Alþýðublaðið - 31.12.1993, Side 3

Föstudagur 31. desember 1993
ALÞÝÐUBLAÐIÐ 3
ÁRAMÓTAPISTILL - JÓN BALDVIN HANNIBALSSON SKRIFAR
1. desember 1993: Fullvalda ríki í 75 ár
17. júní1994: Lýðveldið Island hálfrar aldar
Hin nýja
sj álfstæðisbarátta
— um œttjarðarást og alþjóðahyggju með meiru
1. „MINNSTUR SKAÐINN AÐ GRÍMI“
Á uppvaxtarárum mínum fór nokkrum sögum af ffægðar-
manni um Vestfirði sem hét Eggja-Grímur. Mér er í bams-
minni að fullorðna fólkið talaði um hann með lotningarbland-
inni virðingu. Þegar ég komst til vits og ára sannspurði ég að
Eggja-Grímur var hvort tveggja í senn: Homstrendingur og
sigmaður. Öllu hærra komust menn ekki í mannvirðingarstig-
anum á þessum breiddargráðum.
Löngu seinna var mér sögð saga af Eggja-Grími, sem hefur
greipst mér í minni. Grímur ólst upp á Ströndum, í nálægð við
bjargið, í hópi margra systkina, eins og títt var á þeim tíma.
Hann þótti minnstur fyrir sér þeirra bræðra og virtist snemma
bókhneigður, íhugull og dulur.
Einn góðan veðurdag fékk hann fyrirmæli ffá föður sínum
um að búa sig undir að fara í bjargið í fyrsta sinn daginn eftir.
Grími féll allur ketill í eld við þessi tíðindi. Hann vissi sem var
að hann var lofthræddur fyrir utan að vera gersneyddur allri
fífldirfsku.
í öngum sínum leitaði hann á náðir móður sinnar. Hann bað
hana að tala um fyrir karh föður sínum og hlífa sér við bjarg-
inu. Einhver hinna bræðranna yrði að fara í staðinn.
Grímur lá andvaka í baðstofunni um nóttina. Meðan hann
þreytti andvökuna og beygurinn nísti hann í merg og bein,
komst hann ekki hjá að heyra orðaskipti foreldra sinna sem
töluðust við í hálfum hljóðum. Hann heyrði að móðir hans bað
honum vægðar. Faðirinn var stuttur í spuna og byrsti sig um
leið og hann sagði: Skilurðu þetta ekki kona. Hinir strákamir
eru hraustir og ég verð að nota þá til róðra.
Þótt móðirin maldaði enn í móinn var þetta auðheyrilega út-
rætt mál. Seinustu orð föðurins voru þessi: Þú hlýtur að skilja
það kona að drengurinn verður að duga eða drepast. - Auk
þess er minnstur skaðinn að Grími.
Þessi orð föðurins brenndu sig inn í vitund unglingsins.
Aldrei framar skyldi hann biðjast vægðar af nokkrum manni.
Við sólarupprás seig hann í bjargið og stóðst þá manndóms-
raun, þótt hann væri með lífið í lúkunum. Við getum ímyndað
okkur, hvemig unglingnum var innan bijósts með þrítugt
bjargið, stórgrýtta urðina og svarrandi Atlantshafið í öllu sínu
veldi við fætur sér. En lífsbjörg fjölskyldunnar og karlmanns-
heiður hans var að veði. Eftir þessa þrekraun þurfti Eggja-
Grímur aldrei framar að biðja sér vægðar. Það orð fór af hon-
um um alla Vestfirði að hann væri mestur sigmaður þeirra
bræðra.
2. ÆTTJARÐARÁST OG ALÞJÓÐAHY GG JA
Sagan af Eggja-Grími leitaði á hugann þegar ég var beðinn
að ávarpa íslendinga búsetta á Englandi í tilefni 1. des. Þar
minntust menn þess að 75 ár em liðin frá því ísland varð full-
valda ríki og að hálffar aldar afmæli lýðveldisins er á næsta
leiti þann 17. júní 1994. Á slíkum stundum þykir við hæfi að
menn leiti svara við áleitnum spumingum eins og þessum:
Hvað er það sem sameinar okkur Islendinga sem þjóð?
„Hvað er það sem sameinar okkur íslendinga sem
þjóð?“
Hvað er það sem greinir okkurfrá öðrum þjóðum -
gerir okkur að Islendingum?
Hvað er það úr sameiginlegri reynslu okkar og sögu
sem þjóðar, sem mótar hugsunarhátt okkar, lífsviðhorf
ogpersónuleika?... Eða er alltþetta þjóðemistal
óskilagóss frá liðinni tíð, til þess eins fallið að íþyngja
heimsborgurum alheimsþorpsins, þarsem þeirtygja
sig á vit nýrrar aldar?
„Sumir hugsa ósjálfrátt um íslenska menningu sem
einskonar þjóðminjasafn, sem þurfi að loka affyrir
ágengni útlendinga. Sumir hafa staðnað í hugtaka-
notkun og þrœtubókarlist sjcdfstœðisbaráttunnar á
nítjándu öld við Dani og vilja kenna útlendingum um
allt sem aflagafór í móðuharðindum miðaldarsög-
unnar og œ síðan“.
„íslendingum hefur œvinlega farnast best, þegarþeir
voru í sem nánustum tengslum við umheiminn; en
verst þegar þeir forpokuðust í eymd sinni og einangr-
un og löptu dauðann úr skel sjálfsþurftabúskaparins“.
Hvað er það sem greinir okkur ffá öðrum þjóðum - gerir okk-
ur að íslendingum? Hvað er það úr sameiginlegri reynslu okk-
ar og sögu sem þjóðar, sem mótar hugsunarhátt okkar, lífsvið-
horf og persónuleika? Hver er ffamtíð okkar sem þjóð meðal
þjóða? Er eitthvað það í menningararfi okkar og lífsreynslu,
sem á erindi við aðrar þjóðir og réttlætt getur sjálfstæða þjóð-
artilveru okkar? Eða er allt þetta þjóðemistal óskilagóss ffá
liðinni tíð til þess eins fallið að íþyngja heimsborgurum al-
heimsþorpsins þar sem þeir tygja sig á vit nýrrar aldar?
Þessar spumingar em ekki bara upp úr „hirðsiðabók" hátíð-
arræðumanna á tyllidögum, sem em til síns brúks en koma
okkur ekki við í hversdagslegu amstri okkar. Við skipum okk-
ur í flokka og tökum afstöðu í pólitíkinni mikið til eftir því,
hvemig við svömm þessum spumingum. Sumir sjá fortíðina í
hillingum; finna samtíðinni allt til foráttu og líta á framtíðina
sem ógnun við óbreytt ástand. Sumir em svo ákafir þjóðemis-
sinnar að þeir Ieiðast út í að fegra fátæktarbasl fortíðarinnar,
þennan sjálfsþurftarbúskap eymdarinnar, sem nærri hafði
gengið af þjóðinni dauðri. Sumir hugsa ósjálffátt um íslenska
menningu sem eins konar þjóðminjasafn, sem þurfi að loka af
fyrir ágengni útlendinga. Áðrir hafa staðnað í hugtakanotkun
og þrætubókarlist sjálfstæðisbaráttunnar á nítjándu öld við
Dani og vilja kenna Dönum (útlendingum) um allt sem aflaga
fór í móðuharðindum miðaldasögunnar og æ síðan. Það er off
stutt bilið milli einlægrar ættjarðarástar og fólskulegrar þjóð-
rembu, eins og morðöldin á Balkanskaga þessi misserin minn-
ir okkur óþyrmilega á.
En til em líka þeir sem leggja allt annan skilning í lærdóma
þjóðarsögunnar. Þeir leggja áherslu á að íslendingum virðist
ævinlega hafa famast best, þegar þeir vom í sem nánustum
tengslum við umheiminn; en verst þegar þeir forpokuðust í
eymd sinni og einangran og löptu dauðann úr skel sjálfsþurft-
arbúskaparins. Þeir leggja áherslu á að tslensk menning sé eins
og sú jurt sem þrífst best innan um annan gróður. Hún stendur
djúpum rótum í íslenskum jarðvegi en þarf líka að fá „áburð og
ljós og aðra virkt“ af erlendum toga.
Margir virðast gleyma því að flestir landar okkar sem skara
ffam úr í vísindum, listum og ffæðimennsku hafa leitað sér
menntunar og jafnvel starfsreynslu erlendis. Það er beinlínis
sérkenni íslensks nútímasamfélags og íslenskrar menningar að
ræktunarmenn hennar leita sér fanga, örvunar, lífsreynslu og
nýrra hugmynda, vítt og breitt um jarðarkringluna. Það er hins
vegar styrkur íslenskrar menningar, að hingað til a.m.k. hafa
þessir farandverkamenn í víngarði menningarinnar snúið heim
aftur og auðgað þannig íslenskt þjóðlíf með verkum sínum.
Það er háskalegur misskilningur að alþjóðahyggja sé í and-
stöðu við ættjarðarást og þjóðrækni. Þessi meinsemd mol-
búaháttarins er þó enn í dag versti ljóðurinn á ráði þeirra, sem
hæst vilja hreykja sér á kosmað annarra sem þjóðemissinnar
og ættjarðarvinir í umræðu dagsins um samskipti Islendinga
við aðrar þjóðir. Þessir andlegu afdalamenn gleyma því að feg-
urstu ættjarðarljóðin vom ekki ort af forstandsbændum til
sveita, heldur útlægum menntamönnum í Kaupmannahöfn,
sem sóttu sér lífsmagn og fyrirmynd í erlenda menningar-
strauma. Það væri lítill amsúgur í flugi Nobelsskáldsins hefði
hann hokrað alla ævi í Mosfellsdalnum.