Tíminn - 17.07.1969, Blaðsíða 8

8
t
TIMINN
FIMMTUDAGUR 17. júlí 1969.
Á VETTVANGI DAGSINS
Ottar Brox:
Norður-Noregur I
Vandamál og möguleikar
Það getiuir varLa verið auð'-
veltt a'ð myndia sér sfcoðlun á
Norður-Norogi af þvi sem eir
skrifað í blöð eða er útvarp-
að og saigt í Stárþinigkuu. Alls
staðar eru fréttir am vand-
ræðaástond. É,g hitti miann að
sumran sem spurði mig gæti-
liega bvort ég héldi efcki að
bann gerði rétt að sendia not-
uð £öt niorður til ættingjia sem
banin bafði variia haft samibamd
við áður. Á saroa tima sjáium
við glæsjlegar tölur utn afla og
tiekjiur, til að mynda að 20.000
króirouir (240.000 íslenzikiar br.)
var algiengur blrutur á ti'ilLum
þrjá fyrstu miámiuði ársins í
sumum héruðuim. Fólfci fjölgar
í öllutm þrcimur uyrztu fyllkjium
lanidsins, en því fæfckar í Norð-
ur-Svíþjéð, og þó er þar engim
kreppa í sjávarútvegi.
Þa'ð liiggrjr í auigium uppi að
margt flólik í Norður-Noiúfeigi er
í vanda statt. Bn áður en vjð
skoðum vandiamáL þess nánar
verðum við að sLá því föstu að
margt fólk er í mikLum vamdia
hvar seni er í þessu landi.
Mér virðist þeir vera veru’lega
ifllia settir málmhræðsluverfca-
miennia'r.ir vestanfjialLs sem erf-
iiða ári'ð um kring í eitruðum
reyfc og ryfci og bafa 19.000
(228.00 isl. br.) á ári. Eða fólk
með litlar tefcáur í Osló sem
verður aið borgia 550 kr. (6.600
íslenzkiar) á miánuði í húsia-
leigu, ef það fær inni á annað
borð.
Ég hyigg að það geti verið
þtarflt að iíta svo á vandamáJ
almienninigs í Nor!ður-Noregi
séu efcki meiri en anmars stað-
ar í landinu, heldur ötmur. Og
vandlamiálin eru efcki hin sömu
aLLs staðar í landisMutonum.
Það er fyrst og fremst á lands-
byggðinni að ástamdið er erfitt,
einlkum fyrir það hvenmig saLa
fisfcafurða og fisifcvinmsla er
skipuilögð. í bæjunuim er vi@
að etja vamdia sem af þessu
leiðir mefniiiega flóttfcsstrauimuir-
imn og húsmæðisslkiorturinn.
Það ríðnr á mifclu að gera
sér það ljióst að mögu|eikarnir
tii að fcom’a á jöfmum oig góð-
am efnahag fyrir alllan aLm,en,n
ing eru mifclu meiiri víða í
Norður-Noregi en tiL að myndia
í Osló og í öðruim bæjum fyrir
sumnan. Það sjáuim við gleggst
af því að aiis staðar þar sem
sölutoerfi og fiskivinnsLiufcerfi
gera mömnum kíieift að nýta
miðin heflur fóOik gjiarna tekjur
sem vemjulegit vinnandi fóttfc í
Suðiur-Noregi á erfitt rmeð að
aifla sér. Um leið sjáurn við að
apt fólk á landsbyggðinni í
Norðuir-Noaegi með nokifcurn
veginnn tefcjur á eimbýlishús,
suimit góð hús, én slifc bús eiign-
ast vinnandi fóik í Osló aldrei.
Þetta er í fyrsta Lagi að
þafckia himuim geysiLegU auðœf-
uim í Norðuir-Noregi. Vór skiLj-
um vei hivLlílk auðæfi hér eru
ef vór berum saman afl'avon-
ina við strönd vora við það sem
flóik við stremdur anniara'a
iatr.dla aiflar. Á nýtízkuLegum
sfculttogurum í Miðjai'ðarhafi
rmeð LO mamna áhöffn þyfcir
gött að flá 800 fcg. á diag. Þetta
er noltófcuim vegimm það sem
einin maður á tir'iMu fææ á haad
færi við Fimmmörik á vorin.
Aenað mái er að þessi niáttúru
auðæffi eru liaimgt frá nýtt eins
og gkyldi. í fyrra gat eraginn
fi'skiimiaður í heimiabyggð minni
grætt túskiLding, þó að afliavom
in væri mifciL, því að afllinn
seldiist eltóki.
En hinir mikLu möguieikar í
Norður-Noregi eru efclki aðein,s
að þaikfca ríkum máttúiugæð-
uim. Enn meira sfciptir að þessi
auðæfi má hagnýta sér með ein
földuim tæfcjum og einföldu
slkipulagi á vertkum. Þetta get-
ur að miikilu leyti toomizt af án
vinmuiveitenda, þaninig að
mieist af arðinum, aö minnsta
fcogti aLlt aiflaverðmætið, felLur
í hJuit þeirra sem vinna verkin.
Þetta, að fólfc geti náð góðum
lífsfcjöruim mieð því að vera
sjálfls sín, án þess að deil'a arð-
inum með vimnuveitenduim, er
. sM'digæfft hér í heimi nú á dög
um, og er mikiil kostur við
..Norðm'-IíorGg. En vér vittum
öll að vér liöfum iangt frá not-
að alia þá möguLeitoa sem lamd
ið býður upp á til að flóLlk geti
verið sjálfs sín mieð góðuim
árangri. Auik þess hefur verið
barið samian með opiniberri að-
s'toð skriifstjómnarliegum fyrir-
irtætojum að n'ottdkru leyti und-
ir stjórrn útlendimga, fyTÍrtæk.j-
um seim eru í fyrsta iagi aiveg
öþörfl ti'l að nýta auðæffiin og
F-amlia)é » rvis ift
Ottar Brox.
Tíminn hefur nú birtingu
á greinaflokki eftir norska
mannfélagsfræðinginn Ott-
ar Brox. Greinarflofckur
þessi birtist um þessar
mundir í blaðinu Lofotpost-
en sem er útbreiddasta blað
'í Norður-Noregi. Ottar Brox
er ungur maður, fæddur ár-
ið 1932. Hann hefur sfund-
að rannsóknir á byggðar-
lögum í Norður-Noregi
þennan áratug sem nú er að
líða. Hann hefur einnig haft
vetursetu á Nýfundnalandi
óg stundað þar kennslu við
háskólann í St. John’s og
rannsakað sjávarbyggðú'
þar í landi. f maí í vor
hafði Ottar Brox þriggja
vikna dvö| hér á landi og
kynnti sér atvinnumál ís-
lenzkra sjávarbyggða.
Einnig hélt hann erindi í
Norræna húsinu á vegum
Stúdenfafélags Háskóla fs-
lands og hússins um skipu-
lagningu atvjnnumála í
Norður-Noregi.
Ottar Brox hefur tekið
mikinn þátt í umræðum um
atviimu- og skipulagsmál
landsbyggðarinnar í Noregi
og hefur flutt fjölda erinda
um þau mál í Noregi, Sví-
þjóð, á Bretlandseyjum og
á Nýfundna|andi. Eftjr
hann hefur birzf sægur
blaða- og tímaritsgreina og
þrjú stærri verk. Þau eru
Hva skjer i Nord-Norge?
(Hvað er að gerast í Norð-
ur-Noregi?) sem kom út ár.
ið 1966 í Osló, ádeilu- og
umræðubók, Avfolking og
lokalsamfunnsutvirkling í
Nord-Norge (Fólksfækkun
og þróun byggðarlaga í
Norður-Noregi), sem kom
út í fyrra, og í ár kom út á
Nýfundnalandi Maintonance
of Economic Dualism in
Newfoundland (Hvernig
haldið er við tvenms konar
hagkerfi á Nýfundnalandj).
Síðarnefndu ritin eru skýrsl
ur um rannsóknir.
Erindi Otfars Brox hing-
að til lands var að safna
gögnum tU að bera stutt-
lega saman atvinnumál og
skipulagsmál í sjávarbyggð-
um á Nýfundnalandi, á
Hjaltlandi, í Norður-Noregi
og á íslandi og er ætlun
hans að birta síðar skýrslu
um þann samanburð. Munu
því íslenzkir lesendur vaent
anlega fá síðar að sjá hug-
myndir hans um íslenzkt at-
vinnulíf, þó að þær verði
ekki grundvallaðar á eins
umfangsmiklum rannsókn-
um og greinaflokkur sá
sem nú birtist um Norður-
Noreg.
Tíminn telur það mikinn
feng að fá að birta greina-
flokk Ottars Brox. Hann er
nú styrkþegí almenna
norska rannsóknarráðsins
og starfar við mannfélags-
fræðidejld háskólans í
Björgvin.
Þröstur Olafsson, hagfræðingur:
Um hagfræði VII
Samkeppni, markaðsform og neyzla
Nýlega birti eiitt dagblaðið í
höfuðlsitaðnum þá forsíðufrétit, að
í haust væri von á lagasmiði,
þar sem starfsemi auðhriniga og
samsteypna skyldi fá aðhald og
verða að lúta einhvers konar op-
nberu eftiriiti.
Hinum venjuiega horgara brá
í brún. Hvenær hafði honuim ver
iö sagt að tffl væru auðhringar
(eða þvfumlítot) á Islandi? Hvern
i'g myndast þeir, og af hverju
eru menn að fýia grön við þeim? i
Spurningar sem þessar hljóta að
vakna í huga fóltosins, einkum
mieðatt okkar íslendinga, sern kosið
höfum yfir O'kkur hagkerfi, ám
hess að hafa huigmynd um starf-
semi þess, eig'iiilei'ka og þróunar-
möguieika.
Sú nakta staðreynd að fl'est
þau lönd, sem mæra siig af
kapitalisku hagkerfi, hafa orðið
að grípa til liagabókstafsins til
að reyna að hindra, að innri and-
staí&ur kerfisins holi það iinnan
frá og gangi af því dauðu.
En þessar vanmáittuigu tiiraunir
hafa aills srtaðar runnið út í sand-
inn, bæði vegna þess, að þeir
menn, sem setja áittu lögin voru
sjálfir að medra eða mdnna leyti
fulltrúar auðhrimganna, og eins
vegna hins, o^g fyrir því hafa verdð
færð haidgóð rök, að þessi sam-
runaþróun sé óhják\'æmileg. —
Kerflistryggum hagtfræðingum
greinir á í afsföðunmi gagn.vart
auðhrÍTiigamyndun. Annar hópur-
inn álítur hringamyndun og (efna
hagsiliegan) samruna fyrirtækja
fordjörfun satans, en hinn þafctoar
forsjóninni og áiítur fyrmefnda
þróun algjört sáLuhjáttparatriði
fyrir framtíð kapiitaLismans.
Samtoeppni og einotoun eru tvö
hegðuniarfyrirbriigði imartoaðshiut-
aðeigenda og eru í sinni hrein-
ustu fræðilegu mynd í senn and
stæður og öfgar.
Sam'kvæmt kreddunni tiyggir
samtoeppni mfflli framLedðenda, að
auðlindirnar séu nýttar á hag-
kvæmastan máta fyrir þjóðfélagdð
tiL að fuLLnægja mannlegum þörf-
um. í samræmi við þetta eru
sérhverjur efnahagsil'egar athafnir
ríkisdns sLæmar þ,e. þær trufla
velgengni hinna sjálfvirk-u mark
aðsafla. Það sama gffldir um ein
okun.
Tffl að gera langa sögu stutta,
þá fufflyrðum vdð, að aðaleinkenni
samkeppmnnar séu þau, að fram-
bjóðandi einnar vöru hafi enga
möguleiika tffl að hafa áhrif á
m-arkaðsverð vörunnar, en geti á-
kveðið hversu mifcið magn hann
selji við ákveðnu verði. Sá sem
er í einobuinanaðstöðu getur hins
vegar átoveðið hvort tveggja, sölu
magn og verð.
Einokairi hefur að jaffnaði mun
hærra verð á sínum vörum held-
ur en sá sem er í sambeppnd við
aðra. Grundvölliur verðútreikn-
inga hans er annar og öffl aðstaða
hans sterkard og betri-
Þeir markaðir, þar sem vörur
og þjónusta baupast og seljast,
geta hafft margs konar form og
myndanir. Annars vegar eru frjáLs
ir (eða fuLlkomnir) markaðir, en
hins vegar eru bumdnir eða óbundn
ir miarkaðir. Frjáls er sá markað-
ur kallaður, sem stendur öfflum
opinn og þar sem söluaðiijar eru
margir.
Á sl'ílkum mörkuðum er jafnan
góð samkeppni a.m.k. sölumegim,
en þó geta kaupendur verið fáir
eða jafnvett bara einn.
Nú á dögum er varla hægt að
nefna nema eitt framledðsLusvið,
þar sem frjálsir markaðir eru
fyrir hendi, en það er sú fram-
ledðsLa, sem myndar grundvöll að
hráeffna- og matvælaneyzlu hinna
þróuðu iðnaðiairlandia. Eftirspurnin i
er háð breytingum í smekk og i
vinnsiu afurðanna svo og almennu
verzluinarárferði.
Framboðið er hins vegar háð,
náttúruöfllum, veðráttu, tækni- j
legri þróun í nýtingu og stækk- j
un hráefnaau'ðfflndanna, og jafn
vel pólitísku ástandi viðkoman-di ;
lands.
Miklar og heifltúðuigar sveiflur
eimkenna því sfflka m-arkaði. Þeir |
sem kaupa á slíkum mörkuðum
geta jafnvel sjálfir hafft áhrif á i
verð m-eð því að reyna að spá í i
framtíðina. Reynslan virðist benda j
á að slík spákaupmennska auki I
frekar á hagsveiflurnar heidur en j
jafna þær út.
Þar sem framleiðsla fyrrnefndra
vörufflokba er bundin við viss land
fræðffleg svæði, eru heilar þjóðir
háffar bessum mörkuðum þar sem
þær selja kannski eir.a effa tvær
vörutegundir (t.d. Islendingar og
fiskurinn). Samkeppnin sjálf or-
sakar þvi mikiar sveiflur í tekj
um þeirra. sem vúnna við fram-
leiffslu hráefna- og matvæla
(stundum nefnt fyrsti framleiðslu-
geiirinn). I þróuffu löndunum eru
þessir framLeiffendur vai'ðir og
styrktir á ýmsan máta, þ.e. þeir
eru óháðir duittLungum niarkaðs-
ins. Allur þungi þessa miarkaðs-
fyrirkomulags feliur á þróunar-
löndin (þar á meðaL IsLand), Því
heflur þessum löndum reynst erfitt
aff gera áætlanir fram í tímann,
að tittvi'.'unin ræffur hér flestu.
Fa-stir og öru-ggir markaffir eru
því ómetanLegur styrkur sérhverri
þjóð ekki sízt þróunarlöndunum.
Iðnaðarvörur eru afftur á móti
seldar á annaii hátt en hráefnis-
vörur.
í stað þess að kasta fram á
marfcaðinn þegar framleiddu
magni af vöru og selja við því
verðd, sem hann ákveffur sjálfur
nákvæmlega það magn, sem mark
aðurinn getur torgað (ófuifflkomnir
markaðir). Vandamálið er hér
seljanlegt vörumagn á verði, sem
fruimbjóffandinn ákveður sjálfur.
Það er sýnilegt af framanskráðu
að staða þróunarþjóða og þjóða,
sem búa við eiinhæfa atvinn-uhætti,
er fráleit í slíku hagberfi. í
fyrsta lagi bera þeir afflao þunga
hins frjálsa markaðsfyrirkomu-
iags. ðooar beii selja afurðir sín-
ar, en þurfa að kaupa iðnaðar-
o-g neyzluvörur á ófullkomnum
iniörkuðum þ.e á hækfcuðu verð'.
Óhagræðið í því er tvöfalt. Það
er þetta m-arkaðsfyrirkomuiag sem
heldur (ásamt eignahlutföllum í
innlendum atvinnutækjum) hinum
nýfrjálsu nýlenduþjóðum enn í
Framhald a bls. 15.