Alþýðublaðið - 29.08.1995, Qupperneq 6

6
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 29. ÁGÚST 1995
ó r n m á I
Bak við sjónarrönd
SAMKVÆMT íslenskum sam-
tímamönnum er Svavar Gestsson inn-
ritaður í lagadeild Háskólans að
loknu stúdentsprófi frá MR 1964-67.
Hann hefur tæpast mátt vera að því
að verða gegnsósa af „hinum júri-
díska þankagangi", því að á sama
tíma er hann blaðamaður á Þjóðvilj-
anum (samstarfsmaður Magnúsar
Kjartanssonar). Helstu hugmynda-
fræðingar og tengiliðir gamla Sósíal-
istaflokksins við Sovétríkin og Aust-
ur-Evrópu hafa snemma fengið traust
á hinum unga manni. En þeir hafa
samt talið þörf á að búa laganemann
betur undir framtíðarhlutverk sitt. Til
marks um það er að Svavar er (vænt-
anlega fyrir milligöngu Einars) vist-
aður á flokksskóla austur-þýska
kommúnistaflokksins 1967-68. Þetta
er sex árum eftir byggingu Berlínar-
múrsins og ári áður en Sovétríkin ráð-
ast ásamt leppríkjum sínum (þar með-
töldu Austur-Þýskalandi) inn í
Tékkóslóvakíu til þess að uppræta
„Vorið í Prag“ með vopnavaldi.
Háborðið__________|
0Jón
Baldvin
Hannibalsson
skrifar
Heimkominn af flokkskólanum
gerist Svavar ritstjórnarfulltrúi á
Þjóðviljanum 1968-71. Þegar Magnús
Kjartansson verður ráðherra 1971 sest
Svavar í ritstjórastól málgagnsins og
situr þar til ársins 1978. Þá tekur hann
sjálfur við hinu gamla þingsæti þeirra
Einars og Magnúsar og ráðherra-
embætti í vinstri stjóm. Seinna tekur
hann við formennsku Alþýðubanda-
lagsins af Lúðvík Jósepssyni og gegn-
ir því í 7 ár, uns sá stóll gengur þeim
félögum úr greipum í hendur Olafi
Ragnari Grímssyni. A þessu hausti er
að því stefnt að endurheimta for-
mannsstólinn undir Steingrím J. Sig-
fússon.
Þessi ferill sýnir að Svavari hefur
snemma verið trúað fyrir því að gæta
sjálfs fjöreggsins, af áhrifamestu læri-
meisturum Sósíalistaflokksins. Þráð-
urinn er óslitinn frá Kommúnista-
flokknum til Alþýðubandalagsins; frá
Einari Olgeirssyni til Svavars Gests-
sonar. Milli þeirra fór aldrei fram
neitt pólitískt uppgjör. Það er ekki út í
hött að Svavar Gestsson hefur verið
talinn, innan flokks og utan, arftaki
flokkseigendafélagsins í Alþýðu-
bandalaginu, sem á rætur sínar óslitn-
ar aftur í Kommúnistaflokk/Sósíal-
istaflokk.
Á FLOKKSSKÓLANUM í Aust-
ur-Berlín gafst Svavari Gestssyni
væntanlega einstakt tækifæri til þess
að kynnast því af eigin raun, og innan
ífá, hvemig draumsýn lærifeðra hans
um hið stéttlausa fyrirmyndarríki
hafði ræst. Þama var ríki þar sem hin
„siðlausu" markaðslögmál höfðu ver-
ið upprætt; þarna var ríki þar sem
einkaeignarréttur á framleiðslutækj-
unum hafði verið afnuminn. Þarna
var það ríki sem þótti einna lengst á
veg komið í hinum sósíalíska þriðj-
ungi heimsins. í þessari landamæra-
stöð austurs og vesturs gafst hinum
unga manni kjörið tækifæri til að bera
saman reynslu og árangur Vestur- og
Austur-Þýskalands, tveggja hug-
mynda- og þjóðfélagskerfa, meira en
20 ámm eftir lok seinni heimsstyij-
aldarinnar. Og þama gafst Svavari
Gestssyni kostur á að kynnast verð-
andi forystumönnum austur-þýska
kommúnistaflokksins og meta trúnað
þeirra við hugsjónina.
Það er mikil eftirjsá að því að
Svavar skuli ekki, svo vitað sé, hafa
birt almenningi á íslandi niðurstöður
sínar af þessari einstæðu lífsreynslu.
Tók hann kannski saman skýrslur og
sendi lærifeðrum sínum eða flokksfé-
lögum til upplýsingar og umhugsun-
ar? Em slíkar skýrslur til? Ef svo er
væri auðvitað mikill fengur að því að
fá þær birtar.
Að vísu lítur ekki út fyrir að Svavar
„En ef við eigum nú samt að trúa því að Svavar og félagar, sem tóku við lyklavöldunum í Sósíal-
istaflokknum/Alþýðubandalaginu eftir Einar og Brynjólf, hafi fyrir löngu áttað sig á því, að þjóð-
félagsfyrirmynd forvera þeirra hafði snúist upp í martöð, þá er næsta spurning þessi: Hvernig
b'rugðust þeir við? Hvaða ályktanir drógu þeir af þeim beiska lærdómi? Hverju breytti það um þá
praktísku pólitík sem þeir ráku í nafni Alþýðubandalagsins, og varðar örlög, framtíð og lífskjör
íslensku þjóðarinnar?"
hafi orðið fyrir miklu ,Jcúltúrsjokki“.
Ekki vantaði að það vom hæg heim-
antökin að birta félögunum heima
umbúðalausan sannleikann um þjóð-
félagstilraunina í Austur-Þýskalandi,
því að eftir heimkomuna tók Svavar
til óspilltra málanna við að ritstýra
Þjóðviljanum, undir leiðsögn Magn-
úsar Kjartanssonar. Það lá því beint
við að miðla félögunum heima af
þessari reynslu. Satt að segja finnst
utanaðkomandi að það hefði mátt
kallast skylduverk. Meðlimir Sósíal-
istaflokksins höfðu frá öndverðu ver-
ið aldir upp við að framtíðarþjóðfé-
lagið væri að rísa handan múrsins.
Þeir áttu því rétt á að fá að njóta
reynslu félagans, sem naut þeirra for-
réttinda að fá að skoða þetta þjóðfélag
innan frá, innan um úrvalshópinn sem
átti að taka við.
MÉR LEIKUR forvitni á að vita,
hvort Svavar Gestsson gerði sér grein
fyrir því þá þegar árið 1968 í Austur-
Berlín að leiðarljós og menningarvit-
ar Flokksins heima höfðu blekkt
hrekklausa og trúgjama fylgismenn
sína um allt sem máli skipti um hina
miklu þjóðfélagsfyrirmynd. Það er
spurning út af fyrir sig, hvort þeir
hugsanlega vissu ekki betur og voru
því berir að fáfræði og glámskyggni.
Eða hvort þeir héldu í lengstu lög
dauðahaldi í blekkinguna vegna þess
að þá skorti kjark og andlegan heiðar-
leika til þess að bera sannleikanum
vitni. Það er úr því sem komið er við-
fangsefni sagnfræðinganna, eins og
Svavar myndi nú segja.
En hvað með Svavar sjálfan? Gerði
hann sér þá þegar grein fyrir því að
hann var staddur í lögregluríki -
Stasi-ríki - þar sem ríkti hervædd
ógnarstjórn? Þar sem mannréttindi
voru fótum troðin? Þar sem skoðana-
kúgun flokkskerfisins var allsráð-
andi? Þar sem almenningur bjó við
bág kjör en spillt yfirstétt flokksgæð-
inga bjó við forréttindi og munað í
skjóli valdsins? Ef hinn ungi maður
hefur þá þegar gert sér grein fyrir
þessum staðreyndum, hvers vegna
skýrði hann ekki félögum sínum og
öllum almenningi á Islandi frá því
þegar í stað? Hvað lærdóma dró hann
af þessari reynslu? Hveiju breytti það
um pólitískar hugmyndir hans og af-
stöðu til mála? Ekki vantaði blaða-
kostinn hjá ritstjómarfulltrúa Þjóð-
viljans. Þessum sjálfsögðu spuming-
um er öllum ósvarað í hinni nýút-
komnu bók Sjónarrönd, þar sem
Svavar birtist okkur sem meintur tals-
maður jafnaðarstefnu á næstu öld.
Hvers vegna?
ÉG HEF ekki nokkra minnstu
löngun til að gera Svavari Gestssyni
upp skoðanir eða færa einhverjar
sönnur á að hann sé annar en hann er.
Ég hef hins vegar eðlilega áhuga á að
vita hver hann er og hvemig skoðanir
hans hafa þróast frá átrúnaði á hina
kommúnísku þjóðfélagstilraun yfir í
það að verða, að eigin áliti, einhvers
konar jafnaðarmaður, í augsýn nýrrar
aldar. Þetta em auðvitað ekki einka-
mál Svavars. Þetta er pólitík. Þetta
em einfaldar spumingar sem stjóm-
málamanninum Svavari Gestssyni ber
að svara, ærlega og undanbragða-
laust. Satt að segja hefði hann átt að
ganga hreint til verks og svara sjálf-
um sér og öðmm þessum og þvílíkum
spumingum fyrir meira en aldarfjórð-
ungi síðan.
Við umræður á Alþingi um skýrslu
utanríkisráðherra undir lok seinasta
kjörtímabils gerði Björn Bjarnason,
þáverandi formaður utanríkismála-
nefndar, að umræðuefni Stasiskýrslur
um íslenska námsmenn í Austur-
Þýskalandi, sem þar voru margir
hverjir fyrir milligöngu Sósíalista-
flokksins (Einars Olgeirssonar) og
hins sósíalista einingarflokks alþýðu
þar í landi. Þar á meðal nefndi Bjöm
að íslenskir sagnfræðingar, sem kann-
að hefðu Stasiskýrslur, hefðu komist
að því að skýrsla um Svavar Gestsson
hefði horfið. I umræðum sem út af
þessu spunnust hagaði Svavar orðum
sínum þannig að ætla mátti að hann
hefði átt illa ævi í Austur-Berlín; hon-
um kæmi ekki á óvart, þótt Stasi
hefði verið á hælum honum enda
hefði hann horfið þaðan nánast ,,kal-
inn á hjarta". Einmitt þess vegna
hefði mátt búast við því að Svavar
hefði fyllt nokkrar síður í Þjóðviljann
gamla, ef hann hefði þá fengið þar
inni - af trúverðugum frásögnum af
hinu raunvemlega ástandi í lögreglu-
ríkinu, þeim til viðvörunar sem gert
höfðu sér vonir um að þar væri verið
að byggja upp fyrirmyndarríkis sósí-
alismans. Eins og Þjóðviljinn hafði
vissulega reynt að sannfæra lesendur
sína um. Það hefði vissulega verið
bókartilefni, þá þegar.
ÞEIR SEM MUNA þessa tíma
kannast auðvitað vel við svör forystu-
manna Alþýðubandalagsins, þegar
þessar viðkvæmu spumingar ber á
góma. Þá vilja þeir helst ekkert af for-
tíð flokksins vita; láta gjaman eins og
Sovétríkin og leppríki þeirra hafi
aldrei komið þeim neitt við. Sögu-
fölsun af því tagi byggir Iífslíkur sínar
á að menn hafi stutt pólitískt minni.
Þvínæst hamra þeir á þvf að eftir inn-
rás Rauða hersins og herafla Varsjár-
bandalagsins inn í Tékkóslóvakíu hafi
Alþýðubandalagið gert samþykkt um
að hætta öllum formlegum samskipt-
um við fyrrverandi bræðraflokka í
Austur-Evrópu. Þetta á að hafa verið
punkturinn aftan við nærri hálffar ald-
ar sögu samskipta íslenskra kommún-
ista við bræðraflokka og ríkisstjómir í
Sovétríkjunum og Austur- Evrópu.
Svör af þessu tagi em auðvitað ger-
samlega útí hött og snerta hvergi
kjama málsins. Spumingin er auðvit-
að alls ekki um það hvort stjómmála-
menn, hvað þá stjórnarerindrekar,
hafi haft samskipti við stjórnvöld
(kommúnistaflokkamir eystra voru jú
allir valdhafar í eins flokks kerfi) í
þessum ríkjum. Það hafa pólitískir
forystumenn á Vesturlöndum að sjálf-
sögðu gert fyrr og síðar. Til dæmis
hafa forystumenn vestur-þýskra sósí-
aldemókrata haft mikil samskipti við
austur-þýsk stjómvöld (forystumenn
kommúnistaflokksins), ekki bara sem
fulltrúar stjómvalda í Vestur-Þýska-
landi, heldur sem talsmenn sósíal-
demókrataflokksins og austurstefnu
hans. Málið snýst auðvitað ekki um
slíka hluti. Og þar fyrir em fullyrðing-
ar um samskiptaleysi ýmissa forystu-
manna Alþýðubandalagsins við félag-
ana í austri ekki einu sinni sannar.
Þær spumingar sem snerta kjarna
málsins em af allt öðrum toga. Þær
em til að mynda þessar: Ef við eigum
að trúa því að Svavar Gestsson (og
aðrir sem dvöldust langdvölum í
Sovétríkjunum og Austur-Evrópu og
síðar urðu áhrifamenn í Sósíalista-
flokki/Alþýðubandalagi) hafi sloppið
kalnir á hjarta eftir reynslu sína af
dvölinni undir ógnarstjóm kommún-
ista, hvers vegna skýrðu þeir ekki ffá
því í heyranda hljóði og undan-
bragðalaust á þeim tíma? Er það
vegna þess að þeir töldu að félagamir
heima, sem áratugum saman höfðu
búið við innrætingu flokksforystunn-
ar, myndu ekki þola að heyra sann-
leikann? Var það af þægð við flokks-
forystuna sem þeir þögðu? Sé það svo
vaknar spumingin: Hvenær em þessir
menn að segja það sem þeir meina?
Og hvenær em þeir að segja það eitt
sem hyggindi og hagkvæmni býður?
EN EF VIÐ EIGUM NÚ SAMT
að trúa því að Svavar og félagar, sem
tóku við lyklavöldunum í Sósíalista-
flokknum/Alþýðubandalaginu eftir
Einar og Brynjólf, hafi fyrir löngu átt-
að sig á því, að þjóðfélagsfyrirmynd
forvera þeirra hafði snúist upp í
martröð, þá er næsta spuming þessi:
Hvernig brugðust þeir við? Hvaða
ályktanir drógu þeir af þeim beiska
lærdómi? Hverju breytti það um þá
praktísku pólitfk sem þeir ráku í nafni
Alþýðubandalagsins, og varðar örlög,
framtíð og lífskjör íslensku þjóðar-
innar?
Ef þeir skildu það að sósíalismi án
lýðræðis og frelsis hlyti að snúast upp
í andhverfu sína, var þeim þá ekki
ljóst þá þegar að aðferðarfræði lýð-
ræðisjafnaðarmanna í pólitfk var rétt?
Hvers vegna sögðu þeir það ekki full-
um fetum? Ef þeim var ljóst að
sovéska nýlenduveldið var hervætt al-
ræðisríki á útþensluskeiði, var þeim
þá ekki ljóst að lýðræðisríkin urðu,
meðal annars eftir reynsluna af nas-
ismanum, að koma sér upp sameigin-
legu öryggiskerfi til vemdar lýðræð-
inu? Hefði það ekki átt að breyta af-
stöðu þeirra í utanríkis- og vamarmál-
um? Hefði það ekki átt að breyta af-
stöðu þeirra til Atlantshafsbandalags-
ins og vamarsamnings íslendinga við
Bandaríkin?
Ef þeim var þá þegar ljóst að af-
tenging markaðskerfisins og ríkis-
rekstur framleiðslustarfseminnar
leiddi til óhagkvæmni, sólundar, og
fullkominnar rányrkju náttúruauð-
linda, auk lélegra lffskjara almenn-
ings, var þá ekki kominn tími til að
endurskoða þær kennisetningar og
hafna þeim í ljósi reynslunnar? Var
þá ekki þá þegar tími til kominn að
fallast á það, með lýðræðisjafnaðar-
mönnum, að efnahagsstarfseminni
væri best fyrir komið með samkeppni
í opnu markaðskerfi, bæði vegna þess
að það stuðlaði að dreifingu hins
efnahagslega valds og skilaði vömm
og þjónustu til almennings á sem hag-
kvæmustu verði? Var þá ekki kominn
tími til að endurskoða afstöðuna til
ríkisvaldsins og forsjár ríkisins í efna-
hagsmálum? Fallast á nauðsyn Is-
lendinga á að fylgja fram stefnu um
fijáls viðskipti? Falla frá andstöðu við
inngöngu okkar í EFTA? Stuðla að
þáttöku erlends áhættufjármagns til
að nýta orkulindir og byggja upp út-
flutningsiðnað á Islandi? Og að end-
urskoða ríkisforsjárkerfið í landbún-
aði, áður en það leiddi íslenska bænd-
ur inn í „skipulagða fátækt"?
VAR SVAVARI og félögum ekki
þá þegar ljós nauðsyn þess að gera
með ærlegum hætti upp við hina
kommúnísku fortíð og þá forystu-
menn, sem höfðu haft alþýðu manna
að fíflum í hálfa öld? Hvers vegna
gerðist það aldrei? Hvers vegna var
áfram siglt með líkið í lestinni? Þar
með hefði seinustu hindranunum ver-
ið ratt úr vegi fyrir „sameiningu jafn-
aðarmanna". Þar með hefði verið bætt
fyrir mistök fortíðarinnar. Þar með
hefði getað hafist nýtt „pólitískt land-
nám“ - sem Svavar auglýsir nú eftir í
bók sinni - sem hefði hugsanlega get-
að gerbreytt þjóðfélagsþróuninni á ís-
landi til hins betra.
Hvers vegna ekki - félagi Svavar?
Hvers vegna gerðist ekkert af þessu
eftir heimkomu þfna og félaga þinna
ffá Austur-Evrópu? Hvers vegna var
þráðurinn áfram óslitinn frá gamla
Kommúnistaflokknum gegnum Sósí-
alistaflokkinn og til forystu hinnar
nýju kynslóðar í Alþýðubandalaginu,
meira að segja undir formennsku
Svavars Gestssonar? Hvers vegna var
það eitt af seinustu verkum Svavars á
formannsstóli að láta hylla þá Einar
og Brynjólf á flokksþingi með þeim
ummælum „að rauði þráðurinn væri
enn óslitinn?" Og meðal annarra
orða: Hvers vegna er það eins og að
fara í geitarhús að leita ullar, að leita
svara við þessum lykilspumingum í
bók Svavars Gestssonar, sem þrátt
fyrir allt vill nú kenna sig við jaftiað-
arstefnu? Og hvers vegna er það að
alvarlega umræðu um úrræði og
vanda jafnaðarstefnunnar er heldur
ekki að finna í Sjónarrönd? ■
Höfundur er alþingismaður
og formaður Alþýðuflokksins
- Jafnaðarmannaflokks íslands.