Alþýðublaðið - 05.12.1989, Síða 9

Þriðjudagur 5. des. 1989
9
Óskar Vistdal skrifar
FYRRI
HLUTI
Straumar og stefnur í
norskum samtímabókmenntum
MENNING:
Vert er að hafa í huga að einungis 5 prósent bókaútgáfunn-
ar í Noregi á síðastliðnu ári voru fagurbókmenntalegs eðlis
— eins og staðan hefur yfirleitt verið á Norðurlöndum und-
anfarin ár.
Listræn gæði síðustu bókmenntauppskeru í Noregi voru
almennt talin lök, einkum í samanburði við metárin 1986 og
1987, sem í óvenju miklum mæli einkenndust af útgáfum
verka vel þekktra rithöfunda á kostnað þeirra yngri, sem
ósjaldan skrifuðu mikilvægari bækur.
En þeir lentu í skugga hinna
eldri sem þegar voru í sviðsljósinu
af gömium vana, þó að þeir hefðu
upp á lítið nýtt að bjóða. Þannig
séð var árið 1988 öðruvísi: unga
og endurnýjandi kynslóðin vakti
meiri athygli en hún hafði gert
undanfarin ár. Hér má nefna nöfn
eins og 0ystein Lonn, Erland
Kiesterud, Hanne Aga, Morten
Harry Olsen og umfram allt Roy
Jacobsen.
Meiri háttar karlabók
Því má samt ekki gleyma, að
kynslóð miðaldra fólks heldur
ennþá velli á bókamarkaðnum í
Noregi. Rit hennar einkennast af
einstaklingshyggju; 68-kynslóðin
hefur látiö félagshyggjuna þoka
fyrir áhuga á eigin bernsku, kyni
og einkakreppum. Ófáir höfundar
kusu reyndar að semja sjálfsævi-
sögur í skjóli skáldsögutitilsins.
Þetta á t.d. við um Maríu, Mariu
eftir Önnu Karin Elstad, eina
mestu fagurbókmenntalega met-
^ölubók í mörg ár, en af henni seld-
ust rösklega 70.000 eintök. Sögu-
hetjan María er virk fjölskyldu- og
þjóðfélagskona á besta aldri sem
allt í einu verður fyrir heilablóð-
falli. Bókin fjallar um hvernig kon-
an berst fyrir því að ná aftur
heilsu, tungumáli og sambandi við
umheiminn.
Knut Faldbakken lýsti bókinni
sem „miklum sigri fyrir Elstad".
Sjálfur sendi Faldbakken frá sér
meiriháttar karlabókina á árinui
sem leið, söguna um „góða strák-
inn“ sem verður vondur: Mikjáll er
dæmigerður „mjúkur maður" á
fertugsaldri sem verður tilfinn-
ingalega svikinn af eiginkonu og
börnum. Þar af leiðandi verður
hann Bad Boy, sem er titill bókar-
innar. Hún fjallar um tilfinninga-
öngþveiti karlmannsins í nútíman-
um, þegar skortur á skýrri kyn-
ferðisímynd getur leitt af sér kyn-
ferðislegan rugling og ofbeldis-
verk.
Ævisögur vinna á
Astleysis, haturs og afbrýðisemi
gætir mjög bæði í þessari og í
mörgum öörum bókum síðastlið-
ins árs. Besta dæmið er skáldsag-
an Hvem har ditt ansikt? eftir
Liv Keltzow. Hér er sagt frá því
hvernig ástin getur breytt sjálfs-
mynd og lífsviðhorfi manna,
hvernig hún eflir menn eða lamar
þá eða hvernig hún frelsar og fjötr-
ar.
Liv Koltzow er löngu þekkt sem
einn hinn besti stílisti í norskum
nútímabókmenntum. Stíllinn ein-
kennist af nákvæmu, vitsmuna-
legu og skynrænu máli í stórborg-
arlýsingum á lífi ungs, róttæks
menntafólks á 7. og 8. áratugnum.
Síðasta bók hennar hlaut hin eftir-
sóttu verðlaun Gyldendals-legats-
ins árið 1988, og hún var lögð
fram til Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs 1989.
Helsta einkenni síðustu bóka-
uppskeru er þó hið mikla flóð ævi-
sagna, þeirrar bókmenntategund-
ar sem rithöfundurinn Kjartan
Flogstad segir að muni í sívaxandi
mæli ráða bókaútgáfu fjölmiðla-
aldarinnar, þar sem sjónvarpið og
slúðurblöðin braska með forvitni
fólks og beina athygli þess að
einkalífi manna. Þetta er alþjóð-
legt fyrirbæri sem hefur reyndar
fyrir löngu rutt sér til rúms á Vest-
urlöndum, og á vissulega eftir að
treysta sig í sessi bæði í heimildar-
verkum og í skáldverkum.
Ævisagan er talin vera systir
skáldsögunnar, og ýmsar nýjar
norskar bækur bera glöggt vitni
um hvernig mörkin á milli þessara
tegunda eru að þurrkast út. Þess
má einnig geta að forlögin stjórna
þessari þróun vísvitandi með því
að ráða þekkta rithöfunda til að
skrá ævisögur frægs fólks. Með
þessum hætti tryggja þau sér tvö-
falda vissu fyrir metsölu. Spurn-
ingin er bara hvort bókmenntun-
um sem skapandi list sé hagur í því
að láta úrvalshöfunda eyða tíma
og ritsnilld í að semja heimildar-
verk sem sérmenntaðir vísinda-
menn gætu sinnt eins vel og skáld-
in.
A árinu 1988 skráðu þrír rithöf-
undar ævisögur starfsbræðra und-
anfarinnar kynslóðar. Þeir eiga
m.a. það sameiginlegt að hafa ver-
ið svarnir marxístar, sem stóðu í
fremstu víglínu hinnar samvirku
raunsæisstefnu í bókmenntum á
8. áratugnum. Á þeim tíma mundi
æviskráning tvímælalaust hafa
verið þeim fjarri skapi.
Kjartan Fiogstad skrifaði um
Claes Gill, Klaus Hagerup um
móður sína Inger Hagerup og Esp-
en Haavardsholm um Aksel
Sandemose. Allar þessar bækur
hlutu afbragðs góða móttöku,
enda varpa þær skýru ljósi á úr-
slitatímabil norskrar menntasögu
á þessari öld.
T.S.EIIiot Norðmanna
Fyrir réttum 50 árum gaf algjör-
lega óþekkt en þegar fullþroska
skáld út lítið ljóðakver hjá Cappel-
en-forlaginu í Osló með hinu
skrýtnu nafni Fragmenter av et
magisk liv (Brot af töfralífi).
Skáldið var nokkurs konar huldu-
maður frá einskismannslandi, Cla-
es Gill hét hann. Eins og hann
hafði ekkert norskt skáld ort áður,
þó ef til vill að Hinriki Wergeland
og Ólafi Bull undanskildum. Þessi
Gill var dæmigerður vitrænn rit-
höfundur sem sótti yrkisefni
hvaðanæva úr heimi, sögu og;
skáldskap, má með réttu kalla
hann T.S. Elliot Norðmanna. Hann
var fyrsti og kannski stærsti mód-
ernisti í norskum kveðskap, og
sum þekktustu Ijóð hans, m.a.
Mozart-kvæðið „Dod i desember"
(Dauði í desember) og hið stór-
brotna hugmyndakvæði „Sten til
et Taarn" (Steinn í turninn) eru há-
tindar í norrænni ljóðlist.
Á stríðsárum sendi Gill frá sér
síðari ljóðabálk sinn Ord i Jærn
(Orð í járni), en síðan lét hann
skáldskapinn lönd og leið og fór
að túlka list annarra í stað þess að
skapa hana sjálfur. Hann hætti að
skapa og byrjaði að „skapa sig“,
eins og Kjartan Flogstad kemst að
orði, þ.e.a.s. vera með tilgerð eða
látalæti. Gill gerðist leikari, og enn
fara sögur af miklum innlifunar-
mætti hans, einkum og sér í lagi
sem upplesara. Hann var alla ævi
hulinn mikilli dulúð, sjálfur man
ég eftir honum sem hvítskeggjuð-
um öldungi eða menningar-
patríarka með rödd eins og Louis
Armstrong þegar hann las upp
eigin ljóð eða kafla úr Jóbsbókinni
í sjónvarpinu.
En hvaðan kom þessi maður,
hvar var Mímisbrunnur hans og
hvers vegna þornaði hann upp eft-
ir aðeins tvær Ijóðabækur? Þess-
um spurningum svarar Kjartan
Flagstad með því að rekja sögu
Claes Gill frá fæðingu árið 1910
fram til þess að hann kvaddi sér
hljóðs 30 árum seinna.
Kuldaleg greiningarsaga
Claes Gill var óskilgetið öreiga-
barn frá Harðangri á Vesturlandi
sem ungur að aldri stakk af og
gerðist sjómaður í leit að nýjum
uppruna, segir Kjartan Flogstad;
hann vildi endurskapa tilveru sína
og breyta henni í dulrænt skáld-
skaparlíf. Lesandanum gefst kost-
ur á að fylgjast með Gill sem hval-
veiðimanni i Suðurhöfum, sem
fjárhættuspilara og flækingi í
Montevideo, sem lyftuverði í Hót-
el Sutton í New York og sem úti-
gangsmanni og slarkara í Osló á 4.
áratugnum.
í þetta flækingslíf sótti Gill
margs konar efnivið í skáldturn
sinn. Kjartan Flegstad skrifar að
Gill hafi endurfæðst í Montevideo,
að mati Flegstads „vöggu módern-
ismans", orti sig smámsaman
heimleiðis og kom fyrsta ljóða-
safni sínu á framfæri ekki síst með
aðstoð Danans Toms Kristensen,
sem leit á Claes Gill sem „snilldar-
legum endurnýjanda Ijóðlistarinn-
ar“. Þar með var markmiði hans
náð, segir Flogstad, ijóðin breyttu
lífi hans og gerðu hann allt í einu
að þekktum og samþykktum borg-
ara. Flækingurinn gerðist háttvís
kjólklæddur heimsmaður. The
rest was silence ...
Bókin um Claes Gill er dæmi-
gerð fyrir Kjartan Flogstad með
því að vera kuldaleg greiningar-
saga. Þeim mun hlýrri er lýsing
Klaus Hagerup á móður sinni Ing-
er. Bókin hefur fengið vel valinn
titil: AUt er svona nálægt mér,
sem reyndar er Ijóðlina eftir Inger
Hagerup. Hér er um mjög pers-
ónulega bók að ræða, óskreytta
og vorkunnsama mannlýsingu
þrungna návist, hlýindum og
gamansemi.
Ein fremsta skáldkonan
Inger Hagerup var fyrst og
fremst Ijóðskáld, og sem slíkt með-
al fremstu skáldkvenna Noregs á
þessari öld. Hún hefur verið köll-
uð norsk Emily Dickinson, sem
hún reyndar þýddi. í bók sonarins
má lesa að helsta einkenni skálds-
ins Inger Hagerup er hæfileiki og
kjarkur að breyta umsvifalaust
eigin lífsreynslu í ljóðlist. Besta
dæmið um það er kvæðið „Aust-
urvogey", jiekktast allra stríðs-
kvæða í norskum bókmennum.
Inger óx ásmegin þegar hún frétti
af sprengjuárásum Þjóðverja í Ló-
fót árið 1941 og orti kvæðið í mikl-
um flýti. Sólveig Brynja Grétars-
dóttir hefur þýtt „Austurvogey" á
íslensku:
Þeir bœi okkar brenndu
í blóöi margur lá.
Nú hjörtu harmi sollin
af heift því skulu slá.
Ná hjörtu harmi sollin
hefji rammaslag:
Þeir bœi okkar brutu
og brenndu ná í dag.
Þeir bœi okkar brenndu
í blódi margur lá.
Fyrir hvern einn fallinn
ná fylking efla má.
Ef steig í fylking stöndum
sem studlaberg vid foss
ó, félagar þid föllnu,
þeir fá ei kágaö oss.
Inger Hagerup var virk eins og
íslenskt eldfjall bæði sem skáld og
róttækur þjóðfélagsborgari. Auk
þess var hún afskaplega aðlað-
andi, og ekki síst skáldsystkin
samtíðarinnar leituðu oft til henn-
ar, einkum og sér í lagi Aksel
Sandemose. Mig langar að vitna í
líkræðu hennar um Sandemose
frá árinu 1965, þar sem hún er
einnig góð sjálfslýsing. Inger held-
ur því fram að Sandemose hefði
verið „með eitur eða dropa af ei-
lífðinni í blóði sem rak hann í átt
að skilningi og viðurkenningu. í
meira mæli en hjá flestum menn-
ingarjöfrum voru líf og list sam-
fiota hjá honum, reyndar svo sam-
gróin að hann leiðrétti ofsalíf sitt
með jafn ofsalegum skáldskap. Og
niðurstaðan voru óhjákvæmiíegar
kjarnorkusprengingar í hugan-
um.“
(Höfundur er norskur
sendikennari við Háskóla
Islands).