Alþýðublaðið - 31.12.1993, Síða 4

4 ALÞÝÐUBLAÐIÐ
Föstudagur 31. desember 1993
„HIN NÝJA SJÁLFSTÆÐISBARÁTTA - JÓN BALDVIN HANNIBALSSON SKRIFAR
3. MEÐ ORFIOG LJÁ
Hvaða erindi á saga Eggja-Gríms við þá kynslóð Islendinga,
sem er að búa sig undir lífið á næstu öld, sem viðskiptavinir
Lánasjóðs íslenskra námsmanna? Það er spuming. Eggja-
Grímur er í mínum huga erkiíslendingurinn: Hann er fulltrúi
þeirra 33ja kynslóða landnámsmanna, sem lifað hafa af í land-
inu fram á þessa öld.
Saga hans hefði getað gerst á öllum öldum íslandssögunnar,
nema seinni helmingi þessarar aldar. Sögusvið hans, Hom-
strandir, stendur alautt af mannlífi. Sjálfsþurftarbúskapurinn,
sem stundaður var í návígi við höfuðskepnurnar, er fyrir bí.
Við Vestfirðingar emm nú ljölmennari á Suðumesjum en í
heimahögum. Sú þróun hófst þegar forfeður vorir urðu fyrstir
manna á íslandi til þess að setja niður vél í bát á ísafírði árið
1904. Framrás þeirrar sögu var ekki stöðvuð með neinum
byggðastofnunum eða atvinnutryggingarsjóðum. En þessi vél-
væðing veiðimannasamfélagsins var upphaf þeirrar þjóðfé-
lagsbyltingar, sem lyfti íslendingum upp úr eymd sjálfsþurft-
arbúskaparins til lífskjara, sem þola enn samanburð við það
besta sem þekkist í heiminum. Upp ffá því varð „export-im-
port“, útflutnings- og innflutningsverslun, aðalatvinnuvegur
Islendinga. Útflutningurinn stóð undir þeim lífskjörum sem
em að mestu innflutt. Það er til marks um það hversu skjótt
þjóðflutningana úr baðstofu í blokk bar að, að enn í dag finnst
mörgum landanum innflutningur, sem byggir á útflutningi, í
hæsta máta óþjóðleg iðja.
En spumingin er: Hefur lífskjarabyltingin breytt okkur sjálf-
um t.d. á þann veg, að við séum síður hæf til að byggja og
nema þetta harðbýla Iand en þeir forverar okkar Eggja- Grím-
ur og félagar, sem minna bám úr býtum? Verður það hlutskipti
okkar, sem nú emm á miðjum aldri, að horfa á eftir atgervis-
fólki af yngri kynslóð, sem sótt hefur sér alþjóðlega menntun,
til útlanda?
Sjálfur er ég af þeirri kynslóð sem náði því í bemsku og á
unglingsárum að skyggnast af eigin reynslu yfir sögusvið og
tíðaranda Eggja-Gríms og félaga. Og það er satt að segja ekki
ýkja margt eða stórvægilegt, sem skilur þann tíma frá búskap-
arlagi landnámsmanna, Skalla-Gríms á Borg og þeirra félaga.
Eg var mörg sumur í sveit við ísafjarðardjúp, fyrst hjá móð-
urömmu minni á Strandseljum og síðar hjá móðurbróður mín-
um, sem sat höfuðbólið Ögur um og upp úr miðri öldinni. Þá
var enginn vegur um Djúp og engin biyggja. Samgöngutækin
vom hesturinn á þurm landi og bátskæna til sjóferða um Djúp
og í kaupstaðinn.
Þetta var fjölmennt sveitaheimili og búskaparlagið nær fom-
öldinni en nútímanum. Það var að vísu kominn traktor upp úr
stríði, og framsýnir menn höfðu fyrr á öldinni virkjað bæjar-
lækinn til ljósa. Víst var það bylting. Engu að síður heyjuðum
við með orfi og ljá á engjum og reiddum heim á klakk. Við
tókum mó til eldiviðar, stunduðum æðarbúskap í Ögurhólm-
um til eggja-og dúntöku. Það var nýhætt að færa frá.
Sjálfsþurftarbúskapurinn var að líða undir lok því að útræði
var stundað framundir þennan tíma við Djúp og fiskur verkað-
ur til útflutnings. Upp úr því fór byggðarmynstrið að breytast
því að framtakssamir menn flykktust að sjávarsíðunni, þar sem
vom uppgrip fyrir dugandi menn og konur.
Við kaupmenn í Ögri vomm með öðmm orðum vitni að
tímahvörfum fomaldar og nýaldar. En bömum mínum og
bamabömum er þetta veröld sem var. Þeirra heimanmundur er
því annar en minn og minna jafnaldra. Verða þau þá öðmvísi
Islendingar en forfeður þeirra? Er eitthvað í þeirra lífsreynslu
sem knýr þau til að yfirbuga óttann hið innra og sýna í verki þá
hörku við sjálfan sig, sem þarf til að lifa af? Em þau bundin
landinu sömu tryggðarböndum, þótt þau hafi aldrei slegið það
með orfi og ljá? Em þau stolt af óðali feðranna eða full van-
metakenndar og efasemda um hlutskipti örþjóðar við ysta haf
á nýrri öld?
Tíminn einn mun leiða það í ljós.
4. BÆNARSKJÖL Á LATÍNU
Hvemig upplifa Islendingar samtímans gangverkið í sögu
sinni? Skólaspekin á minni tíð skipti Islandssögunni í þrennt:
Gullöld, niðurlægingarskeið, endurreisn. A gullöldinni riðu
hetjur um hémð til mála- eða vígaferla. Á niðurlægingarskeið-
inu lapti þjóðin dauðann úr skel, þreyði þorrann og góuna við
hungursneið og hallæri eða lét sig dreyma um foma frægð
meðan auðmjúkir embættismenn skrifuðu á latínu bænarskjöl
til konungs.
Endurreisnin byrjaði með Fjölnismönnum, sem fremur en
að gera ekki neitt hreinsuðu hinn skýra málm tungunnar og
veittu erlendum menningarstraumum inn í skáldskap og pólit-
íska hugsun afdalamanna aftan úr grárri fomeskju. Síðan end-
ar þetta allt saman í óbærilega kurfslegu lagaþrasi um fyrirvara
og fleyga, sem var almennt svo leiðinlegt að Danir fómuðu
höndum og gáfust upp - eins og reyndar þau skólaböm íslensk,
sem hafa átt að læra þessa þrætubókarlist síðar meir.
Stundum er merkilegt að velta fyrir sér því, sem þagað er um
í skólabókum. Hinar epísku örlagasögur Islendingasagna em
vissulega lesnar enn, enda standa þær fyrir sínu. En er einhver
tilraun gerð til að skýra, hversu ólíkt það þjóðfélag, sem gat af
Mynd 1.
—■------Þjóöarframleiösla á
veröiagi ársins 1993
—13— Þjóöarframleiösla ef
hagvöxtur er eins og
í OECD-lðndum
----•---Mismunur
Myndin sýnir þróun þjóðarframleiðslu á íslandi (svarta femingalínan) og í OECD
löndunum (hvita femingalínan).
Á neðstu teningalínunni getum við lesið "fómaricostnað" okkar vegna samdráttar í
framleiðslu allt frá árinu 1987.
í árslok 1994 ( spá það ár) mim þessi fómarkostnaður nema um 100 milljörðum kr. Þetta
er sú upphæð sem vantar í þjóðarframleiðslu íslendinga.
Það er háskalegur misskilningur að alþjóða-
hyggja sé í andstöðu við œttjarðarást og þjóð-
rœkni.
Hefur lífskjarabyltingin breytt okkur sjálfum til
dœmis á þann veg, að við séum síður hœftil að
byggja og nema þetta harðbýla land en þeir for-
verar okkar Eggja-Grímur og félagar, sem
minna báru úr býtum?
Hvemig má það vera að íslendingar hafa með
öllu vanrœkt að rannsaka, skilja og skýra land-
fundasögu sína? Hversvegna hefurþað komið í
hlut norskra landkönnuða, fomleifa- og þjóð-
háttafrœðinga, að leita að og rannsaka menjar
um fund Ameríku og búsetu norrœnna manna
þar? Ameríka var þó og er meira en einnar
messu virði?
Mynd 2.
2,000
1,800
1,600
1,400
1,200
1,000
0,800
0,600
0,400
0,200
0,000

a á mann á verðlagi ársins 1993 o Þjóðarframleiösl a á mann ef hagvöxtur er eins og f OECD- löndum

Þessi mynd sýnir þróun þjóðarframleiðslu á mann á íslandi og í OECD löndunum.
Neðsta tíglalínan sýnir hve mikið vantar í buddu hvers íslendings m.v. að við hefðum
búið við sambasrilegan hagnað og aðrar OECD þjóðir. Þessi upphæð er orðin 400 þ. kr. í
árslok 1994.
sér þessar bókmenntir, var ríkjandi þjóðfélagsgerð í Evrópu á
síðmiðöldum? Réttarríki án framkvæmdarvalds, sem stóðst í
meira en þrjár aldir, á sama tíma og léns- og konungsvald efld-
ist allt um kring, er heillandi rannsóknarefni, sem vekur vax-
andi athygli erlendra fræðimanna. En hvar sér þess stað í sögu-
rannsóknum okkar sjálfra?
íslendingar skipa sér enn í andstæða flokka, eftir því hvort
þeir vilja draga taum Norðurlandabúa eða Kelta, þegar að því
kemur að útskýra uppruna þjóðarinnar, þjóðareðli- eða lyndis-
einkunn. En hvemig er unnt að skýra uppruna íslendinga, án
þess að setja landnámið í samhengi við lokakaflann í sögu vík-
ingatímabilsins á Norðurlöndum og í Norður-Evrópu?
Sagt er að Ketill flatnefur hafi hvatt afkomendur sína til að
forða sér undan hrammi norska konungsvaldsins með því að
flýja til Islands, en sjálfur sagðist hann aldrei fara sjálfviljugur
í veiðistöð þessa. Enn í dag eimir eftir af þessu viðhorfi flat-
nefs í hugmyndum fyrirsvarsmanna á Norðurlöndum um Is-
land, ef grannt er hlustað.
Eða hvemig má það vera að Islendingar hafa með öllu van-
rækt að rannsaka, skilja og skýra landafundasögu sína? Hvers
vegna hefur það komið í hlut norskra landkönnuða, fomleifa-
og þjóðháttafræðinga, að leita að og rannsaka menjar um fund
Ameríku og búsetu norrænna manna þar? Þarfnast það
kannski engra skýringa, hvers vegna Islendingar (eða Græn-
lendingar af íslensku bergi brotnir) heyktust á að fylgja eftir
þessum sögulegu siglingaafrekum og landafundum, sem fund-
ur Ameríku var? Hvers vegna hröktust þessir menn til baka og
inn í Grænlandsjökul og út af sjónarsviði sögunnar, sporlaust?
Er þetta ekki dæmi um einhvem smánarlegasta ósigur og upp-
gjöf, sem Evrópuþjóð hefur beðið frammi fyrir sögúlegum
tækifæmm? Ameríka var þó og er meira en einnar messu
virði?
Þegar kemur að þessum punkti í sögu okkar bregða Islend-
ingar gjaman á það ráð að fara með aulafyndni, vitna í fimma-
urabrandara eftir Oscar Wilde, eða verða með öllu klumsa og
daufdumbir.
Lengi vel var látið gott heita að kenna öðmm (Dönum) um
niðurlægingu þjóðarinnar á tímabili einokunar og móðuharð-
inda, sem í lok átjándu aldar hafði næstum gert út af við þær
fáu hræður sem eftir tórðu. Það er merkilegt að fylgjast með
viðbrögðum í þjóðarsálinni þegar nýir sagnfræðingar (Gísli
Gunnarsson o.fl.) kveðja sér hljóðs og koma á framfæri öðmm
hugmyndum um orsakasamhengi hnignunarinnar. Með hæfi-
legri einföldun hefur sú sögutilgáta verið sett fram, að á fimm-
tándu og sextándu öld hafi verið orðnar forsendur fyrir því að
Islendingar gerðust fiskveiðiþjóð, sem hefði náð með eftirsótt-
ar afúrðir á markaði vaxandi borgarsamfélaga á Bretlandseyj-
um og síðar á meginlandi Evrópu. Þetta hefði flýtt þéttbýlis-
myndun á íslandi um nokkur hundmð ár og bjargað þjóðinni
frá hungri og vesöld sjálfsþurftarhorkursins.
Hvers vegna gekk þetta sögulega tækifæri þjóðinni úr greip-
um? Var það að kenna skilningsleysi eða kúgun danskra ný-
lenduyfirvalda? Nei, skýringanna er fyrst og fremst að leita í
þjóðfélagsgerð okkar sjálfra; í harðri mótspymu afturhaldsafla
í röðum landeigenda og embættismannavalds. Og enn em þeir
samir við sig, ef við svipumst um í samtíðinni.
íslandi hélt því áfram að hnigna uns það var orðið mesta fá-
tæktar- og pestarbæli Evrópu, eins og frásagnir þeirra fáu
menntuðu manna, sem lögðu leið sína til landsins, bera með
sér á 17du og 18du öld.
5. STANDMYND SEM STEYPT ER ÚR EIR
Toynbee gefur þá skýringu á þeirri sögulegu staðreynd að ís-
lendingar vom næstum aldauða í lok 18du aldar, að við tækni-
stig þess tíma hafi hið harðbýla land í reynd verið utan endi-
marka hins byggilega heims. Einhveijar skýringar verðum við
að mkka sagníræðinga um ef eitthvað er hæft í því að íslend-
ingar hafi verið 1 á móti 5 Norðmönnum, um það leyti sem
landið var albyggt, þar til þeir em nú 1 á móti 16 á þessari öld.
Er slíkur reginmunur á landkostum þessara landa eða er skýr-
inga að leyta í sjálfskaparvíti sögunnar?
Hvers vegna er það að Islendingar láta sér nægja að lyíta
Jóni Sigurðssyni á stall þjóðhetjunnar, leggja blómsveig að
fótstallnum ár hvert 17. júní - en vita í raun og vem ekkert um
stjómmálamanninn og lífsskoðanir hans, og á hann þó að hafa
fært þjóðinni frelsið á silfurfati, hvorki meira né minna?
Við köllum okkur söguþjóð en saga okkar er öll í brotum.
Hvaða önnur þjóð sem væri, sem ætti svo fyrirferðarmikinn
þjóðfrelsisleiðtoga sem Jón Sigurðsson er í íslenskri sögu, gæti
nú vísað á heilt bókasafn sem niðurstöðu sögulegra rannsókna
á manninum og samtíð hans. Hann var samtíðamaður Karls
Marx. Hver var afstaða Jóns til meginstrauma hugmyndafræði
og stjómmálaátaka, sem settu svip sinn á stjómmálabaráttuna
í Norður-Evrópu á hans tíð?
Jón Sigurðsson er okkur óumdeild þjóðhetja, af því að hann
er í reynd gleymdur og grafinn. Hann er eins og stytta sem
safnar ryki á hefðarstalli. Bemm þetta saman við hinn sífijóa
og lifandi hugmyndaarf landsfeðra Bandaríkja-Ameríku; deil-
umar sem geysa stöðugt milli fræðimanna og stjómmála-
manna um lífvænleik hugmynda höfunda stjómarskrárinnar:
Sambandsríkismanna og valddreifingarmanna. Hvaða vegar-
nesti sækjum við í hugmyndabanka þjóðarleiðtoga vors? Við
vitum að vísu að í baráttu hans gegn útlendri einokunarverslun
virðist hann hafa verið eindreginn fríverslunarsinni. En vemd-
arstefnupostular og einokunarsinnar okkar tíma kenna sig öll-
um öðmm ffemur við þjóðlega erfð sjálfstæðisbaráttunnar og
hampa Jóni eins og ekkert væri. Og komast upp með það, af
því að enginn veit neitt í sinn haus um hugmyndafræði sjálf-
stæðisbaráttunnar. Þar em öll kennileiti horfin í þoku þrætu-
bókarinnar um fyrirvara og fleyga sjálflærðra rifrildisseggja.
Sænskur maður, Esbjörn Rosenbladt að nafni, sem hér starf-
aði um hríð við sænska sendiráðið, hefur unnið þarft verk með
því að skrifa ítarlega bók um Island og Islendinga, sem mun
upphaflega hafa verið skrifuð Norðurlandabúum til skilnings-
auka. Hann kemst að þeirri niðurstöðu að pólitík á Islandi sé
annars konar en annars staðar á Norðurlöndum. Þar notist
menn enn við öxulinn hægri/vinstri til að skýra afstöðu stjóm-
málaflokka til viðfangsefna samtímans. Sá mælikvarði dugi
ekki á íslandi.
Þar snúi pólitíkin einungis fram eða aftur. Af frásögninni má
skilja að Alþýðuflokkurinn og hluti Sjálfstæðisflokksins snúi
fram, en framsóknarmenn allra flokka snúi aftur. Vegvísamir
em alþjóðahyggja gegn þjóðernishyggju; framfaravilji gegn
fortíðarhyggju; vilji til samstarfs við aðrar þjóðir gegn sjálfs-
þurl'targloría og tortryggni á allt sem útlenskt er. Eg held að
þessi sænski maður hafi hitt naglann á höfuðið. En hvar em
sagnfræðingarnir?