Tíminn - 26.07.1968, Blaðsíða 9

Útgefandi: FRAMSÚKNARFLOKKURINN
Framikvænidastjóri: Kristján Benedilctsson Ritstjórar: Þórartnn
Þórarinsson (áb). Andrés Kristjánsson. Jón Helgason og tndriði
6. Þorsteinsson Fulltrúi ritstjórnar: Tómas Karlsson Aug
lýsingastjóri: Steingrimur Gíslason Ritstj.skrtfstofur I Eddu-
húsinu, simar 18300—18305 Skrifstofur: Bankastræti 7. Af-
greiðslusimi: 12323 Auglýsingastmi: 19523 Aðrar skrifstofur,
simi 18300 Askriftargjald kr. 120.00 á mán Innanlands — !
lausasölu kr. 7.00 etnt. — Prentsmiðjna EIDDA h. f.
1927
Minnisverð ártöl eru eins og merkisteinar við þjóð-
veg sögunnar og sýna krossgötur og vegamót, áfanga-
skipti og þáttaskil. Merkisártöl íslendingasögunnar
minna okkur hvert um sig á mikla sögu. Ártalið 1927
er einn slíkra merkisteina þjóðarsögunnar á þessari öld.
Þá var sem þjóðlífið fengi allt í einu nýja tíðni, fram-
kvæmdahraðinn jókst skyndilega sem við stökkbreyt-
ingu, og þessi einkenni héldust næstu áratugina.
Framsóknartflokkurinn var stofnaður 1916, og upp
úr því mótaðist flokkaskiptingin í landinu eftir stefnum
í innanlandsmálum, þegar sjálfstæðisbaráttan komst í
fullveldisáfangann. Stríðið og afleiðingar þess héldu þó
öllu í föstum stakki fram yfir 1920, og þar á eftir fór
með völdin stjórn, sem var íhaldssöm á gamla vísu og
hleypti engu nýju fjöri í þjóðarumsvifin. Samt var á
þessum árum lagður grunnur að því, sem síðar varð,
og með þjóðinni var að gerast sú viðhorfsbreyting, sem
lagði til aflið í þá nýju sókn, sem koma skyldi. Áhrifa.
ríkustu verkamenn í þeim víngarði voru foringjar Fram-
sóknarflokksins, þeir Jónas Jónsson, Tryggvi Þórhallsson
og samherjar þeirra, og foringjar verkalýðssamtakanna,
Ólafur Friðriksson, Jón Baldvinsson og samfylkismenn
þeirra.
Á þessum árum fylkti Framsóknarflokkurinn liði og
málefnum til átakanna undir forustu Jónasar, og þá
voru rædd við þjóðina þau verkefni, sem hennar biðu
í næsta áfanga á vegi fullkomins sjálfstæðis.
Með kosningasigrinum 1927 og stjórnarmyndun Fram
sóknarflokksins urðu þáttaskilin. Þá hófst framkvæmda-
sóknin mikla allt í einu með snöggum hætti, og umbóta-
hraðinn jókst svo að líktist byltingu. Þó var ekki létt
undir fæti á þeim árum. Þjóðin var bláfátæk, vanbúin
að flestu og fékk yfir sig mörg áföll. En áræðið og stór-
hugurinn í framkvæmdum átti sér enga hliðstæðu fyrr
í íslenzkri sögu. Næsta fimm ára tímabilið var svo stór-
brotið miðað við allar aðstæður, að það hefur æ síðan
verið eggjandi fordæmi í framfarabaráttu þjóðarinnar.
Þessi sókn stóð raunar með litlum hvíldum þrátt fyrir
heimskreppu fram undir síðari heimstyrjöld, en þá taka
við beyttir tímar með ýmsa aðra áhrifavalda.
Hér skulu ekki talin þau stórræði, sem ríkisstjórn
Framsóknarflokksins réðst í eftir 1927, en þar er að
finna ýmsar þær stofnanir, sem enn eru styrkustu stoðir
og menningargjafar íslenzks þjóðríkis.
Sterkastur frumkvöðull þessarar sóknar og mestur
víkingur í önnum dagsins var sá, sem undirbúið hafði
jarðveginn bezt undanfarinn áratug, Jónas Jónasson frá
Hriflu, þó að ekki sé réttmætt að þakka honum það
allt einum.
Þjóðin öll býr enn,* og mun búa um langa framtíð
að þessari stökkbreytingu í íslenzkum þjóðmálum, ekki
aðeins þeim stórvirkjum, sem unnin voru og nýtur enn,
heldur ekki síður þeim umskiptum sem urðu í fram.
kvæmdaháttum og viðhorfi til framfara og umbóta.
Þjóðin fann í þessum átökum mátt sinn og getu til
sjálfstæðs lífs, nýtt áræði og sjálfstraust eftir langa
undirokun og kothugsun. Sú nýja djörfung, sem þjóðin
öðlaðist í umskiptunum 1927, verður ekki frá henni
tekin og hún er eitthvert mikilvægasta veganesti. sem
þjóð getur átt, þó að slíku kappi verði að fylgja góð
fyrirhyggja og raunsæi.
Vafasamt er, að nokkur maður hafi meir eða betur
unnið að því á þessari öld að gefa þjóðinni þessa lífs-
nauðsynlegu trú á eigin mátt, trú, sem er hornsfeinn
sjálfstæðis smáþjóðar.
Þess vegna er árið 1927 merkilegur leiðarsteinn.
*
TIMINN 9
Jónas Jónsson
Framhald af bls. 7
námsferill hans erlendis: Askov,
Kaupmannahöfn, Berlín, Oxford,
London og París. Alls staðar
lærði hann þjóðtungurnar og
kynnti sér menningarlíf þjóð-
anna. Þetta var gagnólíkur mennta
ferill því, sem þá gerðist meðal
menntamanna og forráðamanna
þjóðfélagsins.
Starfsferill hans eftir heimkom
una verður ekki rakinn í stuttu
blaðagrein, en lífsskoðun sína og
stefnumið hafði hann með sér að
heiman.
Frú Guðrún Stefánsdóttir, kona
Jónasar, var jafnaldra hans, ferm-
ingarsystir og sveitungi. Bæði
voru þau bundin órjúfandi bönd-
um við sveit sína og sýslu.
Guðrún var Jónasi það, sem
Auður var Gísla Súrssyni. í öll-
um þeim óvægu árásum, sem hann
varð fyrir, stóð hún við hlið hans
hlý og sterk. Stundum var eitur-
örvum óvinanna beint að henni
og hún greip þær á lofti.
Þetta greinarkorn er ekki nein
ævisaga Jónasar Jónssonar, held-
ur aðeins kveðja frá Þingeying-
um. Hér er heldur ekki rúm til
þess að rekja öll hin margvíslegu
samskipti Jónasar við sýslunga
sína, hvorki baráttu hans fyrir
framfaramálum innan héraðs, svo
sem stofnun Laugaskóla, eða sig-
urvænlegum afskiptum af áhuga-
málum Þingeyinga á alþingi og
við stjórnarvöld.
Þau hjón höfðu opið hús fyrir
alla Þingeyinga í Reykjavík. Ef
einhver Þingeyingur var i vanda
staddur þar syðra, var jafnan
bezt að leita hans ráða og var
sama, hvort það var flokksmaður
eða andstæðingur í stjórnmálum.
Nú kveðja hann allir Þingeying
ar með hlýjum huga og kærum
þökkum íyrir samfylgdina.
Jón Sigurðsson, Yztafelli.
f
I.
Þegar Jónas Jónsson frá Hriflu
fyrsti skólastjóri Samvinnuskólans
er horfinn af sjónarsviðinu, er eðli
legt að leiða hugann að starfi hans
við skólann, mótun skólastofnunar-
innar í höndum hans. Aldrei er að
sjálfsögðu hægt að meta einn þátt
í starfi manns án viðmiðunar við
aðra þætti. Sérstaklega á þetta
við um Jónas Jónsson, sem kom
svo víða við\sögu og var meðal
áhrifaríkustu manna á Islandi á
þessari Öld.
Forsendur allra starfa og við-
horfa Jónasar Jónssonar voru þær,
að hann var í senn einlægur og
sannur sonur íslands og mikill og
góður heimsborgari. Hið fyrra
birtist í dáíæti hans á þingeyskri
erfð, fylgi hans við ungmennafé-
lagsskapinn og stolti hans af því
að vera í hópi aidamótamannanna.
Hið síðara kom fram í aðdáun
hans á erlendum viðhprfum og al-
þjóðlegum, raunsæisstefnu alda-
mótanna, vísindastefnu Comtes,
frjálslyndum og róttækum stjórn-
málaviðhorfum og síðast en ekki
sízt samvinnustefnunm.
Það v'arð hlutskipti Jónasar
Jónssonar í lífinu að helga krafta
sína tv.eim miklum verkefnum og
viðfangsefnum: Stjórnmálum og
menntamálum. — Stundum falla
störfin í einn farveg. Erfitt er að
gréina á milli stjórnmálamannsins
og ménntafrömuðarins I annan
tíma skilja leiðir og þá gætir ým-
ist stjófnmálanna meira eða
menntamálanna.
Starf Jónasar Jónssonar að
menntamálum var blæbrigðaríkt.
Jónasar verður lengi minnzt sem
dugmikils menntamálaráðherra.
Hann var vinsæll og dáður kennari
við Kennaraskóla íslands. Hann
var kennslubókarhöfundur, sem
margar kynslóðir nemenda á fs-
landi hafa komizt í kynni við.
Jónas gerðist öflugur baráttumað-
ur fyrir rýmkun æðri menntunar
í landinu, veitti Menntaskólanum á
Akureyri rétt til að brautskrá
stúdenta og efldi Háskóla íslands
á margan máta. Eftirminnilegur
verður hlutur Jónasar í byggingu
héraðsskóla landsins, þar sem hug-
sjón ungmennafélagsskaparins birt
ist áþreifanlegast í verki. — En
traustast og fastast var Jónas Jóns-
son samt bundinn Samvinnuskólan-
um, sem honum var falið að stofna
og hann stýrði og mótaði hátt á
fjórða áratug.
II.
Samvinnuskólinn var óskabarn
Jónasar Jónssonar. Hann átti sjálf-
ur hugmyndina að stofnun skólans
og markaði stefnu og starf mennta
stofnunarinnar frá upphafi.
Jónas Jónsson lagði ævinlega á
það ríka áherzlu, að hlutverk Sam-
vinnuskólans ætti að vera tvíþætt.
Annars vegar ætti skólinn að veita
nemendum sínum mikla þjálfun og
mótun félagslega og menningar-
lega, gera þá að hugsandi fólki og
vökulu. Hins vegar ætti skólinn
að búa nemendur undir margvís-
leg viðskiptastörf, sem samvinnu-
félögin og samfélagið þyrfti að
láta leysa af hendi. Jónas þreyttist
aldrei að undirstrika þessar skoð-
anir sínar og árétta. Þannig full-
yrti Jónas á aðalfundi SÍS árið
1923: „Samvinnuskólinn hefur
aldrei verið og getur aldrei orðið
verzlunarskóli í líkingu við skóla
kaupmanna. Samvinnuskólinn er
félagsmálaskóli og ekkert annað,
hinn eini hér, sem stefnir að því
marki“. — Af því sem nú hefur
verið sagt, er ljóst, að Jónas Jóns-
son hugðist með Samvinnuskólan-
um skapa og móta_ nýja og sér-
stæða gerð skóla á íslandi. — Það
er sú hugmynd og forsendur henn-
ar, sem ég mun gera að meginefni
þessarar minningargreinar um
Jónas Jónsson. Fátt er þeim, sem
starfar við Samvinnuskólann ríkara
í huga, þegar hinn svipmikli per-
sónuleiki er horfinn
Tvö viðhorf Jónasar Jónssonar,
sem snerta Samvinnuskólann, ber
að geta um í upphafi þeirrar könn-
unar á forsögu skólans, sem stefnt
er að. Jónas Jónsson hefur marg-
sinnis fullyrt, að nemendur Sam-
vinnuskólans hafi ekki þangað leit
að til að tryggja sér launaða at-
vinnu að námi loknu. Þeir komu
ekki í skólann að búa sig undir
ákveðin störf, heldur til að búa
sig undir lífið, gera sjálfa sig að
hæfari bjóðfélagsþegnum. — Hitt
er sú sannfæring Jónasar, að mæli-
kvarðinn á árangur Samvinnuskól-
ans í mótun nemenda sinna sé sú
skynjun nemendanna að skólinn
brautskrái þá ekki frá námi, held-
ur innriti þá til náms. Mælikvarði
árangursins er áframhaldandi
sjálfsnám, sem Samvinnuskólinn á
að hafa vakið nemendur sína til.
— Þessi viðhorf varpa sérstæðu
ljósi yfir forsögu skólans og vísa
veg til fjögurra meginþátta, sem
hver um sig gæti orðið og mun
vafálaust síðar verða að sérstöku
rannsóknarefni. Hinir fjórir þættir
skýra persónu Jónasar Jónssonar,
skoðanir hans á mehntamálum og
mótun Samvinnuskólans í höndum
hans.
Jónas Jónsson kynntist ungur að
árum lýðháskólunum í DanmörKu.
Hann hefur sjálfur lýst því, hversu
heillandi honum þótti sú hugmynd
Grundtvigs að skapa skóla, sem
grundvallaðist á þeim anda og
áhuga, sem einkennt hafði störf og
fræðslu í baðstofunum íslenzku.
Við störfin var fróðleiksþráin vak-
in og í tengslum við störfin lifði
hún og glæddist. Störf og menntun
voru ekki aðskilin heldur sam-
tvinnuð. — Hitt er ljóst, að sá af
lýðháskólunum dönsku, sem Jónas
kynntist fyrst og fremst, var lýð-
háskólinn í Askov, enda dvaldi
hann þar og stundaði nám. — Nú
er sérstaða Askov lýðháskólans í
því fólgin, að hann er nokkurs kon
ar framhaldsdeild eða háskóli lýð-
háskólanna. Þangað leita nemend-
ur, sem áður hafa sótt aðra lýð-
háskóla, og öðlast í Askov fram-
haldsmenntun eða fá þar tækifæri
til áframhaldandi sjálfsnáms. —
Þegar þessa er gætt liggur nærri
að álykta, að sú hugsun hafi
snemma sótt að Jónasi Jónssyni.
að ísland þyrfti líka að eignast
skóla, sem væri að þessu leyti
hliðstæður Askov. Ungt og áhuga-
samt fólk ætti að eiga kost á fram
haldsmenntun eftir að þrá þess
hefði verið vakin í héraðsskólum
landsins eða öðrum skólum ís-
lenzkum, sem kynnu að starfa á
líkum grundvelli og lýðháskóiarn-
ir dönsku. Engum treysti Jónas
Jónsson betur til að vilja stuðla
að stofnun slíks skóla en íslenzk-
um samvinnumönnum.
Frá Danmörku lá leið Jónasar
Jónssonar á undirbúningsárum til
Bretlands. Hann gerðist þar nem-
andi við skóla brezku verkalýðs-
hreyfingarinnar, John Ruskin's
College í Oxford. Þar opnaðist
Jónasi nýr heimur og hefur lík-
1 lega breytt viðhorfum hans og
skoðunum meira en hægt er að
gera sér grein fyrir í fljótu bragði.
— Aðstæður voru líka að ýmsu
leyti óvenjulegar. þegar Jónas
Jónsson stundaði nám við skóla
brezku verkalýðshreyfingarinnar.
Forysta skólans hafði verið falin
ungum og róttækum guðfræðingi.
Hann var dáður af nemendum sin-
um, en skoðanir hans ýmsar þóttu
óhæfar í svo virðulegum og grón-
um menntabæ sem Oxford var. Því
fór svo, að forstöðumaðurinn var
hrakinn frá skólanum til að forða
því að menntastofnunin yrði bann-
færð í borginni. Þessu undu nem-
endur illa. Meðal þeirra, sem mót-
mæltu brottvikningunni með því
að hverfa úr skólanum, var Jónas
Jónsson. — En dvölin á John Rusk-
ins skólanum og kynni af nemend-
um h’ans og kennurum hafði marg-
vísleg áhrif á skilning Jónasar
Jónssonar á skólamálum og þjóð-
félagsmál. Bar margt til þessa og
verður um fátt getið. Skólinn bar
heiti sérstæðs menningarfrömuðar
á Bretlandi. John Ruskin lagði á
það áherzlu, að lífið sjálft væri
auður mannanna mestur. Hann
taldi líka mikilvægt að gera sér
grein fyrir þeim sannindum, að
sérhver maður væri í starfi sínu
og lífi að tjá sig á sama hátt og
listamaðurinn tjáir sig í list sinni.
Líf hvers manns og starf ætti að
Framhald á bls. 13