Tíminn - 15.06.1968, Blaðsíða 7

LAUGAKDAGUR 15. júní 1968.
TIMINN
Guðmundur Þorsteinsson frá Lundi:
HÁSKÓLA KENNINC FRÁ
LBKMANNSSJÓNARMIÐI
Ömefni ihafa frá öndverðu ver-
ið íslenzkri allþýðu mjög miíkil-
vaeg, og snar iþáttur í lifi henn-
ar. Hröð þróun þjóðlífsins breyt-
ir þessu, eins og mörgu fleiru.
Nú em menn ekki lengur gang
andi á ferð, — nær alla dagn,
en þar með skipta örnefnin
minna máli en áður var, þar af
leiðir hætta á, að þau fari að
gleymast.
Þess vegna hefir töluivert ver-
ið unnið að því hin síðari ár, a'ð
skiá iþau rétt — áður en þau
týnast. _ ...
Bæjamöfn hafa verið her a
landi mest af tveimur flokkum:
Niöfn dregin af náttúmfari eða
landslagi og önnirr keimd við
mannanöfn (sem oft enda þá á
,,staðir“). ,
Lengi hafa þessir flokkar buið
í sátt og samlyndi, — en nú vixð-
ast þeir hafa sýkzt af þeinri óár-
an, sem víða er í mannfólkinu,
þa’r sem þjóðemishlutar (meiri
og minni) heyja „k)öld“ strið
innbyrðis, sem oíft verða svo
„heit“, að toarizt er með öllum
tiltækum ráðuim og vopnum, allt
fiá fóleggjum og grjóti, app i
heiþotor og helsprengjusr.
Nú er helzt að skilja, að þess-
ir þjóðermshhitar — annar hvor
ejja haðh-, hafi Jsafflað á hjálp“.
gpirófessor IÞióihaffiuæ Vilmundar-
soo við Háskóla íslands, hefiæ þri
faaSað sér á vit hinna stríðápdi
(shc. hjálpsenri Bandaríkja-
itemna í Víet Nam).
Virðast hann fijótt hafa komizt
að þsi (aoðvitað með visinda-
legri rannsókn), hvor væn meiri-
mTrtij vaeri því sjálfsagt, — og
enda hættuiítið, að styrkja hann,
en kyrkja hinn, til þess að koma
í veg fyrir áð stríðið milli þeirra
yrði° lieitt. Þetta hlýtur að vera
stórsnjalit, og herfræðilega rett
(sbr. VietNam). ,
Snýr nú prófessorinn geiri sm-
um af miklum móði gegn þeim
bæjanöfnum. $em kennd eru við
mannanöfn, og ætlar sýnilega að
„útrýma“ þeitn — (líkt og Hitle*
heitinn að Gyðingunum forðum -
en aðeins með betri og einfald-
ari tækni en gasklefum). Hann
hefir nú þegar haldið eina 530
háskólafyrirlestra um þetta
brennandi áhugamál, og auk þess
talað fyrir því í útvarpi.
Stéttarbræður hans bíða átekta
_ sem oft hefix þótt hyggilegt
gagnvart styrjöldum, einkum ef
úrslitin eru ekki mjög augljos.
Það er heldur ekki háttur mennt-
áðra manna og kurteisra, að hafa
mikinn hávaða við hátíðleg tæki
færi — s.s. eins og þegar keisarT
inn sýnir nýju fötin sín. Þeir
þegja því flestir, en hvort þe;r
bregða grönum og yppa öxlum,
sjáum við ekki tilsýndar. „Mjög
athyglisvert", tauta aðrir, hrukka
ennin og hleypa brúnum, með
átoúðarmiklum sváp, sem ekki
‘ leynir því, hversu djúpt er hugs-
að. Loks eru kv.o nokkrir, sem
halda að þarna sé uppvakinn í
einni persónu mikill spámaður og
tröllefldur Samson, sem sé þess
umköminn að „hafa endaskipti á
íslandssögunni“ — eins og þeir
orða það, og brosa breitt. Já,
hugsið vkkur bara — hvað hún
•yrði miklu tilkomumeiri og trú-
' verðugri, ef hún stæði á höfði!
: Það er því engin furða - þó uþþ-
-''■rennandi menningaryitgr, akkar
finni fara um sig þægile'gan glimu
skjálfta vjð svo heillandi hugsjén!
Óskhyggja um „endaskipti á ís-
landssögunni“ hefir viða skotið
upp kolli á síðari tímum, engu
svipminni en selshausinn á Fróðá
forðum, er varla undrunarefni,
þótt áhugi glæðist á sMfcum and-
legum aflraunum, eftir þvi sem
vöðvarnir rýrna, við langar set-
ur í mjúfcum stólum. Er þá held-
ur ekki Mtils virði, að vera fund-
vás á efni, sem henta slíkum að-
stæðum — og mögulega geta
gent þá fræga, sem bæði eru
snjallir og heppnir.
Próefssor Þórhallur „fylfcir nú
hamalt" „rökum“ SÍnum gegn
þeim ibæjanöfnum, sem eru svo
ólónssöm að bera að nokkrum
hluta mannanöfn — fullviss um
það, að náttúrunafnakenning
hans verði fljót að ganga af þeim
dauðum.
í stuttu máll virðist „kenn-
ing“ hans vera sú, að varla haíi
það verið til hér í öndverðu, að
hæir væru kenndir við menn,
heldur eingöngu vlð landslag eða
náttúrufar. Ásmundarstaðir, Sig-
ríðarstaðir, Halldórsstaðir, Ing-
unnarstaðir o.s.frv. eru því ekki
kenndir við fólk, heldur eitthvað
annað. Stutt, upprunaleg nöfn
þeirra eru gleymd — en síðan
hafa menn klúðrað á þá manna-
nöfnum í staðinn — og vita ekki
betur í fáfræði sinni. „Land-
náimu" er ekkert að marka, það
sem í henni er og rekst eitthvað
á við innblásna vitneskju prófess-
orsins, hefir höfundur hennar
iblátt áfram „búið til“, — og sama
gildir auðvitað um íslendingasög-
umar, og aðrar fornar heimildir.
Þá er ,Jformúlan“ full-komnuð, —
end-a orðin fljótvirk og harla góð!
Mikið hlýtur þáð að vera hugg-
unarríkt fyrir þá danska háskóla-
menn, sem fastast hald-a í hand-
ritin fornu — ef þeir skyldu ein-
hvern tíma missa úr klóm sér
eitthvað af þeim „samnorrænu
verðmætum“, sem þeir þykjast
réttara bornir til en íslendinga-r,
að -hafa f-yrir því ekki lakari heim
ildarmenn en prófessora við Há-
sk-óla íslands, að þessi þrætuepli
séu marklaust þvaður (sbr. ref-
inn, sem uppgötvaði, að berin,
sém hann náði ekki, voru súr).
Slík góðverk hljóta að telj-ast til
sígildra verðmæta — og spillir
þá varla, ef hægt er j-afnframt
að gera þau að visindasigri fyr-
ir þjóð sína. Það heitir víst að
„slá tvær flugur í einu höggi“,
og hefir lengi þótt athyglisverð
hermennska!
Þegar allt þetta er orðinn lög-
giltur vísdómur, er auðvitað að
ger-a þarf eins konar „plastik“-
uppskurð á hinum afskræmdu
bæjanöfnum, svo þau komist í upp
raunalegt horf — og láta hendur
standa fram úr ermum:
Þannig verða þá t.d. Halldórs-
staðir að H-allarstöðum eða Hall-
aðai-stöðum, eftir læknismeðferð
prófessorsins — af því að þev
standa 1 halla- Er ekki þetta að-
dáanleg og djúpstæð speki — þes
ar þess er gætt, hve fáir bæir á
landinu eru byggðir á hallar.di
landi?
Mýlaugsstaðir verða eftir ofur-
litla aðgjörð að Mýiastöðum —
kenndir þá við hóla í dalbotnin-
um í grennd — en þeir minna
prófessorinn á mýla í innyflum
sauðfjár. Hefði hann verið að
byggja. sér bústað þarna við túe-
fótinfi ’ ~og“ gefið honum þer,:s
nafn. hefði alþýðan eflaust d-áðst
að hugkvajmni hans og frábær-
um málsmekk. Væri e.t.v. ekki
útilokað að ha-nn léti fleiri slíka
óhoðna, en vel þekkta „emi-
gr-anta“ í iðrum dýra og manna
njéta slíkrar virðingar. Ve-1 þekkj
ast þar fékvarnir, bandormar,
njálgur o.rn.fl., sem verða mætti
mjög frumlegur stofn að „nátt-
úrunöfnum“.
Þá fara Tindriðastaðir í Hval-
vatnsfirði eitthvað ,,í taugarna-r
á prófessornum, væri -nóg til þess
hin sameiginlega óSvífni margra
toæjanafna, að bera mannsnafn
að -nokkru leyti. Ætti nú ekki
hin virðulega og mjög smíðandi
liöggjafarsamkoma þjóðarinnar að
leggja við slíku blátt bann, og
strangar kárínur, svo önnum kafn
ir vísindamenn við Háskólanri
geti framvegis truflanalítið sinnt
ánægj-ulegri viðfangsefnum, en að
atast í sl-í-kri misnotkun móður-
málsins? Liggur það mjög í aug-
um uppi lærðum manni, að bær-
inn hlýtur að hafa veri-ð kennd-
ur við tundur, en ekki mann, þv-í
miður lá hitt ekki jafnljést fyr-
ir, með hverj-um hætti. Helzt
kemur honum í hug, að straum-
hraði árinnar, sem fellur þar ekki
allfjarri, hafi verið svo mikill, að
minnt hafi nafngefandann á tund
ur. Því miður kemur þessi lær-
dómsskýring illa heirn við skynj
un ómenntaðs fólks — því þarna
,úti á iáglendinu er áin oi’ðin
mjög straumlítil. En varla ér hætt
við að sá sem nafnið gaf, hafi
gert það alveg út í bláinn — þar
sem alls staðar eiu efni til nátt-
úrunafna. Ef alveg ólærður mað-
ur mætti leyfa sér að hugsa sem
lærður væri: Mætti þá ekki geta
sér þess til, að áin hcfði verið
í öndverðu mynduð af mjög eld-
fimum vökva — og væri jafnvel
enn?
Væntanlega verður mér svarað
þvi, að ólíklegt sé, að slíkt ágæti
hefði gleymzt. En gæti það ekki
hafa gjörzt á sama tíma og þjóð-
in varð svo sljó, að gleyma nöfn-
unum á jörðunum, sem hún sat á,
svo hún varð að klessa á þær
mannanöf.num, sem særa tilfinn-
ingar lærðra manna á atómöld?
En hvað sem því líður, — væri
ek-ki fu-11 þörf vlsindalegrar rann
sóknar á svo heiTlandi mögulei-ka
— þó benzínvandræðin séu hjá
liðin um sin-n?
__ Þá hefir prófessorinn rekizt á
Útibleiksstaði — (vonandi hafa
-þeir þó ekki orðið svo 'ósvífn-ir
að meiða hann í tánum)! Alla
leið til Grænlands verðu-r hann
áð skreppa til að sækj-a hliðstæðu,
sem með dáMtilM „plast-aðg.jörð“
getur gefið v-ísindalega niður-
stöðu: „Útyflisstaðir", (Sbr. inn-
yfli). í fyrri tíð töluðu menn um
að „seilast um hurð til lokunn-
ar“„ þegar einhver jók sér mjög
umsvif, án ljósra orsa-ka. Nú er
þessi talsháttur óðum að hverfa,
en í hans stað talar fólk um að
„sækja vatnið yfir lækinn“. Þessi
litla framlenging dugir þó varl-a
lengi, þegar flestir hafa fengið
hjól undir þjóin, — bó alföður
láðist að ganga þar frá þeim upp-
haílega. Svo mikið er víst. að pró
fessor Þórhallur lætur sig ekki
muna um að sækj-a spækjur til
Græriia-nds, Skandinaviu, — o,
máske lengra, þegar hann vant-
ar stoðir undir „náttúrunafna-
kenningu" sína. Ei slíkt lofsverð-
ur vilji, þegar hóglífi og tepru-
skapu-r gerir m-arga lata úr íiófi
fram.
Sigríðarstaðir eru til fleiri en
einir á landinu, — en það veit
prófessorinn upp á sína tíu fing-
ur að, þeir hafa í öndverðu heitið
Sigstaðir, af þeirri augljósu á-
stæðu, að í grennd við þá er
mýri, sem gæti möguleg-a hafa
verið nefnd sig (Iþó lítt muni sá
talsháttur kunnur nú). Verður
varla oflof-uð hreysti íslenzkrar al-
þýðu, ©f hiun á gott með að halda
vatni andspænis svo djúpsæjum
vísd-ómi — þe-gar þess er gætt,
hversu fáir bæir á landinu gæt-u
státað af því að eiga mýri — hvað
þá „sig‘ í nágrenni sínu!
Ingunnarstaðir eru víst einir
þrennir til á landinu, — en það
veit prófessorinn fyrir víst, að
engir þeirra eru kenndir við
neina konu, heldur hefir einhver
fj-allskeila í grennd við þá heitið
Ingunn — og eftir fjalli var þó
vítalaust að nefna bæ. Ekki mun
þó nein þessara* „Ingunna" kunn
undir þessu nafni nú, — en gerir
það nokkuð? Geti trúin flutt fjöll,
ætti henni þó ekki að ver-a ofviða
að skíra fj-al-l í viðlögum! Sé ein-
hver svo vantrúaður, að nægja
ekki þetta, mætti hann minn-ast
hins fornkveðna: „M-eistarinn hef
ur talað“. Er það ekki nóg?
Ég hef tek-ið hér nokkur sýnis-
horn af „kenningunni“ — en
númsi.ns vegna verð ég víst ao
fara að láta þau nægja um sinn.
þó af nógu sé að ta-ka.
Skuggamyndir af mörgum
hinna umræddu bæja. lét prófess-
orinn fylg-ja fyrirlestrunum, vor-u
þær auðvitað mjög nauðsynlegar
sem heilibrigðisvottorð nafnanna
eftir vel heppnaða uppskurði. En
líklega heyrir það til þei-rri „hag
ræði.ngu“, sem nú er mjög á dag-
skrá, að í Iláskólanum voru þær
sýndar á bognum vegg. Ekki mun
trútt úm, að þetta kunni eitthvað
að hafa glapið sýn ólærðu fól-ki,
vonandi hefur því þó ekki kom
ið til hugar að þau glöp séu neitt
táknræn fyrir málflutninginn í
heild.
F.vrri fyrirlesturinn, sem flutt-
ur var í Iláskólabíói, bar víst
naðnið „Áfangar", Síðasti kafli
hans var samnefndur — end-a v-ar
það „hlaðspretturinn“ þann dag-
inn. Byrjar þá prófessorinn í
Ilvalfjarðarbotni og vitnar þar í
frásögn Landnámu um Avang
hinn írska, se-m þar hafi sezt að.
En auðvitað sér svo skarp-
skyggn maðu.r þegar i hendi sér,
hvað þetta er tortryggileg frá-
sögn — og aðeins eitt hinna mý-
mörgu dæma, sem sý.na honum,
hversu óáreiðan-leg Landnáma er.
I Svo er nefnilega mál með
vexti, að eftir legu lands, hlut-u
þarna snemma að myndast göt-
ur, og þá gátu þarna smám sam-
an myndazt áfangar. Þetta var
sá sem ömefni gaf upphaflega.
nógu forvitur til að sjá fyrir og
væntanlega þróu.n.
En það er tali'ð dýrt að vera
fátæku.r — og getur lí-ka verið
fyrirhafnarsamt að vera heimsk-
ur. Og höfundur Landnámu
heyrði auðvitað til hinni heims-Ku
kynslóð ættlera, sem þá var bú-
in a'ð gieyma nöfnum bólst.aða
sinna, og tfl þess að klóra eitt-
hvað yfir þá fávísi, va.rð hann
svo að „búa til“ bæði landnáms-
söguna og landnámsmanninn, íen
komst þó víst aldrei á skáldaiaun
hjá ríkinu). Þessari bróun fylgir
prófessorinn svo, með aðdáan
legri rökfimi, frá upphafi — al’.t
þa.r til þarna er ko-minn t'iölfar-
inn bílvegur. með vinsælum veit-
ingaskála og öðru tilheyrandi. Þá
er lo-ksins korninn tími til (eftir
að hafa fiett ofan af allri bessari
fölsun og blekkingu) að afskrifa
að fullu landnámsmanninn. Þá
segir nann þó — fremur niður-
íreginn, a'ð þarna hafi þá ís'ands-
sagan tapað enn einum landnáms
manni sinum — en bætur svo
huggandi við „— en grætt í stað-
inn á-giætt nafn á vinsælum á-
fangastað! Já — viðskiptav-it okk-
ar aldar lætur ekki að sér hæða!“
Þar laufc hann þeirri örðugu
rannsóknarför, þann daginn, í
þessum ný-vinsæla ,áfanga“. Hef
ir hann þá eflaust orðið hvílc-
inni fegnari en svo, að fara að
rýra ha-n-a með nokkrum heila-
botum yfir því, hvort möguleiki
væri fyrir þv-í að hvort tveggja
hefði getað gerzt, að á land
námslíð settist þar að maður með
óvenjulegu nafni, og að staður-
inn, löngu síðar, öðlaðist í gegn-
urn langa þróun, mi-kla hylli sem
almennur áfangastaður.
E-k-ki m-un þurfa sprenglærðan
mann til að koma því inn í höf-
uðin á okku-r — þó sljó séum
— að grundvöllur f-yrir „náttúru-
nafni“ sé til á hverju byggðu
bóli. svo augljóst sem það er
hverjum rnanni, slíkrar náttúru
sem land okkar er. Aftur getur
hitt orðið örðugra, að leiða að
því líkur — hvað þá að færa á
það sönnur, að fyrir mörgum öld-
um hafi allir hugsað nákvæmlega
eftir sömu línu, fremur en nú,
— en alveg sérstaklega þó. að
það hafi verið nákvæmlega sú
Mna, sem dregin er af prófessor
á ofanverðri tuttugustu öld.
Mér er fullljóst, að mér, sem
aldrei hef gengið í skóla, geti
gengið illa að gera mig skiljan-
legan lærðu-m mönnum. Ætla ég
því að rifja hér upp smásögu,
sem fjöldi lærðra mianna hafa
Iesið — jafnvel lært, á sinum
duggara'bandsáru-m:
Alexander mikli var á sinni sig
u-rgöngu, herir og þjó'ðlönd urðu
vanmegna fyrir honum, og hann
svíntoeygði konunga og hershöfð
ingja, þó þeir berðust af allri
orku, — en yrðu að sæta afar-
kostun að lokum. Þá var einn
hygginn konungur, sem datt í hug
að reyna að semja við innrasar-
manninn, heldur en að hætta öllu
í hæpinni von um herstjérnarieg-
an sigur. Hann bauð því Alex-
ander glæsileg boð, til griða sér
og sinni þjó'ð.
Parmeníó, hershöfðingi Alex-.
anders, var viðstadd-ur. þegar boð
in komu, og þóttu þau hei'landi
Hann leyfði sér þvi, að hætti
trúnaðarmanna. að segja við hinn
m-ikla mann: „Þessu tilboði tæki
ég, ef ég væri Alexander" „Það
gerði ég líka — ef ég væri Par
meníó“, svaraði einvaldurinn
stutt.
Milli þessara manna var engin
fjarlægð í rú-mi né tíma — en
þó var hugsunarháttur þeirra gjör
ólíkur. Er þá no-kkuð ólíklegt, að
aldafjarlægð f tíma, óramismun-
ur á uppeldi, efnahag, menntun,
aðstöðu og öllu lífsviðhorfi geti
orsakað bað. að þeir sem í upp
hafi byggðar giáfu hér nöfn bú-
stöðum sínum (sem síðar urðu
okkar, allt til bessa dags), hafi
hugsað eitthvað öðruvísi en pro-
fessor seint á tuttugustu öld?
Þeirri spurningu getur hver einn
svarað fyrir sig, eftir eigin þroska
St. Rv 1.5.1968.
Guðmundur Þorsteinsson.
frá Lundi.
PÍPULAGNIR
Tek að mér viðgerðir, —
breytingar. uppsetningu á
hreinlætistækium o.fl.
GuSmundur Sigurðsson,
pipulagningameistari,
Grandavegi 39. Sími 18717