru afnumdar í áföng-
um og að verðmyndun ráðist af eft-
irspurn fremur en sjálfvirkri við-
miðun við laun.
Alþýðuflokksmenn voru fyrstir
manna til að vara við offjárfestingu
í sjávarútvegi og gerðu tillögur um
veiðileyfasölu sem hagkvæmri að-
ferð til að nýta takmarkaða auð-
lind.
Alþýðuflokksmenn settu fyrstir
manna fram kröfuna um raunvexti,
til þess að koma í veg fyrir látlausa
eignatilfærslu frá sparifjáreigend-
um (almenningi) til skuldara og til
þess að beina takmörkuðu fjárfest-
ingarfé þangað sem það skilar
mestum þjóðhagslegum arði.
Alþýðuflokksmenn hafa lagt
fram tillögur um endurskipulagn-
ingu á stýrikerfi fjárfestingar, með
það fyrir augum að viðskiptalegt
mat á áhættu og arðsemi ráði meiru
um nýtingu fjárfestingar en pólitísk
ítök hefðbundinna hagsmunahópa
eða atkvæðavon stjórnmálamanna.
Þessi dæmi verða að nægja til að
sýna að eftirfarandi grundvallar-
sjónarmið hafa verið ráðandi:
1. Flokkurinn telur að samkeppni
margra óháðra aðila á markaði,
bæði um nýtingu fjármagns og verð
afurða, tryggi best hagsmuni neyt-
enda, almennings.
2. Ríkisvaldið á að láta af beinni
íhlutun, sem mismunar aðilum at-
vinnulífsins og dregur úr arðsemi,
lífskjörum og velferð. Þetta á við
um aðstoð við einstök fyrirtæki; at-
vinnugreinar eða landsvæði, niður-
greiðslur lána og verðlags, innflutn-
ingshöft, leyfisveitingar og
skömmtun.
3. Einmitt vegna þess að Alþýðu-
flokkurinn var og er fylgjandi víð-
tækum afskiptum ríkisvaldsins,
sem stuðla að tekjujöfnun og fé-
lagslegu öryggi (almannatrygging-
ar, heilsugæsla, skólakerfi o.fl.) vill
hann forðast það, að atvinnulífið
lendi á framfæri skattgreiðenda.
Það á þvert á móti að skila þeim
verðmætum, sem samfélagið óskar
að verja til nauðsynlegrar sameigin-
legrar þjónustu.
Að baki þessum hagstjórnarhug-
myndum býr sú pólitíska heimspeki
að dreifing hins efnahagslega valds
sé forsenda virks lýðræðis og menn-
ingarlegrar fjölbreytni. Ef pólitík í
lýðræðisríki er í eðli sínu málamiðl-
un, þá snýst hún í efnahagsmálum
og hagstjórn fyrst og fremst um
Ieitina að jafnvægi milli kröfunnar
um hagkvæmni annars vegar og
kröfunnar um jöfnuð hins vegar.
Grein þessi birtist fyrst i „Hagmál",
tímariti Viöskiptafræðinema. 25.
árg. 1984.
L