Alþýðublaðið - 23.05.1996, Blaðsíða 4

4
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
a
FIMMTUDAGUR 23. MAÍ1996
s a g
Enskur sagnfræðingur segir listmálarann fræga, Hans Holbein, hafa verið njósnara við hirð Hinriks VIII
Var listamaðurinn njósnari?
Endurreisnarmálarinn Hans Holbein er nú sagður hafa verið
njósnari, þátttakandi í alls kyns leynimakki við hirð Hinriks VIII.
Þetta er kenning sagnfræðingsins, Derek Wilson, sem segir Hol-
bein hafa verið á mála hjá Thomasi Cromwell, einum af helstu
ráðgjöfum konungs. Holbein á að hafa lætt skilaboðum til ráð-
gjafans inn í myndir sínar.
Mynd Holbeins af Önnu frá
Cleves. Skrautbrydding er
einungis á vinstri erminni
og í því eiga að vera falin
mikil skilaboð megi marka
álit bresks sagnfræðings.
I umdeildri bók er Wilson í hlut-
verki sagnfræðings fremur en listfræð-
ings og í túlkun sinni á tilgang og
hlutverki Holbeins tekur hann mið af
því trúarlega og pólitíska fárviðri sem
geisaði á þeim tímum sem Holbein
var hvað afkastamestur.
Holbein sem fæddist í Þýskalandi
naut fljótlega mikillar viðurkenningar.
Hann ferðaðist víða og kom til Eng-
lands þar sem hann starfaði undir
vernd Thomasar More og varð loks
konunglegur hirðmálari Hinriks 8.
Hann var þá undir vernd Thomasar
Cromwell sem hafði tekið við af More
sem æðsti maður ríkisstjómar Hinriks
VIII. Wilson segir að sem laun fyrir
fjárhagslegan stuðning hafi Cromwell
gert Holbein skylt að upplýsa sig um
gang mála meðal aðalsins og áhrifa-
manna sem hann málaði. „Hann var
hirðmálari konungs en málaði einnig
myndir af einstaklingum sem stóðu ut-
an innsta hring hirðarinnar. Hvers
vegna?“ spyr Wilson. Hann segir
svarið vera á þá leið að Holbein hafi
verið að starfa fyrir Cromwell og
sankað að sér uppíýsingum sem gætu
orðið húsbóndanum gagnlegar. Crom-
well var metnaðargjarn og á leið til
æðstu metorða ruddi hann ýmsum
andstæðingum sínum úr vegi. A hin-
um svarta lista Cromwells
voru meðal annarra Mote og
John Fisher biskup, en þeir
voru í haldi í Tower of Lond-
on fyrir að neita að viður-
kenna sambandsslit konungs
við páfadóm. Wilson bendir á
að Holbein hafi málað Fisher
meðan hann var í haldi í tum-
inum. „Hvað var á seyði?
Hvemig stóð á því að lista-
manni var hleypt inn í tum-
inn?“ spyr Wilson. Svar hans
er að Cromwell sendi Holbein
þangað til að vinna trúnað
More og Fisher og þefa uppi
upplýsingar sem gætu orðið
Ambassadorarnir. Ein af frægari myndum Holbeins. í myndinni eru sögð
felast aðvörun til Thomasar More, eins nánasta vinar konungs, sem falliö
hafði í ónáð.
þeim að falli. Vitað er að Cromwell
reyndi með öllum ráðum að sanna
drottinssvik á More og Fisher meðan
þeir vora í haldi.
Brian Sewll, virtur listagagnrýn-
andi, sagði í síðustu viku að kenningin
væri snjöll og að sambönd Holbeins
hefðu vissulega átt að gera hann að
fullkomnum njósnara. En hann efaðist
um að listamaðurinn hefði til að bera
tilskylda hæfileika. „Tungumálakunn-
áttan er meginvandamálið," sagði
hann. ,AUt bendir til að Holbein hafi
aldrei lært að tala ensku svo vel væri.“
En Wilson gefst ekki upp og bendir
á hugvitsamleg skilaboð sem hann
segir leynast í myndum Holbeins.
„Listamenn endurreisnartímans höfðu
ákaft dálæti á orðaleikjum og leyni-
legum skilaboðum," segir Wilson.
Hann segir að í einu meistaraverki
Holbeins Ambassadorunum megi
finna skilaboð til More. Myndin sýnir
tvo menn standa sitt hvora megin við
hillu. Þrír hlutir í myndinni, rýtingur,
ein hillan og ílöng hauskúpa vísa öll á
sama staðinn, klæði annars mannsins.
Liturinn á klæðunum er óvenjulegur,
mórbeijalitur, morus á latínu. Haus-
kúpan minnir á dauðann. Þetta tvennt
merkir: Mundu More, dauðinn bíður
þín. Kross sem sést á myndinni merkir
að fast sé sótt að kristinni trú.
Wilson segir Holbein einnig hafa
niðurlægt Önnu frá Cleves á furðu
djarfan hátt. Árið 1539 var Holbein
sendur til Evrópu til að mála mynd af
Önnu, sem var aðalskona sem Crom-
well vildi, af pólitískum ástæðum, að
Hinrik giftist.
Holbein var settur í þá
vandræðalegu aðstöðu að
gera mynd af fríðleikskonu
sem konungur gæti sætt sig
við. En sannleikurinn var sá
að Anna var ófríð og hæfi-
leikalaus og Holbein efaðist
um að hún væri þess verð að
gerast eiginkona konungs.
Svo hann setti í myndina
hárfín skilaboð. Myndin ein-
kennist af samræmi, með
einni undantekningu, skraut-
bryddingu á ermunum á kjól
Önnu. Bryddingin er einung-
is á vinstri erminni en ekki
þeirri hægri. Þetta segir Wil-
son málarann hafa gert vilj-
andi til að gefa til kynna að
aðalskonan væri ekki hent-
ugt kvonfang. Wilson geng-
ur lengra og segir að í mynd-
inni felist orðaleikur þar sem
skilaboð séu afdráttarlaus
ráði menn rétt í orðin. Á
frönsku merki trait a gauche,
pas a droite, drættir til vinstri
en ekki til hægri, en í ífam-
burði hljómi orðin eins og
trés gauche, pas adroit, sem
þýði mjög klaufaleg, ekki hæf.“
Listfræðingurinn Sewell segir að
vissulega eigi að leita að vísbending-
um og duldum skilaboðum í Tudor
málverkum. En hann segir túlkun Wil-
sons vafasama. „Þetta er mjög heill-
andi lausn en ég held að hún sé of
snjöll. Og hann bendir á að Holbein
hafi ekki verið sérlega sleipur í
ffönsku.
Wilson segir: „Holbein fann í
Cromwell hugsjónamann sem ætlað
að koma hugsjónum sínum í fram-
kvæmd og skjólstæðingurinn fór undir
verndarvæng húsbónda síns. Hann
varð njósnari hans. Ég hef reynt að
varpa ljósi á hinn raunveralega Hol-
bein.“
í hlutverki njósnarans kann Holbein
að hafa verið húsbónda sínum slyng-
ari. Ólíkt Thomas More, Önnu Boleyn
og Thomas Cromwell þá var listamað-
urinn ekki hálshöggvinn.B
■ Deilt um uppruna frægasta spæjara allra tíma
Monsieur Sherlock Holmes
Basil Rathbone var frægasti Sherlock Holmes hvíta tjaldsins og sést hér
ásamt Nigel Bruce í hlutverki Watsons og Idu Lupino sem er skjólstæð-
ingur þeirra félaga.
Nýjasta kenningin um uppruna
Sherlock Holmes er á þá leið að hann
hafi verið með ffanskt blóð f æðum og
komið ffá Irlandi. Og sömu heimildir
segja að amma hans, Emilie Vemet,
hafi lent undir fallöxinni í frönsku
byltingunni.
Höfundur kenningarinnar er ritari
Sherlock Holmes samtakanna í Lond-
on, Geoffrey Stavert. „Allt og sumt
sem við vitum um uppruna Holmes er
að hann sagði eitt sinn „afkomendur
mínir vora óðalseigendur" - en það
merkir ekki nauðsynlega að þeir hafi
verið enskir óðalseigendur. Sherlock
er ekki óalgengt írskt nafn og höfund-
ur Holmes, Sir Arthur Conan Doyle,
var af írskum ættum,“ segir Stevert.
„Móðuramma Holmes var systir
ffanska málarans Carle Vemet og það-
an kemur franska blóðið,“ bætir Sta-
vert við.
Holmes hafði vissulega sterkar
taugar til Frakklands. Hann talaði
prýðilega frönsku og greip iðulega til
franskra orðatiltækja. Hann ferðaðist
yfir Ermasund, fór í felur til Mont-
pellier þegar hinn illi prófessor Mori-
arty hundelti hann og neitaði riddara-
tign en féllst á að verða meðlimur í
Légion d’Honneur.
Höfundurinn Conan Doyle viður-
kenndi að Holmes ætti sér ekki ein-
ungis fyrirmynd í Dr Joseph Bell,
kennara hans frá Edinborgarháskóla,
heldur einnig í franska leynilögreglu-
manninum C Auguste Dupin sem var
hugarsmíð Edgar Allan Poe.
Franskur ævisagnaritari Conan Do-
yle, Pierre Nordon, hefur bent á að
Holmes hafði góða þekkingu á
ffanskri tónlist, bókmenntum og hem-
aðarsögum og hafði áhuga á ffönskum
listmálarunum og afbrotafræðingum
meðan breskir starfsfélagar þeirra
vöktu enga athygli hans.
Ráðgátan um upprana Holmes hef-
ur haldið Sherlocksfræðingum við
efnið allt ffá því fyrsta skáldsagan um
hann, Study in Scarlet, birtist árið
1887. Var Holmes skírður í höfuðið á
þekktum krikketleikara ffá Yorkshire,
Mordecai Sherlock? Eða í höfuðið á
Oliver Wendell Holmes, bandaríska
rithöfúndinum og líffæraffæðingnum.
Fátt eitt er víst í þessum efnum
nema það að Conan Doyle byggði
Holmes að hluta til á Dr Bell og sagði
frá því í sjálfsævisögu sinni hvemig
Bell, eins og Holmes, var fær um að
álykta um uppruna eða persónugerð
manna út frá smávægilegum athugun-
um. Eitt sinn leit Bell á sjúkling og
lýsti því samstundis yfir að maðurinn
væri nýlega kominn úr herþjónustu
skoskrar herdeildar sem var við störf í
Barbados.
„Sjáið þið til, herrar mínir,“ út-
skýrði Bell fyrir Conan Doyle og öðr-
um furðu losnum nemendum, „mað-
urinn bar sig virðulega en tók ekki of-
an hattinn. I hemum taka menn ekki
ofan en hefði hann fyrir allnokkru ver-
ið laus úr herþjónustu hefði hann verið
búinn að temja sér þann borgarlega
sið. Hánn bar með sér valdsmannslegt
yfirbragð og hann er greinilega skosk-
ur. Hann kvartaði undan fflaveiki sem
þekkist ekki í Bretlandi en er algeng í
Barbados."
I hinum fjöragu umræðum um upp-
rana Sherlock Holmes virðist stundum
gleymast að leynilögreglumaðurinn er
skáldsagnapersóna.
„Þeir gagnrýnendur, sem era sann-
færðir um að Holmes sé einungis eft-
irmynd Bell eða alter ego höfundar
síns, hafa skaðað Conan Doyle gríðar-
lega sem rithöfund,“ segir nýjasti ævi-
sagnaritari Conan Doyle, Michael
Coren. „Allar persónur verða til vegna
þeirra áhrifa sem höfundur hefur orðið
fyrir og endurspegla sjálf hans. En
hver um sig er fyrst og fremst sköpun
höfundar síns.“
Nú eru fleiri en 500 Sherlock
Holmes samtök í heiminum - jafnvel
einn í Jamaika með 1000 félagsmenn.
Um vinsældir Scherlock Holmes í
Bretlandi þaif ekki að fjölyrða. „Þær
byggist að hluta til á salöiaðarþrá eftir
Viktoríutímanum og heimi sem var
svo mun ábyrgari, valdameiri og
sjálfsöraggari en okkar heimur,“ segir
Stavert. „Holmes höfðar einnig til fólk
sem er hrifið af ráðgátum og vill
dunda við að skoða ósamræmið í sög-
unum,“ heldur Stavert áfram. Doyle
skrifaði mjög hratt, hafði ekki fyrir því
að kanna að kanna sannleiksgildi ým-
issa fúllyrðinga sinna og í sögunum er
að finna mikið ósamræmi.“
Hið eilífa aðdráttarafl Holmes og
Watsons byggist á því að þeir era tvær
ásýndir viðkvæmra mannlegra eigin-
leika, og sýna bæði veikleika og
dyggðir hins viktoríanska þjóðfélags.
Holmes er myrki snillingurinn, þung-
lyndur eiturlyfjaneytandi, ef til vill
bældur hommi. Watson er hins vegar
sljór, tryggur og heiðarlegur félagi.
Þeir era fyrirmyndir að öllum þeim
fjölda sakamálasagna þar sem tveir fé-
lagar leysa ráðgátur: Poirot og Hast-
ings, Morse og Lewis, Wexford og
Burden, og eru þá einungis nefnd örfá
nöfn.
Conan Doyle var vissulega góður,
hugrakkur, heiðarlegur maður sem
eyddi inestum hluta lífs sín, eins og
Holmes, við að berjast fyrir réttlæti
öðram til handa.
„Holmes var skapaður í mynd Con-
an Doyle,“ skrifaði Nordon, ævi-
sagnahöfundur Doyles. „Sherlock
Holmes berst andlegri baráttu í því
skyni að hreyfa við samvisku okkar
og hjörtum á sama hátt og Conan Do-
yle gerði á ævi sinni.“
„Af því hann er eins og Conan Do-
yle, vegna þess að hann er Conan Do-
yle, þá er Sherlock Holmes miklu
rneira en mynd; hann er einn af síð-
ustu holdgervingum riddaramennsku í
bókmenntum enskrar tungu.“ ■