Alþýðublaðið - 11.12.1992, Qupperneq 9

Föstudagur 11. desember 1992
9
Ævintýrið sem varð að
MARTRÖÐ
Nýlega kom út hjá Fjölva bókin
Laxaveislan mikla eftir Halldór
Halldórsson. Þetta er hreint ekki
matreiðslubók einsog einhverjir
kynnu að ætla, heldur hörð rann-
sóknarblaðamennska þar sem
Halldór fer í saumana á því sem út-
gefandi kallar „heimskulegustu
ákvörðunum stjórnvalda síðast-
liðna áratugi“. Það er vitaskuld
Fiskeldisævintýrið mikla sem end-
aði í martröð. Ymsir stjórnmála-
menn og embættismenn eru dregn-
ir til ábyrgðar fyrir gegndarlaust
sjóðasukk og spillingu. „í siðuðum
samfélögum væru viðkomandi
látnir sæta ábyrgð,“ segir Halldór í
bókinni. Hér fer á eftir kafli úr
bókinni:
Fiskeldi á Islandi var tekið með
stormi. Nú átti landinn sko að græða
pening. Sjóðirnir opnuðust og nýju
..útvegsbændurnir" fóru í bílaumboð-
in og fengu sér nýjustu týpuna af Paj-
ero og Isuzu uppajeppum. A leiðinni
úr bænum létu þeir setja farsíma í nýja
bílinn og töluðu svo stanslaust út og
suður um ágæti fiskeldisins. Þannig
bytjuðu margir á fiskeldinu, ævintýr-
inu sem varð að martröð.
Núna, á haustdögum ársins 1992,
og um 150 fyrirtækjum síðar eru um
16 fiskeldisfyrirtæki starfandi á ís-
landi, sem á máli hagfræðinnar eru
talin lífvænleg. Eiginfjárstaðan er já-
kvæð en öll tapa þau peningum og
verði ekki stórbreyting á fer að minns-
ta kosti helmingur þeirra á hausinn
fljótt. Hin fóru á hausinn eða hættu og
drógu með sér í fallinu Framkvæmda-
sjóð íslands, sem er orðinn hluti af
Lánasýslu ríkisins. En það voru ekki
bara fyrirtækin og eigendumir og
Framkvæmdasjóður sem hrundu.
Byggðasjóður fór mjög illa út úr fisk-
eldinu, flestir bankar landsins urðu
fyrir áfalli af stærri eða minni gráðu,
Landsbankinn verstu, SPRON
minnstu, alls kyns þjónustufyrirtæki
græddu fyrst en blæddu svo, þegar
fiskeldisfyrirtækin rúlluðu. Sérstak-
lega fóru fóðurstöðvar um land allt
illa út úr viðskiptum við ftskeldisfyr-
irtækin. En verst urðu að sjálfsögðu
skattgreiðendur úti.
Tapið á fiskeldinu hefði getað fyllt
upp í fjárlagagöt síðustu ára. Þess í
stað minnkar kaupmáttur launa, ljöl-
skyldumar verða gjaldþrota og fyrir-
vinnumar ganga um atvinnulausar.
Fiskeldi er aðeins dæmi um fjár-
festingarmistök, fjárfestingar-
hneyksli, sem íslenskir stjómmála-
menn bera ábyrgð á. Ábyrgð þeirra er
mjög alvarlegs eðlis, því enn hefur
ekki verið afsannað að fiskeldi gæti
reynst íslensku atvinnulífi vel. Ef fjár-
munum hefði verið viturlega varið er
hugsanlegt að fiskeldi ætti framtíð á
Islandi. Það sem er búið að sanna er,
að þú byrjar ekki framleiðslu á vöm
án þess að kunna til verka. Þá sakar
ekki að hafa þekkingu, vit og sam-
bönd í samkeppnina og geta umfram
allt framleitt vömna á ódýrari eða
hagkvæmari hátt en keppinauturinn.
I laxeldi, sem öðm verða menn að
læra og vinna heimavinnuna. I fisk-
eldi þurfa menn að búa yfir sérþekk-
ingu, reynslu og menntun.
Ailt þetta skorti í meira eða ntinna
mæli í íslenska fiskeldisævintýrinu.
Því fór sem fór.
Á aðeins fimm ámm óx fiskeldi
hérlendis í umfangsmikla og fjárfreka
Kafli úr bók
Halldórs Halldórssonar,
Laxaveislan mikla
atvinnugrein. En æviskeið greinarinn-
ar varð ekki lengra. Á ámnum 1985-
1991 óx og hneig þessi grein þrátt fyr-
ir gífurlega fjármuni, sem fiskeldis-
menn fengu úr opinbemm sjóðum.
Uppbyggingin var mjög hröð og fallið
varð að sama skapi snöggt og þungt.
Alls fóm um 11 milljarðar af opinberu
fé í súginn.
Ákaflega margt bendir til þess, að
fiskeldi gæti orðið vænleg atvinnu-
grein hérlendis þrátt fyrir allt og því
hljótum við að gera ráð fyrir því, að
fiskeldi nái fótfestu hérlendis, ef menn
gæta sín á endurtaka ek.ki mistökin frá
fyrri tíð.
Hvað átti konóristinn að gera?
Niðurstaðan af nákvæmri yftrferð
okkar Þórðar Friðjónssonar uin hugs-
anlega pólitík í útlánum Fram-
kvæmdasjóðs er sú, að stjómarfor-
maðurinn kannast ekkert við hugtök
eins og „sjóðasukk" eða „pólitískt sið-
leysi“ vegna útlána. Samkvæmt eigin
lýsingu er hann hrein mey, sem hefur
aldrei rekist neins staðar á pólitíska
spillingu.
Þó er erfitt að setja sig í spor stjóm-
arformannsins, þegar hann sat and-
spænis „forsætisráðherra sfðasta ára-
tugar“, Steingrími Hermannssyni, og
fékk skipanir frá honum. Hvað átti
kontóristinn að gera? Óska eftir lög-
fræðilegu áliti ríkislögmanns? Á Al-
þingi þann 17. janúar 1992 sagði
Steingrímur Hermannsson: „Það er
staðreynd að Alþingi og ríkisstjómir
hafa talið sér heimilt að fela Fram-
kvæmdasjóði að annast útlán til
greina, sem ekki hafa haft aðgang að
öðrum fjárfestingalánasjóðum.“ Hér
gleymir Steingrímur því, að það hefði
fallið eins og flís við rass að fela
Byggðasjóði einum að lána í fiskeld-
ið. Byggðasjóður er nákvæmlega til
þess ætlaður að stuðla að nýsköpun í
atvinnuvegum Iandsins. Raunar hefur
Steingrímur eina sterka röksemd máli
sínu til stuðnings, en hún er sú, að
Ríkisendurskoðun haft aldrei gert at-
hugasemdir við, til dæmis útlán Fram-
kvæmdasjóðs til fiskeldis og skrifað
jafnframt upp á reikninga sjóðsins.
Með áliti Lárusar Ögmundssonar,
sem greint hefur verið frá hér virðist
Ríkisendurskoðun hafa endurskoðað
málið. Röksemd Steingríms breytirþó
í engu lagabókstafnum um Fram-
kvæmdasjóð, sem menn eru almennt
sammála um, þegar Framkvæmda-
sjóður og hlutverk hans er krufið.
Steingrímur er í ræðu sinni óttalega
seinheppinn, þegar hann segir í beinu
framhaldi af skoðun sinni á hlutverki
og heimildum Framkvæmdasjóðs:
„Siðan hefur Framkvæmdasjóði
verið kennt um ýmis erfið mál sem
upp hafa komið og em þá tvö mest
áberandi, það er Álafoss og ftskeldið í
heild sinni.“ I báðum þessum málum
var það Steingrímur nokkur 'Her-
mannsson, sem var mikill örlagavald-
ur. Hann skipaði Framkvæmdasjóði
fyrir verkum vegna kaupa á verk-
smiðjuhúsi Álafoss og hann skikkaði
Framkvæmdasjóð til þess að lána í
fiskeldið, fyrst 1984, þegar sjóðurinn
heyrði undir Framkvæmdastofnun,
áfram 1985, þegar sjóðurinn var orð-
inn sjálfstæð endurlánastofnun og til
loka. I þingræðunni sem hér er vitnað
til segir Steingrímur hins vegar blá-
kaldur, að í kjölfar tillagna nefndar
undir stjóm Ólafs Isleifssonar, hag-
fræðings, árið 1988, þegar Þorsteinn
Pálsson var forsætisráðherra, hafi út-
lán Framkvæmdasjóðs hafist! „Hverj-
um á að kenna um?“ spyr Steingrím-
ur. „Á að kenna nefndinni undir for-
ystu Ólafs ísleifssonar um? Á að
kenna núverandi forsætisráðherra
um? Á að kenna þeim, sem hér stend-
ur um að hann greip ekki í taumana
þegar hann tók við þvf starfi? Það er
afar auðvelt að setja sig í hátt sæti og
horfa yfir sviðið og segja: Þama er
sökudólgurinn.“
Það er ekki rétt hjá Steingrími að
það sé auðvelt að finna sökudólginn.
Þeir em nefnilega fjölmargir. Hins
vegar er hægt að átta sig á þætti stakra
ráðamanna í stétt stjómmálamanna og
embættismanna. Framangreind til-
vitnun í Steingrím Hermannsson í
janúar á þessu ári er til dæmis svo
ótrúleg, að það vekur nokkra furðu, að
kolrangar staðhæfmgar um skráðar
staðreyndir skyldu ekki vera reknar
ofan í hann aftur. Þá bera ummælin
merki ótrúlegra óheilinda. Hann stað-
hæftr að það hafi verið í tíð Þorsteins
Pálssonar sem forsætisráðherra, sem
Framkvæmdasjóður hafi byrjað að
lána í ftskeldið! Fram til ársins 1988
var Framkvæmdasjóður búinn að lána
um einn og hálfan milljarð króna í
fiskeldið samkvæmt skipun stjóm-
valda. Forsætisráðherra í öll þessi ár
var enginn annar en Steingrímur Her-
mannsson! Stjóm Þorsteins Pálssonar
sat í rúmt ár, eða frá 8. júlí 1987 til 28.
september 1988. Þá tók Steingrímur
aftur við sem forsætisráðherra og sat
til 30. apríl 1991. Raunar má til sanns
vegar færa, að allir þeir fjármunir,
sem mnnu í fiskeldið á ámnum 1984-
1987, ekki einungis úr Framkvæmda-
sjóði heldur öðmm sjóðum eins og
Byggðasjóði, Fiskveiðasjóði, Iðnþró-
unarsjóði, Þróunarfélagi íslands og
fleirum, alls um þrír milljarðar króna
hafi skapað þær aðstæður, að nefnd
Ólafs ísleifssonar gat ekki komist að
annaríi en þeirri að áfram skyldi lánað
í matfiskeldið, sem Steingrímur hafði
rómað svo mjög. Annars blasti við, að
öll fjárfesting Steingríms yrði að
engu. I umræðum á Alþingi á liðnum
vetri um Framkvæmdasjóð hömuðust
fyrrverandi ráðherrar eða fyiTverandi
stjómarþingmenn við að sveija af sér
ábyrgðina á því, að allir þessir fjár-
munir runnu í fiskeldið úr Fram-
kvæmdasjóði og öðmm sjóðum.
Steingrímur Hermannsson, Ólafur
Ragnar Grímsson fyrrverandi fjár-
málaráðherra og fleiri vísa meðal ann-
ars til þess, að á árinu 1989 hafi verið
tekið fyrir frekari lánveitingar úr
Framkvæmdasjóði til nýnra fiskeldis-
fyrirtækja. Það er reyndar ekki hárrétt,
því nokkur ný fengu fyrirgreiðslu.
Hins vegar vill það gleymast í umræð-
unni, að lánveitingar í ftskeldið komu
víðar að en úr þessum eina sjóði, og
talnaskrár sýna, að nákvæmlega um
leið og Framkvæmdasjóður fer að
hægja á sér eykst útlánagleði Byggða-
sjóðs - væntanlega samkvæmt skipun
frá „æðri máttarvöldum“.
Fortíðarvandanefnd ber oft á góma
í þessari umræðu og kallar einhver
þingmaðurinn hana „dómstól“ til þess
að lýsa vanþóknun sinni á því, að for-
tíðin sé gerð upp og krafta gerð um, að
menn séu gerðir ábyrgir fyrir verkum
sínum, eins og Davíð Oddsson, for-
sætisráðherra, sagði í 17. júníræðu
sinni árið 1991.
Steingrímur Hermannsson: „Ótrúlega seinheppinn“ og fór með „kolrangar staðhæfingar“, sem eru „merki ótrúlegra óheilinda'
segir Halldór Halldórsson í bók sinni.