Alþýðublaðið - 25.07.1989, Side 4

4
Þriðjudagur 25. júlí 1989
VANA MENN VANTAR Á TOGJ
Jón Baldvin Hannibalsson utanríkisráðherra rifjar upp 70 daga salt-
fisktúr á Gerpi fyrir 30 árum.
Fyrir rúmum þrjátiu árum réð nýstúdent sig á togarann
Gerpi í þeirri von að sumarhýran entist honum fyrir náms-
dvöl við háskólann í Edinborg um veturinn. Nýstúdentinn
þurfti ennfremur að manna skipið að stórum hluta sjálfur
og samanstóð mannskapurinn af óvönum bókaormum og
drykkjuhrútum af Gunnarsholti.
Nýstúdentinn var Jón Baldvin Hannibalsson, núverandi
utanríkisráðherra. í eftirfarandi grein segir Jón Baldvin
frá þessum óvenjulega túr á Nýfundnalandsmið.
Jón Baldvin vígalegur i gæruúlpunni um borð í Gerpi NK 106 árið 1958.
„VANA MENN vantar á tog-
ara“. Mig minnir að auglýsing af
þessu tagi hafi glumið í gamla
gufuradíóinu um miðjan júni árið
1958 — fyrir rúmlega 30 árum.
Þeim sem hefðu áhuga var bent á
að hafa samband við skipstjórar.n
á hótel Vík, Hallærisplaninu. í
þessum húsakynnum eru nú aðai-
bækistöðvar hinna dúnmjúku
meyja Kvennalistans, miðstöð
hinna mjúku gilda. Hræddur er
ég um að Magnús Gíslason, skip-
stjórinn á Gerpi og harðjaxl að
vestan, sem gisti hótel Vík, eins og
það hét í þá daga, hefði þótt utan-
gátta í þessum húsakynnum eftir
að Kvennalistinn tók þar völdin.
Enda hafði hann um annað að
hugsa en heimsfriðinn þar sem
hann beið þess, að vanir sjómenn
ryddust inn til að manna þetta
flaggskip íslenska flotans, sem
Gerpir vissulega var.
Þegar auglýsingin hafði glumið
nokkrum sinnum fór ég að leggja
við hlustirnar. Ég var í þann veg-
inn að Ijúka stúdentsprófi og átti
að útskrifast 17. júní. Um haustið
hafði ég sótt um inngöngu í Edin-
borgarháskóla í Skotlandi þar
sem ég hugðist „læra til forsætis-
ráðherra", eins og ég hef stundum
gantast með síðar. í þá daga var
enginn lánasjóður námsmanna
við lýði. Menn urðu einfaldlega
að kosta sitt nám sjálfir með öll-
um tiltækum ráðum. Það hafði ég
gert undanfarandi sumur með því
að stunda byggingarvinnu, vega-
vinnu, og seinustu sumrin gutlað
eitthvað til sjós: á síld, á reknetum
og á togurum. Það þótti ekkert
sérstaklega eftirsóknarvert á þess-
um árum að vera á togurum. Já-
kvæða hliðin á því máli var hins
vegar sú, að það var auðveldara
fyrir viðvaninga að fá pláss. Ég
lagði þess vegna leið mina á fund
„karlsins í brúnni“ á hótel Vík.
Skólabókaígulker og___________
hvitflibbawæsklar_____________
Viðbrögð skipstjórans gáfu til
kynna að hann hefði séð meiri
bóg en þann sem þarna birtist;
hann spurði með vantrú í svipn-
um, hvort ég hefði nokkurn tíma
mígið í saltan sjó? Eitthvað léttist
á honum brúnin þegar hann hafði
sannfærst um að ég væri ekki al-
ger viðvaningur. Ég var munstrað-
ur. Skipstjórinn var hins vegar
svartsýnn á að Gerpir léti úr höfn
á næstunni. Skipið hafði nefni-
lega verið mannað Færeyingum
um veturinn, vönum sjómönnum,
enda hafði gengið vel. Erlendur
Patursson, formaður Fiski-
mannafélagsins í Þórshöfn og
leiðtogi Þjóðveldisflokksins í
Færeyjum, hafði heins vegar fyr-
irvaralítið kallað sína menn heim
út af deilum við íslendinga um
gjaldeyrisyfirfærslur. Magnús sat
þess vegna uppi með hroðið skip
fyrir utan yfirmenn í brú og vélar-
rúmi, matsvein og loftskeyta-
mann. Að öðru leyti vantaði
áhöfnina.
Ég hringdi öðru hverju í kallinn
(hann var reyndar aðeins 31 árs að
aldri) til að fá fréttir af því hvernig
gengi að manna skipið. Hann
varð æ daufari í dálkinn sem oftar
var við hann talað. Ég fór þess
vegna að svipast um eftir mann-
skap, því að ekki vildi ég missa af
plássinu. Fyrst sneri ég mér til
bekkjarfélaga minna. Sumir
þeirra höfðu eitthvað komið ná-
lægt sjó áður. Ég reyndi að gylla
fyrir þeim aflavonir og mikinn
hlut. Mig minnir að mér hafi tek-
ist að skrapa saman sex manns. I
þeim hópi var Magnús vinur minn
Jónsson, skáld og listamaður,
seinna útlærður kvikmyndagerð-
armaður frá Moskvuháskóla.
Skipstjórinn sagðist kannski geta
notast við hann í pontið. Svo vildi
til að þetta sumar gisti heima hjá
okkur sonur eins af bekkjar-
bræðrum Hannibals frá kennara-
skólaárum hans í Danmörku.
Hann var við nám í latínu og forn-
fræðum við háskólann i Kaup-
mannahöfn. Ekki beinlínis alinn
upp við slor og útileguhark. Ég
laug því fullum fetum að hann
væri útfarinn matreiðslusnilling-
ur, allavega hlyti hann að vera
brúklegur sem hjálparkokkur.
Magnúsi þótti þetta lið, sem ég
hafði dregið saman, í væskilslegra
lagi. Hann lét þó gott heita þang-
að til ég kom með Dag Sigurðar-
son Thoroddsen skáld. Þá setti
hann hnefann í borðið og sagði
hingað en ekki lengra. Það væru
takmörk fyrir hvað hann léti
bjóða sér af skólabókaígulkerum
og hvítflibbavæsklum.
Eitthvað hafði þá ræst úr fyrir
honum. Einn Færeyinganna ætl-
aði að halda áfram og kom með
annan, sem hann sagði vera þaul-
vanan. Seinna kom á daginn að
hann var trésmiður í ástarsorg og
ældi eins og múkki mestallan túr-
inn. Þá hafði honum tekist að
krækja í einhverja hressa stráka
að austan frá Neskaupstað og
Eskifirði.
Hannibal útskrifar sjómenn
af drykkjumannahæli__________
En betur mátti ef duga skyldi.
Ég heyrði þess getið fyrir hreina
tilviljun að sjómaður, sem karl
faðir minn kannaðist vel við að
vestan, væri á Gunnarsholti í af-
vötnun. Ég hringdi í hann og
tíundaði vandræði Magnúsar
skipstjóra átakanlega. Hann
reyndist vera orðinn hundleiður á
fásinninu í sveitinni og kom þar
okkar tali að hann gæti skrapað
saman sex manns þarna á Gunn-
arsholti, ef hægt væri að fá yfir-
völd „drykkjumannahælisins",
eins og það var nú kallað í þá
daga, til þess að útskrifa snilling-
ana. Ég komst að því, að hælið
heyrði undir félagsmálaráðherra.
Mig minnir ég hafi farið í form-
legt miðvikudagsviðtal til félags-
málaráðherra, sem hét Hannibal
Valdimarsson. Ég bar upp erind-
ið: Hvort ráðherranum þóknaðist
að veita sex sjómönnum að vest-
an, sem gistu umrætt sveitasetur
ráðuneytisins, brottfarar- og sjó-
ferðarleyfi. Það var snarlega gert
og umsamið, að þeim skyldi ekið
rakleitt frá Gunnarsholti og að
skipshlið til þess að draga úr þeirri
áhættu að þeim kynni að dveljast
við glaum og glys, þegar til höfuð-
borgarinnar væri komið. Þar með
hafði tekist á tíu dögum að skrapa
saman fullskipaða áhöfn, þótt
ekki væri beinlínis hægt að full-
yrða að þar væri „valinn maður í
hverju rúmi“. Við létum úr höfn
30. júní. Framundan var 73 daga
saltfisktúr við Grænland og Ný-
fundnaland.
Færeyingum stóð ógn af
forhleraferlíkinu____________
Gerpir var hið voldugasta skip,
eitthvað innan við 1000 tonn, ef ég
man rétt. Vistarverur voru vand-
aðar, aðbúnaður góður og mat-
sveinninn, Finnur Bjarnason,
ásamt hjálparkokki, hélt mann-
skapinn vel í mat og drykk. Ég
lenti á bátsmannsvakt undir
stjórn Herberts Benjamínssonar,
Hebba bátsmanns, eins og við
kölluðum hann. Hebbi var sjó-
raufaralegur í meira lagi. Hann
hafði lent í slysi og hafði svartan
sjóræningjalepp fyrir öðru aug-
anu og reyndist margra manna
maki til verka. Sennilega hefðu
mörgum manninum fallist hendur
í hans sporum þegar hann fór að
kanna Iiðið. Það kom á daginn,
að á vaktinni var einn vanur neta-
maður, einn eða tveir höfðu eitt-
hvað gripið í net. Að öðru leyti
skilaði liðið auðu. Á útstíminu til
Grænlands mátti hann þvi byrja á
„saumanámskeiði“ upp á keis.
Sem betur fór var dræmt fiskirí til
að byrja með, svo hægt var að
halda framhaldsnámskeið áður
en verulega fór að reyna á mann-
skapinn. Út á fyrri sjómanns-
reynslu var ég dubbaður upp í að-
stoðarmann á forhlera, Poul Veg-
arhygg Færeyingi til halds og
trausts. Það byrjaði ekki björgu-
lega. Hinn reyndi færeyski sjóvík-
ingur reyndist nefnilega aldrei
hafa á sjó komið og var bæði sjó-
veikurogsjóhræddur. Hanntrúði
mér fyrir því að hann væri tré-
smiður heima í Þórshöfn. Hann
hafði hins vegar lent í voðalegri
ástarsorg og fremur en að hengja
sig hafði hann stungið af til ls-
lands. Það væri Iíka synd að segja
að Magnús skipstjóri hefði vand-
að þessu forhliðagengi kveðjurn-
ar þar sem hinn ástsjúki Færey-
ingur horfði stjarfur og líkfölur
af skelfingu á þau ósköp sem
dynja yfir, þegar súrrandi togvírar
og skarkandi hlerinn skall upp að
borðstokk við fyrsta hal.
Einhvern veginn hristist þessi
viðvaningahjörð smám saman
saman þannig að verkin gengu
þolanlega fyrir sig eða a.m.k.
stóráfallalítið. Vestfirðingarnir,
gistivinir Gunnarsholts, reyndust
betri en engir við að kenna við-
vaningum réttu handtökin í að-
gerð, þótt sumir kæmust seint og
illa upp á lag með að láta flatn-
ingshnífana bíta. Menn vöndust
þó volkinu misjafnlega. Færey-
ingnum mínum sóð stöðug ógn af
forhleraferlíkinu og þóttist iðu-
lega eiga fótum fjör að Iauna þeg-
ar ferlíkið birtist úr undirdjúpun-
um. Latínufræðingurinn danski,
Sörensen að nafni, var settur í
lestina, sem honum þótti vera
skelfileg þrælakista. Magnús vin-
ur minn Jónsson reyndi að halda
uppi hámenningarlegum sam-
ræðum við flakarana á dekkinu
þar sem hann stóð í portinu og
undi sínum hag sæmilega, meðan
fiskirí var dræmt. En um leið og
fiskirí glæddist eitthvað að ráði
sljákkaði verulega í póetnum í
pontinu.
Doríukarlar með hveiti-
brauðshleif og rauðvínskút
Það hafði verið rótfiskirí í fyrra
túr og þrælvanir Færeyingar um
borð. Þeir höfðu reyndar fyllt
skipið á rúmlega þremur vikum
að sögn. Nú hafði fiskirí tregðast
svo mjög að Magnús nennti ekki
að standa i þessu lengur, heldur
ákvað að halda frá Grænlandi á
Nýfundnalandsmið. Mig minnir
að Björn Ioftskeytamaður Ólafs-
son, sveitungi minn að vgstan og
fóstraður í Ögri eins og ég, hafi
frætt mig á því, að þangað hafi ís-
lenskir togarar ekki vanið komur
sínar fyrr en sumarið áður, allt frá
því á árunum eftir stríð. Þetta
reyndist rétt ákvörðun hjá
Magnúsi því nú fórum við allt í
einu að rótfiska, sumum til bland-
innar ánægju, sem sáu endalok
náðugra daga. Allavega sljákkaði
mjög í Magnúsi í pontinu og risið
á andlegum einræðum hans
hrundi í djúpar lægðir. Loft-
skeytamaðurinn hlýtur að hafa
stillt á útvarp í St. Johns: Allavega
glumdu fláir slagarar yfir okkur á
dekkinu; vinsælasta lagið minnir
mig að hafi hljómað eitthvað á
þessa leið:
„Everybody is going out
And having fun.
I am only sitting home
And having none...
Ég man ekki betur en þessi leir-
burður hafi verið kominn á heil-
ann á skáldi voru og gott ef hinn
danskættaði latínufræðingur var
ekki farinn að taka undir þar sem
hann hvarf okkur ofaní lestargím-
aldið og var farinn að ganga hok-
inn af bakverk og þreytu.
Ein er sú sjón sem ekki líður
mér úr minni frá Nýfundnalands-
miðum og við höfðum oft fyrir
augunum þessa björtu sumar-
daga. Það voru portúgalskar
skonnortur eða þrímastra skútur,
mikil skip tilsýndar, ca. 2000
tonn, sem stundum bar fyrir augu
undir fullum seglum út við sjón-
deildarhringinn. Þetta voru forn
seglskip, en útbúin með hjálpar-
vélum. Portúgalar stunduðu
fiskiríið þannig, að þeir fóru frá
þessum móðurskipum á smájull-
um út um allt ballarhaf og skök-
uðu á handfærum. Stundum flutu
þeir út um allan sjó allt í kringum
okkur. Þarna sátu þeir og dorg-
uðu meðeinn hveitibrauðshleif og
rauðvínskút til að seðja hungur og
þorsta. Það er þokusamt á Ný-
fundnalandsmiðum og straumar
viðsjárverðir. Það var auðvelt að
trúa því að ekki mætti mikið útaf
bera í veðri og sjóum til þess að
þessir doríukarlar ættu ekki aft-
urkvæmt að móðurskipinu.
Fiskiríið hafði nú glæðst veru-
lega og saltfiskstæðurnar voru
farnar að hlaðast upp í lestinni.
Mannskapurinn var hins vegar
orðinn nokkuð eirðarlaus yfir fá-
breytni tilverunnar og farinn að
þrá fast land undir fætur og ein-
hverja afþreyingu frá volkinu.
Það var farið að ganga verulega á
vistir um borð, svo að lokum átti
karlinn ekki annarra kosta völ en
að leita hafnar í St. Johns. Ekki
skorti svardaga um að nú skyldi
mannskapurinn heldur betur gera
sér dagamun.
Fjáröflun til veisluhalda
En það horfði þó ekki vænlega
um að þessir svardagar yrðu efnd-
ir, þótt í höfn væri komið. Það var
nefnilega enginn ræðismaður ís-
lenskur í St. Johns og þ.a.l. enga
peninga að hafa, sem gætu dugað
okkur sem skotsilfur í viðskiptum
við innfædda eða til þess að
kaupa við guðaveigar og gleð-
skap. Nú voru góð ráð dýr. Við
byrjuðum á að leita eftir viðskipt-
um við Portúgali; vildum hafa
vöruskipti. Með táknmáli og lát-
bragðsleik tókst okkur að koma
þeim í skilning um að okkur
skorti vín og vildum borga í fríðu.
Fengum þá til þess að heimsækja
okkur um borð. Kom þá á daginn
að þorstinn var orðinn svo stór, að
menn vildu Iáta hvað sem var í
skiptum fyrir vatnsmenga.ð rauð-
vínsgutl. Við bárum að þeim ís-
landsúlpur, sparifatnað, skyrtur,
nærfatnað, sjóstakka, vettlinga,
hnífa — hvað sem hendi var næst
fyrir vín og tóbak. Að lokum sá
Hebbi fram á að við myndum
hrjóða skipið af vistum og föng-
um ef þessu héldi áfram. Kom
hann heldur gustmikill frammí,
greip með sér stóra hausingar-
sveðju í leiðinni, og skipti það
engum togum að hann tók í
hnakkadrambið á Portúgölum,
hverjum á fætur öðrum og fleygði
þeim upp á dekk eins og tusku-
brúðum. Og slæmdi eftir þeim
sveðjunni í kveðjuskyni.
Við Magnús Jónsson vildum
ekki láta það um okkur spyrjast
að við kæmumst ekki á krá fyrir
féleysi eftir svo langt sjóvolk. Við
bjuggum okkur því uppá og héld-
um í bæinn staðráðnir í að afla
fjár til veisluhalda. Landhelgis-
málið var okkur ofarlega í huga
þar sem við vorum hásetar á
flaggskipi íslenska flotans, á út-
gerð Lúðviks Jósepssonar sjávar-
útvegsráðherra, og útfærslan í 12
sjómílur á næsta leiti. Við fengum
þá snjöllu hugmynd að leita uppi
ritstjórnarskrifstofu dagblaðs og
gefa þar kost á blaðaviðtali við
oss um hafréttarmál, landhelgis-
mál og þorskastríð, þar sem við
skýrðum út málstað íslendinga og
hvöttum Nýfundnalandsmenn til
dáða, enda ættu þeir sömu hags-
muna að gæta og íslendingar.
Ekki létum við þess getið að við
hefðum verið að skarka fyrir inn-
an þriggja mílna fiskveiðilögsögu
þeirra eyjaskeggja. Þetta gekk
upp.
Að skipshlið i_____________
lögreglufylgd______________
Mig minnir við fengjum borg-
aða tuttugu dollara hvor fyrir við-