Morgunblaðið - 16.09.2001, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 16. SEPTEMBER 2001 11
ins. Ekkert annað planmál hafði þó
komist jafn langt og solresol.
Ný tegund planmála kemur fram
Á 19. öld eru menn búnir að yfirgefa
að mestu „a priori“ aðferðina og taka
nú upp „a posteriori“ aðferð við að búa
til planmál. Hún var samt ekki alveg
ný, því nokkrir höfðu beitt henni áður
fyrr. Dæmi um það eru latino mac-
aronico (15. öld), eftir Theofilo Hiero-
nimo Folengo, lingua general brazi-
lica (15. öld), eftir þá de Anchieto og
de Vega, lingua universalis (1650), eft-
ir Philippe Labbe, ruski jezik (1666),
eftir Yury Krizhanich, carpopho-
rophilus (1734), eftir ókunnan þýskan
heimspeking, og ekki síst langue nou-
velle (1765), eftir Joachim Faiguet de
Villeneuve, en það vakti geysimikla
athygli og átti stóran þátt í að lang-
flest planmál sem nú var hleypt af
stokkunum byggðust á „a posteriori“
aðferðinni. Langue nouvelle var þó
ekki með öllu hreint, því tölustafirnir
voru „a priori“. Einn var „ba“, tveir
„co“, þrír „de“, fjórir „ga“, fimm „ji“,
sex „lu“, sjö „ma“, átta „ni“, níu „pa“
og tíu „vu“; ellefu „vuba“, tólf „vuco“
o.s.frv., allt upp í tuttugu, og þá bætt-
ist við. „Covuba“ var þannig tuttugu
og einn o.s.frv. Athygli vekur, að nútíð
sagnorða endaði á -as, þátíð á -is, og
framtíð á -os, alveg eins og í esper-
anto, sem átti eftir að koma fram á
sjónarsviðið rúmum hundrað árum
síðar.
Fjöldi nýrra „a posteriori“ plan-
mála kemur nú fram og mætti nefna
hér wsp’lny jezyk slowianski (1807),
lingua slavica universalis (1826),
langue universelle (1838), lengua uni-
versal (1852), weltdeutsch (1853), mo-
nopanglosse (1858), universalglot
(1868) og neo-latine (1875). En ekkert
þeirra nær almennri hylli.
Þegar hér er komið sögu gerist það
hins vegar, að þýski presturinn Jo-
hann Martin Schleyer býr til nýtt
planmál, sem verður það fyrsta í
mannkynssögunni til að slá ærlega í
gegn. Það er svokallað blandað mál,
að hluta til „a priori“ og að hluta „a
posteriori“, og nefnist volapük. Það
merkir heimsmál (vol=heimur,
pük=tal). Þetta er árið 1879. Áratug
síðar voru um 300 volapükfélög eða
-klúbbar starfandi og um 1.600 manns
höfðu skírteini upp á að hafa lært mál-
ið. Kennslubækur voru prentaðar á 21
tungumáli og málið státaði af 20.000
orðum. En um aldamótin 1900 var
fjöldi volapükista kominn niður fyrir
þúsundið. Árið 1956 hófu áhangendur
málsins útgáfu fréttabréfsins Volapü-
kagased pro Nedanapükans og upp úr
1980 komu á prent í Þýskalandi
nokkrar bækur um volapük. Auk þess
hófu menn útgáfu annars fréttabréfs
á Bretlandseyjum fyrir skemmstu. Þó
munu ekki nema 20–30 manns kunna
þetta planmál nú á tímum, að því er
heimildir segja. Yfirleitt er þar um að
ræða endurskoðaða útgáfu af volapük,
gerða af Hollendingnum Arie de Jong
á árunum 1921–1931. Hún nefnist
volapük pebevoböl, en hin uppruna-
lega útgáfa volapük rigik.
Orðaforði volapük var að mestu
kominn úr ensku, en margt einnig
fengið úr þýsku, frönsku, spænsku og
ítölsku. Bókstafurinn „r“ kom örsjald-
an fyrir, en hans í stað var notast við
„l“; þar var Schleyer með Kínverja í
huga, sem og börn og gamalt fólk.
Hins vegar gleymdi hann því, að Jap-
anir eiga erfitt með að segja „l“. En
það sem öðru fremur gerði út um vin-
sældir þessa planmáls, var, að mál-
fræðin þótti allt of flókin. T.d. gat eitt
sagnorð birst í 505.440 ólíkum mynd-
um. Annað sem pirraði fólk var bók-
stafirnir „ü“, „ä“ og „ö“, sem og hitt,
maðurinn Otto Jespersen. Árið 1934
gerði hann umtalsverðar breytingar á
þessu máli sínu, en ekki hlaut það
samt nægilega góðar viðtökur sem
lausn á alþjóðamálsvandanum, og
mun nú heyra sögunni til.
Ef hratt er nú farið yfir eru kunn-
ustu planmálin þaðan í frá néo (1937),
eftir Arturo Alfandari, interglossa
(1943), eftir Lancelot Hogben, en það
er mikið byggt á grísku, interlingua
(1951), sem er verk Alexanders Gode
og fleiri í alþjóða planmálasamtökun-
um (IALA), frater (1957), eftir Ví-
etnamann Pham Xuan Thai, loglan
(1960), blandað mál eftir James Cooke
Brown, babm (1962), heimspekilegt
mál eftir Fuishiki Okamoto, glosa
(1972–1992), endurskoðuð útgáfa int-
erglossa, eftir Ronald Clark og
Wendy Ashby, og lojban (1989), sem
er endurskoðuð útgáfa loglan, gerð af
Bob LeChevalier og fleirum. Önnur
planmál þykja síður merkileg, en
skipta þó hundruðum. Og ennþá er
verið að smíða og ljóst er að Netið hef-
ur gefið planmálahöfundum nýjan
kraft og betri möguleika á að koma
hugverkum sínum á framfæri en áður
var. Á meðal nýjustu planmála eru
ituortenu (1897–1998), eftir Edward
Blancarte, og ludlange (2000), eftir
Cyril Brosch.
Framtíðin
Ef horft er til baka er augljóst, að
langflest planmálin hafa tekið mið af
tungumálum Vesturlandabúa, sem
gerir það óhjákvæmilega að verkum,
að mjög erfitt er fyrir t.d. Austur-
landabúa að tileinka sér þau sem al-
þjóðleg hjálparmál. Hvort einhverjum
tekst í framtíðinni að plana eitthvert
mál, sem allar eða flestar þjóðir geta
sæst á, er næsta ólíklegt. Þó er sagt að
frater uppfylli mörg nauðsynleg skil-
yrði, þrátt fyrir að vera með orðaforð-
ann að megninu til úr latínu og grísku.
Eins er með loglan, en orðaforðinn er
fenginn úr smiðju átta helstu tungu-
mála jarðar, þar á meðal hindi, jap-
önsku, kínversku og rússnesku. Hér
má einnig nefna, að þótt orðaforði
esperanto sé að verulegum hluta af
latneskum rótum, sver orðmyndunar-
kerfi þess sig í ætt við tungumál eins
og japönsku og svahili, en þau eru við-
skeytamál. Er það ein skýring þess
hve esperanto hefur náð mikilli út-
breiðslu utan Evrópu. Ekki er þó ljóst
hve margir kunna það nú á tímum, en
líkleg tala er 1.000.000–2.000.000.
Frumsamdar bókmenntir eru þegar
orðnar verulegar, einkum ljóð og
skáldsögur, og flest þekktustu verk
heimsbókmenntanna eru fáanleg í
esperantoþýðingum.
Að sjálfsögðu myndi eitt, alþjóðlegt
hjálparmál breyta ýmsu og leysa
margan vandann, og nægir í því sam-
bandi að benda á að Sameinuðu þjóð-
irnar notast við sex opinber tungumál
(arabísku, ensku, frönsku, kínversku,
rússnesku og spænsku), og Evrópu-
sambandið tólf (belgísku, dönsku,
ensku, finnsku, frönsku, grísku, hol-
lensku, ítölsku, portúgölsku,
spænsku, sænsku og þýsku). Og mörg
eru þau að sönnu orðin planmálin,
sem áttu að leysa tungumálavanda
heimsins, og bera þá hugsun oftar en
ekki í nöfnum sínum, eins og t.d. ling-
ua universalis (1650), panglottia
(1666), langue universelle (1687), ling-
ua universalis (1755), lango du mondo
(1788), langue universelle (1794), ling-
ua universalis (1821), langue univers-
elle (1836), lengua universal (1852),
universalglot (1868), pasilingua
(1885), kosmos (1888), panglossie
(1889), lingua monde (1893), mundol-
inco (1894), lingu internasionik (1895),
lingua komun (1900), mundelingva
(1904), lingua internacional (1905),
universal (1906), mondlingvo (1906),
lingvo cosmopolita (1912), monda
linguo (1924), ling du mond (1925),
mundial (1930), panlingua (1938),
monling (1942), mondial (1943), int-
ernacional (1948), lingvo monde
(1949), kosmolingua (1956), universel
(1957) og unilingua (1965). Ekki
gengu dæmin þó upp.
En burtséð frá því, hvort einhver
muni e.t.v. detta niður á einhverja
listasmíð af ætt planmála í framtíð-
inni, hefur leitin að alheimsmálinu
gefið af sér ýmsar aukaafurðir, því
tölvumálin, flokkunarkerfi í náttúru-
vísindum og bókasafnsfræðum, að fátt
eitt sé nefnt, á með einhverjum hætti
þessari leit tilveru sína að þakka. Og
það er ekki svo lítið.
að erfitt var að þekkja orðstofnana,
eftir að Schleyer var búinn að taka þá
og móta úr þeim ný orð að hætti „a
priori“. Heiti tölustafanna, frá 1–10,
voru t.a.m. bal (1), tel (2), kil (3), fol
(4), lul (5), mäl (6), vel (7), jöl (8), zül
(9) og bals (10). Ellefu var „balsebal“,
tólf „balsetel“ o.s.frv., hundrað „tum“,
þúsund „mil“, tvö þúsund „telmil“. Ís-
land var „Silän“.
Mörg önnur planmál komu fram á
dýrðartíma volapük. Frá 1879 til 1900
voru þau alls 55 talsins. En einungis
eitt þeirra náði athygli heimsins, og
raunar svo um munaði. Tilkoma þess
árið 1887 varð jafnframt ein helsta
ástæða fyrir því, að umrætt planmál
Schleyers missti nánast allt fylgi. Hið
nýja mál var esperanto, eftir pólska
augnlækninn Ludwig Lejzer Zamen-
hof. Um það verður ekki fjölyrt hér,
plássins vegna, enda er þetta lang-
þekktasta planmál sögunnar og hefur
fengið mesta útbreiðsluna.
Helstu planmál á 20. öld
Árið 1902 kom út planmálið idiom
neutral, eftir Rússann Waldemar
Rosenberger, og hlaut töluverða at-
hygli um hríð. Rosenberger hafði ver-
ið meðal fremstu volapükista, en hvarf
frá stuðningi við mál Schleyers, og er
hið nýja planmál hans gjörólíkt vola-
pük. Latino sine flexione, eftir ítalska
stærðfræðinginn Guiseppe Peano,
vakti sömuleiðis áhuga manna; það
kom út 1903. Á milli volapük (1879) og
latino sine flexione höfðu þá komið
rúmlega 60 ný planmál. Og yfir 20
áttu eftir að koma fram í viðbót uns
næsta máli, sem eitthvað kvað að, var
hleypt lausu. Aðdragandi þess var sá,
að haustið 1907 kom saman í París
nefnd vísindamanna til að fjalla um
upptöku alþjóðamáls. Voru tekin til
rannsóknar þau planmál sem þá voru
kunn. Dag einn fundu nefndarmenn á
borðum sínum nafnlausan bækling, og
var hann sagður gerður af Ido. Síðar
kom í ljós að á bak við það nafn var
frægur esperantisti, Louis de Beau-
front. Bæklingurinn hafði að geyma
róttækar hugmyndir um breytingar á
esperanto. Eftir að hafa kynnt sér
málið aðhylltist nefndin tillögur de
Beaufronts, með nokkrum breyting-
um þó. Síðan var reynt að fá esperant-
ista til fylgis við þær, og tókst það að
einhverju leyti. En þegar útséð var
um, að ekki næðist fullt samkomulag
við esperantista um breytingarnar,
hófu nefndarmenn að boða þær sem
nýtt planmál og hlaut það nafnið ido.
Náði það töluverðri útbreiðslu í nokk-
ur ár, og virtist ætla að ná fram úr
esperanto. En svo kom fyrri heims-
styrjöld, og lá þá idohreyfingin í
dvala, sem hún vaknaði ekki nægilega
af að loknu stríðinu. Um 1930 hafði ido
lognast að mestu útaf. Um 200 idistar
munu þó enn finnast í heiminum og
gefa þeir út tímaritin Progreso og Ido
Vivo á umræddu máli. Tölurnar 1–10
eru á ido: un, du, tri, quar, kin, sis,
sep, ok, non, dek.
Margir fleiri en de Beaufront höfðu
óbilandi trú á þeim grunni sem esper-
anto veitti, en fannst samt mega laga
það dálítið til. Fyrir daga ido höfðu
t.d. ispirantu (1900), perio (1904), ling-
ua internacional (1905), ekselsioro
(1906), mondlingvo (1906), ulla (1906)
og antido (1907) reynt að bæta hug-
mynd Zamenhofs, en ekki haft erindi
sem erfiði. Og eftir ido kom fjöldinn
allur af planmálum, sem höfðu esper-
antó sem fyrirmynd að einhverju leyti
eða öllu. Þar mætti nefna mez-voio
(1908), romanizat (1908), reform-
esperanto (1909), romanal (1909), re-
form-esperanto de rodet (1910), re-
form-esperanto de hugon (1910), lat-
in-esperanto (1911), lingw adelfenzal
(1911), lingvo cosmopolita (1912), esk
(1912), esperanto de stelzner (1912),
europeo (1914), nepo (1915), mittel-
machte esperanto (1916), esperantida
(1919), hom-idyomo (1921), espido
(1923), idiome federal (1923), esperido
(1925), eo (1925), nov-esperanto
(1929), esperanto II (1939), esper-
antuisho (1955), globaco (1956) og
modern esperanto (1958).
Næsta planmál sem náði athygli
umheimsins var occidental, eftir Eist-
lendinginn Edgar von Wahl. Þetta var
árið 1922. Tímaritið Cosmoglotta,
skrifað á occidental, kom út 269 sinn-
um á árunum 1922–1972. Árið 1947
var nafni þessa planmáls breytt í int-
erlingue. Nú á tímum munu fylgjend-
ur þess vera innan við 100 talsins.
Árið 1928 kemur svo novial, sem er í
hópi þekktari planmála síðari tíma.
Höfundur þess er danski málvísinda-




   
@A

'
=  'B.(BA&&. "&$&.$$&. *.
C@77D ,
"$$ &.*4
.&D  ,
3$&E7*4
-
./D  ,
; '*;
D ,
&*#
%D ,
F &$*!
!
G.$D  ,
-
$'*4
!$D ,
H
$*:
)$ 6'D ,
0$ .*F
-$D ,
!$ I$*#
;$D  ,
( *
-$D  ,
H
$*!

%$D  ,
)$*F
;
1$ D ,
3(*J
J/ //$(D  ,
J&$*3
". .7.D  ,
J$($'*

;$&D  ,
K
*F
($:.D ,
J$(*K
4 & D ,
H'$ *!
$'6D  ,
H'*H2!2D  "$$
*
1./=D ,
#$ *:
2 .6/ )
"7D  = ,
H$*F
%D  = ,
LJM7*"
%$ .D ,
!
'*"
%$ .D,


 
  
 
  

 

 
  

  

   

  
  
  
   

  

  
 
  
   
  

  

 

 
  

   

 
 
     

  
  
   
 
 

  
 
 
!"# #$" %
$"&'('" ')%
*   

    
sigurdur@mbl.is
óru að tala hin ýmsu mál, í stað eins áður,
þeir fóru stað úr stað í austurlöndum, að
ott og vel, vér skulum hnoða tigulsteina
ir sögðu: „Gott og vel, vér skulum byggja
mst ekki um alla jörðina.“ Þá steig Drott-
Drottinn mælti: „Sjá, þeir eru ein þjóð og
kert ófært verða, sem þeir taka sér fyrir
ginn skilji framar annars mál.“ Og Drott-
gina. Þess vegna heitir hún Babel, því að
la jörðina.“ Málverkið, sem nefnist Ba-
5–1569).
d, að unnt væri að finna eða endurskapa
orðum Guðs vegna smíði Babelturnsins
týnda frummál alheimsins væri hebr-
málvísindamaður, Goropius Becanus,
kað 1. Mósebók í þaula, að hið týnda mál
Ekki fékk sú uppgötvun hans þó mikinn
ku og jafnvel kínversku. Myndin sýnir ol-
stmálarann Titian [Tiziano Vecellio]
0.
Esperanto, sem kom fram árið 1887
og er þekktasta planmál allra tíma,
er sagt fljótlærðara en öll önnur
mál, vegna einfaldrar málfræði og
skýrleika. Á þessu litla spjaldi er t.d.
alla málfræðina að finna. Þórbergur
Þórðarson, rithöfundur og einn
þekktasti fulltrúi esperantohreyf-
ingarinnar á Íslandi á sinni tíð,
hannaði umrætt málfræðispjald,
sem er í póstkortsstærð.