Alþýðublaðið - 01.08.1995, Page 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 1.ÁGÚST 1995
m e n n i n
■ Nýútkomin ævisaga franska listmálarans Paul Gauguin hefur vakið harðar
deilur í listaheiminum. Bókin greinir ítarlega frá tilkomumiklu og skrautlegu lífi
manns sem brenndi bókstaflega allar brýr að baki sér svo honum væri unnt að
framfylgja köllun sinni í lífinu. Fórnarkostnaðurinn var hár
„Hann var ótrúr, sviksamur
og sýfilissjúkur níðingur
sem lagðist á börn"
Paul Gauguin í raun og sann einn af alerfidustu viðskiptavinum Lífs-
ins og eyðir þannig gjörvöllum síðari hluta bókarinnar í að deyja á afskap-
iega langdreginn hátt sem algjörlega umhverfður hitasóttar- og sýfilis-
sjúklingur með tvær lífshættulega ávanabindandi fíknir í farteskinu: stúlk-
ur og morfín. (Sjálfsmynd listamannsins frá 1893)
- skrifar óvæginn David
Sweetman um viðfangsefni
sitt á fyrstu blaðsíðu bókarinn-
ar Paul Gauguin: A Complete
Life. Waldemar Januszcak,
einn af gagnrýnendum stór-
blaðsins The Sunday Times,
neyðist til að viðurkenna hinn
óþægilega mikilfengleik bókar-
innar en ekki án alvarlegra at-
hugasemda.
Hörmuleg eru þau örlög listmálar-
ans Paul Gauguin, að í heimi nútíma-
mannsins þarsem allt í kringum ferða-
iðnaðinn jaðrar við sálsýkislegt ástand
og hver einasta hræða virðist ámátlega
ósátt við að búa á sínum heimaslóð-
um, eru verk hans orðin ein kunnug-
legasta birtingarmynd þessarar sjálfs-
tortímandi hvatar.
Allavega vita guðimir einir hversu
margir miðaldra bleiknefjar af karl-
kyni hafa stillt kompásinn á fjarlæga
heimshluta - tekið sér fyrir hendur
ferðalag til einhvers skuggahorns
þriðja heimsins - og ómeðvitað orðið
eftirhermur og sporgöngumenn
Gauguin.
Leitin að dökkleitum fegurðardísum
með þetta hálfdapurlega sakleysislega
yfirbragð og óspilltum frumskóga-
svæðum hefur haldið linnulaust áfram
allt til þessa dags, einsog ævisaga
David Sweetman um Paul Gauguin
ber glöggt vitni um með því að leggja
ríka áherslu ófáar tilvísanir í ferðasög-
ur Paul Theroux.
Eins mikið og hægt verður að segja
um listamannslíf, hefur líf Gauguin
alltaf virst skelfílega óumbreytanleg
og kitsjuð ímynd sem raunverulegir
hlutir eru ófullkomin eftirlíking af.
„Hann var ótrúr, sviksamur og sýf-
ilissjúkur níðingur sem lagðist á
böm,“ er sú persónulýsing sem Sweet-
man stimplar kyrfilega á viðfangsefni
sitt strax á fyrstu blaðsíðu nýútkom-
innar bókar sinnar: Paul Gauguin: A
Complete Life. Sú staðreynd, að
Sweetman skuli nota nákvæmlega
þessi orð til að sníða úr frasa um lista-
manninn hefur sjálfsagt þau áhrif á
flesta lesendur að þeir sitja og lesa
sem h'mdir væru við síðumar er á eftir
fylgja.
Eg brást hinsvegar þannig við, að
allt frá upphafi vantreysti ég höfundi
bókarinnar.
Það getur nefnilega vel verið að
Sweetman hafi rétt fyrir sér í því, að
Gauguin hafi verið helsjúkur af sýfdis
og listamaðurinn tók sér vitaskuld
hverja bráðunga eiginkonuna á fætur
annarri sem hann þvældist mglings-
lega og á stundum tilviljanakennt um
til dæmis eyjar Pólynesíu.
En það er afturámóti í meira lagi
vafasamt og ónákvæmt að stíga skref-
ið til fulls - að hætti djarfra bersöglis-
höfunda - og kalla Gauguin níðing
sem lagðist á börn. Og jafnvel enn
meira afvegaleiðandi er sú fullyrðing
Sweetman, að Gauguin hafi verið
ótrúr og sviksamur.
Gauguin skildi alls ekki við málstað
sinn eða sveik fyrir einhvem annan.
Þvert á móti eyddi hann gjörvöllu lífi
sínu í leitina að heimili - einsog þessi
þykka bók greinir ítarlega frá - og af
svipuðurn orsökum og flugur flögra í
áttina að næsta ljósi sigldi Gauguin til
Tahíti, Marqueseyja, Argentínu, Nýja-
Sjálands, Bretagneskagans, Mart-
inique, Astralíu, Cardiff og allra hinna
staðanna sem hann heimsótti á sinni
ótrúlega fjölbreyttu flökkulífsævi.
Sé Gauguin borinn saman við sam-
tíðarmenn sína sem kenndir era við
hrífandi fallegan og myndrænan póst-
impressjónismann þá kemur glögg-
lega í ljós, að hann hefur að mestu
leyti sloppið við athygli og eftirtekt
ævisagnskrásetjara.
A sama tíma og greyið hann van
Gogh hefur verið ítarlega sundurli-
maður, sálgreindur og rómantíseraður
útfyrir öll mörk hugsanlegs og efnis-
legs áþreifanleika hefur líf og tilvera
Gauguins verið látið í friði og því sem
næst „ó- ofanaf-flett“. Og það þó jafh-
vel Toulouse-Lautrec lendi í þeim
hremmingum að aðdáendur og gagn-
rýnendur hans í skrfbentastétt rann-
saka og kynna sér hvem einasta krók
og kima hnignandi offágunarheims
myndlistar og skáldskapar í París und-
ir lok nítjándu aldarinnar.
Ástæðan fyrir þessu afskiptaleysi er
hinsvegar afar augljós. Flækingslífemi
villuráfandi listamanna um skugga-
hverfi Parísar og slóðir menningavit-
anna við Montmartre er eitt, en íerða-
lag sem bókstaflega tók manninn
nokkram sinnum kringum hnöttinn og
tilbaka er allt annað.
Staðreyndin um gríðarleg fjárútlát
mögulegra ævisagnaritara Gauguins
vegna ferðakostnaðar er nefnilega jafn
lítt freistandi og sú, að Gauguin hafði
sjálfur tryggt goðsögnunum um sig
öruggan sess í listaheiminum og ríku-
legan skerf í bókmenntakreðsum með
hinni forvitnilegu sjálfsævisögufantas-
íu Nóa Nóa.
Það er hinn þungi undirtónn í allri
umfjöllun um Paul Gauguin, að lífs-
saga hans sé afskaplega kunnugleg og
sú tilfinning sterk að hún hafi ef til vill
verið alltof oft sögð. I rauninni er ein-
mitt hið gagnstæða satt og rétt. Líf
hans er nefnilega aðeins kunnuglegt í
þeim skilningi, að Gauguin-goðsagn-
imar sem hann sjálfur ýtti á flott og
treysti með eihfðarvirkandi flotholtum
era þekktar í grófúm dráttum.
Þarna könnumst við semsagt við
hinn ágætlega velstæða verðbréfasala
í París sem ákveður að gerast listmál-
ari, yfirgefur þægilegt huggulegheita-
lífemi millistéttarinnar, konu og fimm
böm og setur stefhuna á Tahíti; siglir
þangað ævintýralega glaður og reifur í
leit að Paradís á Jörðu. Er hann síðan
loksins kemur á staðinn uppgötvar
hann sér til mikillar skelfingar, að
hann er of seint á ferð þvf höggormur-
inn hræðilegi - siðmenningin sjálf - er
þegar kominn og farinn.
Á yfirgripsmiklu ferðalaginu eyðir
Gauguin karlinn meðal annars einu
stykki af örlagaríkum „eyraafskurðar-
vetri“ með van Gogh, bamar heilan
ættbálk fyrmefndra dökkleitra fegurð-
ardísa með dapurlega sakleysislega
yfirbragðið og festir á léreft guðdóm-
lega dýrðlegar sýnir úr Paradís með
snilldarlegu handbragði.
Jájá, allir þessir hlutir áttu sér sann-
arlega stað í veruleikanum.
En þeir voru afturámóti þéttlega
samofnir við gífurlega flókið og erfitt
líf sem markað var af hinni staðföstu
áherslu sem maðurinn lagði á að gefa
aldrei, aldrei, aldrei nokkum tíma upp
vonina.
Gauguin var í raun og sann einn af
alerfiðústu viðskiptavinum Lífsins og
eyðir þannig gjörvöllum síðari hluta
bókarinnar í að deyja á afskaplega
langdreginn hátt sem algjörlega um-
hverfður hitasóttar- og sýfilissjúkling-
ur með tvær lífshættulega ávanabind-
andi ffknir í farteskinu: stúlkur og
morfín.
Gauguin þreyttist aldrei á að halda
því fram, að hann væri runninn af ætt-
legg ítölsku Borgia-eiturbyrlaranna
Cesare og Lucreziu og hversu ótrú-
legt sem það nú hljómar, þá reyndist
það dagsatt.
Og það sem meira er: flestar af
þeim furðusögnum og ýkjufregnum
sem Gauguin sagði af lífi sínu hafa
reynst sannar þegar nánar er að gáð.
Umfram allt var hann þó - einsog
hann margoft lýsti yfir - villimaður
frá Perú.
Fyrstu uppvaxtarárunum eyddi
Gauguin í Perú, nánar tiltekið í Lima,
þangað sem móðir hans hafði ferðast
með hann í örvæntingarfullri leit að
fjölskyldurótunum - og fjölskyldu-
auðnum.
Það var sfðan í Perú er Gauguin
uppgötvaði dásemdir hinnar óevr-
ópsku listar sem spratt fram fersk og
ómenguð af óevrópsku andrúmslofti.
Gauguin var þannig einn þýðingar-
mikilla samtíðarmanna sinna - sem
flestir ef ekki allir höfðu orðið fyrir
einhverjum áhrifum af framandi og
óevrópskri list - um að þurfa að ekki
uppgötva slíka list gegnum undir-
furðulegar guðdómsbirtingar og al-
sælukenndar opinberanir. Hann var
fæddur í heillandi návist hennar.
Þegar Paul Gauguin sneri sjö ára
gamall aftur til Frakklands gat hann
ekki mælt stakt orð á franska tungu.
Rannsóknir David Sweetman á
hjónabandi og tengslum Gauguin við
Mettu, hans harðneskjulega virðulegu
dönsku spúsu, leiða skrýtið samband
ffamí dagsljósið þarsem Gauguin er -
hversu óvænt sem það nú hljómar - í
hlutverki hálfgerða munaðarleysingj-
ans sem bæði vill halda og sleppa.
Metta þessi var stór og mikil um
sig, sífellt keðjureykjandi vindla, fata-
brjálaður snobbari og yfirhöfuð háð
öllum þeim þægindum sem fylgja því
að skipa efri hluta millistéttarinnar.
En Metta var hinsvegar sjálf einnig
óttalegt rekald í lífsins ólgusjó og
Gauguin hélt af sínu persónueinkenn-
andi ofstæki dauðahaldi í minninguna
um hana.
Goðsögnin um óendanlegan hroka
og oflátungshátt Gauguins gerir ekki
mikið meira en svo að rétt lifa af
sönnunargögnin um þrábiðjandi og
væntumþykjuleg bréf hans til Mettu
og kaldranaleg svarbréfm hennar.
Gauguin var fullkomlega hreinlífur
og trúr konu sinni um fimmtán ára
skeið og hann vonaði að þau gætu not-
ið hjónabandsins og Ijölskyldulífsins
lengi enn til viðbótar. Gauguin stakk
ekki af frá eiginkonu og afkvæmum.
Það var hið hefðbundna hversdagslff
sem yfirgaf hann. Seint og um síðir.
Paul Gauguin var óðfluga tekinn að
nálgast fertugsaldurinn þegar hann tók
uppá þeim sið að kalla sjálfan sig list-
málara.
Tahíti var gríðarlega langan tíma á
leiðinni. Það vora engin kraftbirting-
araugnablik guðdómlegrar óevrópskr-
ar listar eða stundir opinberunar sem
kölluðu óhemjuríka gáfuna framí
Gauguin. Það háttaði einfaldlega ein-
hvemveginn þannig til, að allir aðrir
hæfileikar hans, störf, vinir, kunningj-
ar og fjölskylda þurftu að bregðast
honum svo hann yrði fullkomlega og
algjörlega fijáls til að upplifa sín Perú-
ásköpuðu örlög.
Gauguin tók ekki upp störf sem list-
málari í fullu starfi fyrren atburðir í
Frakklandi á heildina litið og í hjóna-
bandi hans skildu við hann firrtan öll-
um öðrum úrræðum.
Fyrst af öllu þurfti verðbréfamárk-
aðurinn í París - þarsem Gauguin sýn-
ist hafa verið ótrúlega farsæll og naut
mikils brautargengis sem spákaup-
maður af einhverskonar tagi - að
hrynja á dramatískan hátt og springa
einsog loftbóla; nokkuð sem á óhugn-
anlegan hátt minnir á okkar eigin sam-
ti'ðarfjárhagshran í lok síðasta áramg-
ar. Síðan þurfti eiginkona Gauguins
að ákveða að skiljast að við mann sinn
með ófáum ferðum með bömin fimm
til fjölskyldu hennar í Kaupmanna-
höfn. í stærstu borg Norðurlanda óx
vitaskuld andúð hennar og óbeit á orð-
um og æði Gauguins á fyrirsjáanlegan
hátt í prýðilegu samræmi við allvera-
legan tekjumissi hans.
Nokkrir fýrstu kaflar bókar Sweet-
mans, þarsem fjallað er um ferðasögu
Gauguins, eru þeir mest upplýsandi og
algjörlega troðfullir af óvæntum og
dásamlegum heimsóknum á áður
óheimsótta staði.
Eini skugginn sem ber á þessa frá-
bæru ferðasögukafla er óhrekjandi
staðfesta höfundarins í þeirri viðleitni
sinni að vera augljóslega (ogjafnfraiat
sérkennilega) þróttmikill, djarfur og
fjörugur undir lok hvers einasta kafla.
Gagnstæðar ástar/haturs tilfinningar
Sweetman í garð viðfangsefnis síns
era ringlandi fyrir lesandann að upp-
götva.
Annarsvegar leggur hann margsinn-
is risalykkju á leið sína til að gagnrýna
og draga í efa ýmsar ásakanir sem
miskunnarlaust hefur verið pundað á
Gauguin gegnum tíðina; að hann hafi
verið hjartalaus og egósentrískur
grimmdarseggur sem á kaldrifjaðan
og úthugsaðan hátt hafi varpað fjöl-
skyldu sinni fyrir róða einungis til
þess að gerast kynlífsferðalangur á
framandi slóðum.
Hinsvegar sýnist Sweetman stað-
ráðinn í að koma jafnvel enn grófari
og alvarlegri ásökunum á framfæri við
umheiminn.
Athyglisverðust ásakananna er sú,
að Gauguin hafi verið níðingur sem
lagðist á böm - ekki einfaldlega dóna-
legur klámhundur af karlkyni með
næmt auga fyrir þessi dökkleitum feg-
urðardísum heldur alvöru barnaníð-
ingur.
Tilfmningum Gauguins í garð heitt-
elskaðrar dóttur sinnar, Alice er veitt
mikil eftirtekt í bókinni. Gauguin mál-
aði hana liggjandi á ríími í eftirminni-
lega viðkvæmnislegri portrettmynd
sem í mínum augum er ómögulegt að
lesa neitt úr hvað snertir vafasaman
hugsanagang listamannsins.
En þetta sama málverk af Alice
verður þess valdandi að Sweetman
geysist framá ritvöllinn af sínum hefð-
bundna kaflalokaæsiþrótti og skellir
fram: „Hún vakti með honum áður
óþekktar tilfinningar og langanir sem
seinna meir myndu verða kvíðvæn-
lega áberandi..."
Allar þessar vandlegu leiðréttingar
og endurleiðréttingar Sweetmans hvað
snertir Gauguin-goðsagnimar eru oft
minna afhjúpandi eða opinberandi en
reynt er að láta þær hljóma. Og sú
staðreynd hefur eina alvarlega afleið-
ingu fýrir bókina: svo algjörlega upp-
tekinn er nefhilega höfundurinn af því
að ögra fyrirframgefnum sögulínum
og hugmyndum um listamanninn, að
hann gefur sér ekki tíma til að staldra
við og lítast staðfastlega í augu við
viðfangsefnið.
Hversu löng og umfangsmikil sem
þessi ævisaga Paul Gauguin nú er, þá
mistekst henni það ætlunarverk að
færa okkur ferska og óháða svipmynd
af manneskjunni Gauguin. Eini áreið-
anlegi staðurinn til að uppgötva slíkan
Gauguin er að sjálfsögðu í list hans.
En málverkin sjálf eru hinsvegar
aldrei rædd í þaula eftir atriðunum
sem þar koma fram og innsýnin
og/eða innblásturinn sem lesandanum
.er boðið uppá inm' verkin er lítil eða í
besta falli takmörkuð. Hugsið ykkur:
jafnvel myndir af verkum Gauguins í
bókinni eru ónákvæmlega litgreindar.
í bók þessari - löngu áður en við
loksins komum til Tahíti - liggja allar
leiðir til aukaefnanna, bragðefnanna
og kryddsins... Það er mikil synd því
þama er vissulega ævisaga sem kemst
óþægilega nálægt því að vera stórkost-
leg. Meðferð Sweetman á gleymdum
þáttum í ævi Gauguins og gleymdum
heimsóknum hans er framúrskarandi
góð og afar verðmæt.
Paul Gauguin átti afturámóti alltaf í
megnustu erfiðleikum með að skilja
staðreyndir frá skáldskap. Og þau
vandræði eru greinilega smitandi. É
-shh / Byggt á The Sunday Times