Alþýðublaðið - 16.08.1986, Blaðsíða 12

12
Laugardagur 16. ágúst 1986
1886—1986
Ólafur Friðriksson
Ég sá hann fyrst tilsýndar
snemma á menntaskólaárum mín-
um, trúlega 1955, þar sem hann sat
á kaffihúsi umkringdur unglingum,
menntaskólapiitum sem voru eitf-
hvað eldri en ég. Svo þetta var sá
frægi Ólafur Friðriksson.
Mér var starsýnt á manninn.
Hann kom mér ekki ókunnuglega
fyrir sjónir. Mynd af honum hafði
lengi prýtt vegg fyrir ofan skrifborð
föður míns. Hann sat þarna enn á
gildaskála á sjötta áratugnum, um-
kringdur unglingum, eins og Kiljan
og Þórbergur höfðu numið boð-
skap hans á Uppsölum, á öðrum
áratug aldarinnar. Munurinn var sá
að þá talaði hann um framtíðina —
nú ræddi hann um fortíðina.
Á öðrum og þriðja áratug aldar-
innar hafði hann verið einhver um-
deildasti stjórnmálamaður þjóðar-
innar; dáður af stuðningsmönnum
og aðdáendum, hataður, fyrirlitinn
og rægður af fjandmönnum. Nú
sýndist mér unglingarnir í kringum
hann hiusta í hálfkæringi. Það vott-
aði fyrir því í svip sumra að þeir
héldu hann vera furðufugl. í meira
en tvo áratugi hafði hann setið sína
eigin pólitísku erfidrykkju. Undar-
ieg örlög þessara tveggja manna,
Jónasar frá Hriflu og Olafs Frið-
rikssonar, sem báðir lifðu svo sterkt
— að hafa lifað sjálfa sig svo lengi.
Einhverjum misserum seinna
færði ég mig að borði Ólafs. Ég
vildi heyra af vörum hans sjálfs um
örlög Nathans Friedmanns, gyð-
ingadrengsins munaðarlausa, sem
Ólafur gekk í föður stað og hafði
með sér heim til íslands þegar hann
kom heim af Kominternþingi í
Moskvu 1921. Aðför yfirvalda og
betri borgara Reykjavíkur að Ólafi,
fjölskyldu hans og stuðningsmönn-
um, í þessu máli er óafmáanlegur
smánarblettur í íslenskri réttarfars-
sögu. „Hvíta stríðið" var það kall-
að og verður ekki jafnað við neitt í
sögu Reykjavíkur, nema atburðina
30. mars 1949. Margt er líka skylt
með þessari aðför að Ólafi og hand-
töku karls föður mins vestur í Bol-
ungarvík áratug síðar.
Hvað gerðist?
Ólafur var fyrsti ritstjóri Alþýðu-
blaðsins, sem stofnað hafði verið
1919. Afstaðan til rússnesku bylt-
ingarinnar var þá meiriháttar mál
meðal jafnaðarmanna um allan
heim. Af skrifum Alþýðublaðsins
má Ijóst vera að Ólafur, eins og
margir forystumenn jafnaðar-
manna í Evrópu á þeim tíma, batt
miklar vonir við „verkalýðsríkið" í
austri. Árið 1921 sækir hann þing
alþjóðasambands kommúnista,
Komintern, í Moskvu. Þar atvikast
það að 15 ára piltur af gyðingaætt-
um, Nathan Friedmann að nafni,
leitaði á náðir norrænu fulltrú-
anna. Foreldrar hans höfðu fallið í
borgarastyrjöldinni. Þar sem pilt-
urinn var fæddur og uppalinn í
Sviss og talaði þýzku fýsti hann
þess að komast úr Iandi vegna
hungursneyðar og hallæris. Faðir
Nathans hafði verið handgenginn
Lenin og starfað í hreyfingu rúss-
neskra útlaga, unz hann fluttist til
Rússlands 1919. Ólafur var ekki að
tvínóna við hlutina. Hann tók pilt-
inn að sér, hugðist styðja hann til
náms og mennta, enda sýndist hon-
um hann greindur og gott manns-
efni.
Þegar heim var komið kvartaði
drengurinn undan augnveiki.
Læknar komust að þeirri niður-
stöðu að sjúkdómurinn væri
„trakóma" en deildu innbyrðis um
hvort telja bæri sjúkdóminn treg-
smitandi eða bráðsmitandi. Reglu-
gerð kvað á um brottvísun útlend-
inga sem haldnir væru bráðsmit-
andi sjúkdómi. Spænska veikin var
mönnum í fersku minni og hafði
lagst þungt á Reykvíkinga. Berkla-
veikin herjaði á mörgum heimilum.
Yfirvöld skipuðu fyrir um brottvís-
un Nathans.
Ólafur neitaði að hlíta þeim fyr-
irmælum. Hann hélt því fram að vel
væri unnt að lækna drenginn. Hér
væri um að ræða ómannúðlegar
aðgerðir og pólitíska aðför.
Þetta mál þróaðist smám saman
upp í eins konar borgarastyrjöld. í
bókarkafla um Ólaf Friðriksson
segir Pétur Pétursson útvarpsþulur:
„Færa má að því nokkur rök að
upphaf fasisma í Evrópu gæti í að-
för hvítaliðsins að Ólafi Friðriks-
syni. Allt er þar í hnotskurn. Síma-
lokun, skeytaskoðun og skjala,
húsbrot, handjárn, vegatálmar,
vopnaðar sveitir borgara og
fangelsanir verkalýðsforingjaí'
Allt minnir þetta sterklega á
vinnubrögð og aðfarir fasista og
nasista, Mussolínis og Hitlers, síðar
meir.
Upplognar sögur flugu um bæ-
inn. Olafur átti að hafa dregið sam-
an vopnað lið og áformað „rúss-
neska byltingu" með því að taka
Stjórnarráðið og draga þar rauða
fánann að húni. Sérstakur lögreglu-
Mánudaga: Frá Stykkishólmi kl. 09.00
Frá Brjánslæk kl. 14.00
Til Stykkishólms kl. 18.00
fyrir brottför rútu til Rvk.
Fimmtudaga: Samatimataflaog
mánudaga.
Föstudaga: Frá Stykkishólmi kl. 14.00,
eftir komu rútu.
Viðkoma í inneyjum.
FráBrjánslæk kl. 19.30
Til Stykkishólms kl. 23.00
Þnðjudaga: FráStykkishólmikl. 14.00
eftir komu rútu.
Frá Brjánslæk kl. 18.00
Til Stykkishólms kl. 21.30
Laugardaga: Frá Stykkishólmi kl. 09.00
Sigling um suðureyjar.
Frá Brjánslæk kl. 15.00
Til Stykkishólms kl. 19.00
Á timablllnu 1, júli tll 31. ágúst
Miövikudaga: Frá Stykkishólmi kl. 09.00
Frá Brjánslæk kl. 14.00
Til Stykkishólms kl. 18.00,
fyrir brottför rútu.
Viðkoma er ávallt i Flatey á báðum leiðum
Bflaflutninga er nauðsynlegt að panta með fyrirvara.
Frá Stykkishólmi: Frá Brjánslæk:
Hjá afgreiðslu Baldurs Hjá Ragnari Guðmundssyni
Stykklshólmi, s.: 93-8120 Brjánslæk, s.: 94-2020.
Aldarminning
stjóri var skipaður til að stjórna að-
gerðum. Hvítliðum boðið út og
danska herskipið „íslands Falk“
látið losa um byssur á ytri höfninni.
Sú spurning var ofarlega í mínum
huga hvort þeim hefði tekist að
brjóta Ólaf í þessum ofsóknum. Ég
treysti mér ekki til að bera þá spurn-
ingu fram. Hins vegar hefur mér
Eftir
Jón Baldvin
Hannibals-
son, formann
Alþýðu-
flokksins
ævinlega þótt sem viðbrögð forystu
Alþýðuflokksins í þessu máli hafi
verið lítilsigld og ódrengileg.
Flokksstjórnin lýsti því yfir að
drengsmálið væri einkamál Ólafs
og kæmi flokki og Alþýðusam-
bandi ekki við; gekk jafnvel svo
langt að víkja honum frá ritstjórn
Alþýðublaðsins. Ber er hver að baki
nema sér bróður eigi.
Meðan Ólafur gisti fangelsið var
Nathan Friedmann fluttur nauð-
ungarflutningi úr landi. Danskir
læknar úrskurðuðu að hann var
ekki haldinn smitnæmum sjúk-
dómi, enda náði hann bata. Hann
var sendur til ættingja í Sviss. Ein-
hversstaðar sá ég skrifað að hann
hefði endað líf sitt í útrýmingar-
búðum þýska nazismans.
Mannúðin okkar manna er mikil
og merkileg, segir Örn Arnar. Því
miður er þetta mál ekki einsdæmi
um, hversu lítilsigld íslensk yfirvöld
hafa reynzt oft á tíðum þegar reynt
hefur á mannúð og drengskap
gagnvart ofsóttum útlendingum.
Ólafur Friðriksson var fæddur á
Eskifirði 16. ágúst 1886. Foreldrar
hans voru Friðrik Möller faktor þar
en síðar póstmeistari á Akureyri og
kona hans Ragnheiður Jónsdóttir
frá Helgavatni. Langafi Ólafs,
Friðrik Möller fluttist frá Sjálandi
til íslands í lok 18. aldar. Þessi
brautryðjandi jafnaðarstefnu á ís-
landi rakti því ættir sínar að hluta
til Danmerkur, eins og annar Ólaf-
ur, Jensen Thors, sem síðar varð
stafnbúi atvinnurekenda og hægri
afla í íslenzkri pólitík.
Ólafur dvaldi langdvölum í Dan-
mörku á yngri árum, eða frá árinu
1906 fram að fyrri heimsstyrjöld.
Hann gerðist sannfærður jafnaðar-
maður í Danmörku. Þegar heim
kom stofnaði hann fyrsta félags-
skap jafnaðarmanna á íslandi á
Akureyri 1915. Þetta félag beitti sér
fyrir fyrsta framboði jafnaðar-
manna á íslandi til bæjarstjórnar
og fékk Erling Friðjónsson kjörinn.
Á Akureyri samdi Ólafur fyrstu
stefnuskrá fyrir óstofnaðan jafnað-
armannaflokk. Þegar til Reykjvík-
ur kom gekk Ólafur í Dagsbrún, fé-
lagsskap verkamanna í Reykjavík.
Tveimur mánuðum eftir að Ólafur
stígur á land í Reykjavík hefst hann
handa um útgáfu Dagsbrúnar,
blaðs jafnaðarmanna. Þetta var
vikublað, kostað af nokkrum iðn-
aðar- og verkamannafélögum.
Þetta blað var undanfari Alþýðu-
blaðsins, sem stofnað var 1919.
Ólafur var einnig fyrsti ritstjóri
þess.
í októbermánuði árið 1915 beitti
Olafur sér fyrir fyrsta verkfall í
sögu islenskra sjómanna, háseta-
verkfallinu í apríl 1916. Ólafur var
þar framarlega í flokki og vann eft-
irminnilegan sigur.
Árið 1918 fór Ólafur fræga för til
Danmerkur á fund danskra jafnað-
armanna. Ferðin var farin að undir-
lagi Jóns Magnússonar ráðherra til
þess að leita stuðnings danskra
jafnaðarmanna við kröfu íslend-
inga um nýjan sambandssáttmála
ríkjanna. Þrátt fyrir dræmar undir-
tektir Staunings, leiðtoga danskra
jafnaðarmanna, tókst Ólafi að
vinna Borgbjerg, annan helsta leið-
toga þeirra, á sitt band. Hlutur
Ólafs í sambandslagasáttmálanum
um fullveldi íslands 1918 er því stór
og verður seint vanmetinn.
Árið 1915 var Ólafur, ásamt þeim
Jónasi Jónssyni frá Hriflu og Ottó
N. Þorlákssyni, einn helsti hvata-
maður að stofnun jafnaðarmanna-
félagsins gamla í Reykjavík. Þessir
aðilar beittu sér fyrir stofnþingi Al-
þýðusambands íslands og Alþýðu-
flokksins, sem var haldið 12. mars
1916. Áður hafði undirbúnings-
nefndin beitt sér fyrir samstarfi
verkalýðsfélaga um framboð
þriggja manna til bæjarstjórnar
Reykjavíkur. Kjósa átti fimm bæj-
arfulltrúa í Reykjavík í janúar 1916
en í bæjarstjórninni voru 7 fulltrú-
ar. Frambjóðendurnir urðu Jör-
undur Brynjólfsson, Ágúst Jósefs-
son og Kristján Guðmundsson.
Þeir náðu allir kosningu. Listi
verkamanna hlaut 911 atkvæði af
2028. Heimastjórnarmenn fengu
hina tvo. Ekki slælegur árangur
óstofnaðra samtaka það.
Á fyrri hluta þriðja áratugarins
urðu harðar deilur meðal jafnaðar-
manna í Evrópu um afstöðuna til
rússnesku byltingarinnar. Sem rit-
stjóri Alþýðublaðsins hafði Ólafur
framan af mikla samúð með rúss-
nesku byltingunni. Eftir „hvíta
stríðið" varð Ólafur þjóðhetja í
augum margra og píslarvottur
vegna ofsókna yfirvalda. í kjölfar
drengsmálsins var stofnað „Áhuga-
lið alþýðu", sem tók meirihluta í
Jafnaðarmannafélagi Reykjavíkur
iundir forystu Ólafs, en með stuðn-
ingi kommúnista. Félagið klofnaði
síðan út af afstöðunni til
Komintern.
Eftir að kommúnistar gerðu það
að meginkröfu, að verkalýðsfélögin
yrðu skilin frá Alþýðuflokknum,
snerist Ólafur flokknum til varnar
og var eftir það eindreginn and-
stæðingur kommúnista. Hann var
alltaf lýðræðisjafnaðarmaður,
sósíaldemókrati, og gat því ekki átt
samleið með kommúnistum, þegar
þeir byrjuðu að kljúfa íslenska
verkalýðshreyfingu í nafni hins
sovéska rétttrúnaðar. Á árunum
1929—1932 tók hann aftur við rit-
stjórn Alþýðublaðsins. Allan tím-
ann frá 1918 til 1938 var Ólafur full-
trúi Alþýðuflokksins í bæjarstjórn
Reykjavíkur. Þegar hann lætur af
störfum sem bæjarfulltrúi 1938 er
eiginlegum stjórnmálaferli hans
lokið.
Heimsstyrjöldin síðari, hernám-
ið og hernámsvinnan, olli bylting-
arkenndum breytingum á íslensku
Afmælistillaga í borgarstjórn:
Viögerö Viöeyjarstofu
lokið á tveimur árum
— og Viðeyjarkirkja tilbúin ekki síðar en
árið 1990. Allir flokkar standaað tillögunni.
Viðgerðum á Viðeyjarstofu verð-
ur lokið á árinu 1988 og viðgerðum
á Viöeyjarkirkju ekki síðar en árið
1990, samkvæmt vaentanlegri
ákvörðun borgarstjórnarinnar í
Reykjavík á afmælisdaginn þann
18. ágúst. Tillaga sú sem liggur fyrir
fundinum felur einnig i sér að Al-
þingi og ríkisstjórn verði færðar
þakkir fyrir þá ákvörðun að mann-
virki og landsspilda ríkisins í Viðey
skuli framvegis vera eign Reykvík-
inga.
Þessar eignir verða sem kunnugt
er afhentar Reykvíkingum í afmæl-
isgjöf á mánudaginn við hátíðlega
athöfn. Borgarstjórn Reykjavíkur
hefur síðan verið boðuð til fundar á
mánudagsmorguninn kl. tuttugu
mínútur yfir tíu til að samþykkja
þakkarávarpið og taka ákvarðanir
um framkvæmdir við mannvirkin í
Viðey.
Á dagskrá fundarins er ekki ann-
að auk þessarar tillögu en ávörp
borgarstjóra og forseta íslands. Til-
lagan sem liggur fyrir hátíðafund-
inum er svona:
„Borgarstjórn Reykjavíkur sam-
þykkir að færa Alþingi og ríkis-
stjórn þakkir fyrir ákvörðun þeirra
um, að mannvirki og landspilda
ríkisins í Viðey skuli framvegis vera
eign Reykvíkinga. Af því tilefni er
tekið fram:
að stefnt er að því, að viðgerðum á
Viðeyjarstofu ljúki á árinu 1988,
að viðgerðum á Viðeyjarkirkju
ljúki ekki síðar en 1990,
að á kjörtimabilinu verði efnt til
hugmyndasamkeppni um framtíð-
arskipulag og nýtingu eyjarinnar í
þágu Reykvíkinga og þjóðarinnar
allrarþ
Tillaga þessi er flutt af þeim
flokkum og samtökum, sem eiga
fulltrúa i borgarstjórn, og því tæp-
ast hætta á öðru en að hún verði
samþykkt.