Morgunblaðið - 03.03.2002, Side 22

22 B SUNNUDAGUR 3. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
bíó
KALDHÆÐNUM er trúandi tilað líta svo á að það hafi marg-sýnt sig í henni Hollywood
hversu farsælt skref það er og líklegt
til árangurs að gera kvikmynd um
einstakling, helst snilling, sem á við
einhvern sjúkdóm að stríða, helst
geðrænan.
A Beautiful Mind segir sögu sem
einungis var spursmál hvenær yrði
gerð að dramatískri Hollywood-
mynd. Hún fjallar um raunir stærð-
fræðisnillingsins Johns Nash sem
var ekki fyrr búinn að leggja fram
byltingarkennda hagfræðikenningu,
er líf hans fór í rúst sökum geðrænna
vandamála. Hann greindist með geð-
klofa og varð lengi vel óstarfshæfur
en vegna baráttuvilja og dyggrar að-
stoðar eiginkonu hans Aliciu Nash,
tókst honum á endanum að ná tökum
á lífi sínu og var sæmdur Nóbels-
verðlaunum í hagfræði árið 1994.
Engin ævisaga
Það var kvikmyndaframleiðandinn
Brian Grazer sem fékk hugmyndina
að myndinni er hann las grein í tíma-
ritinu Vanity Fair um Nash. Hann
las í kjölfarið ævisögu Nash sem
skrásett var af Sylviu Nasar, féll fyr-
ir þessum merkismanni og tryggði
sér réttinn til þess að nota ævisöguna
til kvikmyndunar: „Það sem höfðaði
sterkast til mín var ótrúleg sjálfs-
bjargarviðleitni þessa ógæfusama
snillings sem drifinn hafði verið
áfram af óbilandi keppnisskapi og
vilja til þess að skara framúr.“
Grazer réð Akiva Goldsman til
þess að skrifa fyrir sig kvikmynda-
handrit, síður en svo sökum fyrri af-
reka hans á því sviði, heldur fyrst og
fremst vegna þess að Goldsman stóð
viðfangsefnið mjög nærri. Foreldrar
hans eru kunnir sérfræðingar á sviði
geðsjúkdóma og ráku eitt fyrsta
meðferðarheimili í Bandaríkjunum
fyrir börn með geðræn vandamál.
Goldsman ólst þannig upp með börn-
um sem glímdu við geðklofa, sam-
bærilegan sjúkdómi Nash, og þekkir
frá fyrstu hendi einkennin og hvern-
ig þau lýsa sér – hvernig börnin
bjuggu til, með ofskynjun, sinn eigin
ímyndaða og afbakaða hugarheim.
„Ég leit ekki á það sem mitt verk að
segja nákvæma ævisögu Nash,“ seg-
ir Goldsman. „Miklu fremur þjónar
hún hlutverki beinagrindarinnar og
baksviðs myndar sem kannaði hina
dramatísku línu milli veruleika og
sjálfsblekkingar. Myndar sem varp-
ar skýrara ljósi á dularfullan, mis-
skilinn og lítt þekktan sjúkdóm.“
Þótt margir leikstjórar hafi ásælst
þetta fýsilega verkefni kom í raun
aldrei annar til greina en nánasti
samstarfsmaður Grazer, Ron How-
ard, en saman eiga þeir Imagine
Entertainment kvikmyndafyrirtæk-
ið. Howard hafði lengi ætlað sér að
gera mynd um geðklofa eða allt síðan
hann kynntist Michael Lauden, ung-
um lagaprófessor sem hafði góð tök á
lífi sínu uns hann missti föður sinn.
Hætti hann þá lyfjatökunni og myrti
ári síðar vanfæra eiginkonu sína með
köldu blóði og var vistaður á geð-
sjúkrahúsi, 37 ára gamall.
Howard sagðist í samtali við L.A.
Times nýverið hafa lært mjög mikið
af samtölum sínum við Lauden,
hvernig hægt sé að halda sjúkdómn-
um í skefjum með sjálfsaga og þjálf-
un. Þegar hann hafi fengið handrit
Goldsmans í hendur hafi hann séð
margt sameiginlegt í fari Laudens og
Nash. Hann segir það líka hafa runn-
ið upp fyrir sér hversu miklu mik-
ilvægara það væri að segja sögu
manns sem unnið hefði bug á vanda
sínum. Og um leið leggja sitt af
mörkum til að reyna að breyta þeirri
ímynd sem kvikmyndir hafa búið til
af geðsjúklingum, sem morðóðum
brjálæðingum.
Crowe og Connelly
Það er engum blöðum um það að
fletta að Nash er hlutverk sem trú-
lega flestar skærustu stjörnur í
Fegurð hugans
Um helgina hófust sýningar á A Beautiful Mind, mynd um erfiða baráttu nóbelsverðlauna-
hafans Johns Nash við geðklofa. Skarphéðinn Guðmundsson skoðar baksvið myndarinnar
sem tilnefnd hefur verið til átta Óskarsverðlauna, veltir fyrir sér sannleiksgildi hennar og
tilgangi og rekur stuttlega lífshlaup fallega hugsandi manns.
Reuters
Þörf lýsing á erfiðum sjúkdómi eða alvarleg sögufölsun? – Russell Crowe í hlut-
verki hins töluglögga Johns Nash.
VIÐ erum stödd í miðju stríð-inu milli Bosníu og Serbíu.Félagar okkar eru bosníski
hermaðurinn Ciki og sá serbneski
Nino, sem eru orðnir innlyksa á
einskismannslandi á víglínunni
milli fylkinganna tveggja, ásamt
föllnum samherja Cikis, sem
tengdur er við sprengju og getur
splundrast þá og þegar við
minnstu hreyfingu. Þeir geta ekki
flúið á braut, því þá verða þeir
skotnir. Þannig eru þeir í fárán-
legri en afdrifaríkri sjálfheldu.
Hvort þeir eru andstæðingar eða
samherjar í þessu stríði skiptir í
raun ekki máli; þeir eru ósköp ein-
faldlega fórnarlömb þess. Þeir
koma á óstöðugu vopnahléi í einsk-
ismannslandinu og reyna að halda
sönsum í geðveiki stríðsins á með-
an missnjallir fulltrúar úr friðar-
gæsluliði Sameinuðu þjóðanna og
fjölmiðlafólks blanda sér í málin.
Framleiðslufyrirtækið Noé í
Frakklandi hafði árið 1994, ásamt
fyrirtækjum í Makedóníu og Bret-
landi, staðið að gerð bíómyndar-
innar Fyrir regnið eða Before the
Rain eftir Milcho Manchevski.
Hún tvinnaði saman líf nokkurra
persóna í þeirri upplausn, fátækt
og ófriði sem ríkti í Makedóníu,
þessu nýfrjálsa lýðveldi, sem áður
var hluti af Júgóslavíu. Myndin
tókst mæta vel, eins og þeir muna
sem sáu hana hér í Háskólabíói. Í
mörg ár biðu þeir Noé-menn þess
að þeim bærist í hendur nýtt
handrit sem héldi áfram að kanna
og greina ástandið í öðrum hlutum
Júgóslavíu, ekki síst hið fáránlega
stríð milli bræðraþjóða sem ekki
aðeins var að murka lífið úr þeirra
eigin fólki heldur ógnaði um tíma
sjálfum heimsfriðnum. Í septem-
ber árið 1999 bankaði að dyrum
hjá þeim ungur bosnískur leik-
stjóri, Danis Tanovic. Hann hafði
ekki gert nein boð á undan sér og
virtist ekki vera með háleitar hug-
myndir um sjálfan sig. En hann
skildi eftir á skrifstofunni hand-
ritið að Einskismannslandi. Hann
hafði aldrei gert bíómynd áður og
þeir vissu ekkert um hann annað
en að hann var frá Sarajevo og
hafði numið kvikmyndagerð í
Belgíu. En handritið heillaði Noé-
menn upp úr skónum.
Einum mánuði síðar, í október,
hafði fyrirtækið gert við Danis
Tanovic samning um að framleiða
myndina og hófst handa við að afla
meðframleiðenda víðar í Evrópu.
Einskismannsland varð að lokum
frönsk-ítölsk-belgísk-bresk-slóv-
ensk samframleiðsla. Ákveðið var
að myndin skyldi tekin í fyrrum
júgóslavneska og nú sjálfstæða
lýðveldinu Slóveníu. Landinu svip-
ar mjög til Bosníu, þar eru góðir
fagmenn í kvikmyndagerð, friður
ríkir og tungumálaerfiðleikar
hverfandi fyrir þá starfsmenn sem
komu frá hinum lýðveldunum,
einkum leikstjórann og leikarana.
Þótt slóvenska sé sérstakt tungu-
mál eru líkindin við serbnesku,
króatísku og bosnísku mikil. Þrjár
síðarnefndu tungurnar eru hins
vegar í reynd sama tungumálið;
Serbar kalla það serbnesku,
Bosníumenn kalla það bosnísku og
Króatar kalla það króatísku, en
þegar þessar þjóðir tala saman
skilja þær hver aðra fullkomlega,
segja framleiðendur Einskis-
mannslands.
Gat á húsi, gígur á akri
Aðalleikararnir þrír í myndinni
Branko Djuric, Rene Bitorajac og
Filip Sovagovic eru frá Slóveníu
og Króatíu, en þekktustu nöfnin í
Sjálfheldan í Einskismannslandi
Óskarstilnefning, Golden
Globe-verðlaunin, dómnefnd-
arverðlaun og handrits-
verðlaun í Cannes eru aðeins
brot af þeim viðurkenningum
sem kvikmyndinni Einskis-
mannsland eða No Man’s Land
hefur hlotnast, en hún er
frumsýnd hérlendis um
helgina. Þessi manneskjulega
ádeila á stríðsrekstur sprettur
beint úr kviku samtíma-
viðburða, skrifar Árni Þórar-
insson.
Reuters
Friður sé með yður: Branko Djuric og Rene Bitorajac í Einskismannslandi.
SAGA stærðfræðingsins Johns
Nash er merkileg fyrir margra hluta
sakir. Ekki bara vegna afreka hans
á sviði hag- og stærðfræði og þess
erfiða sjúkdóms sem hann þurfti að
glíma við heldur einnig vegna óbil-
andi viljastyrks, keppnisanda og
einstaks sambands við eiginkonu
sína Aliciu sem á endanum gerði
honum kleift að búa sér til lífs-
mynstur sem héldi sjálfsblekk-
ingum þeim sem geðklofinn veldur í
skefjum og lifa með þeim.
Nash fékk inngöngu í Princeton
háskólann 1947 og
hafði þá þegar áunnið
sér orðspor snillings-
ins. En hann átti erf-
itt með að aðlaga sig
háskólalífinu, náði
litlum tengslum við
skólafélaga og taldi
sig lítið græða á að
ástunda skólann. Það
eina sem komst að
var að fá „frumlega
hugmynd“ eins og
orðað er í myndinni.
Hann þótti skrýtin
skrúfa, viðutan, sjálf-
umglaður, óheflaður,
barnalegur og hroka-
fullur, rétt eins og
Descartes, Newton og
Wittgenstein höfðu
verið. Einn góðan veðurdag laust
hugmyndinni niður í höfuð hans,
hugmynd að nýrri kenningu um
skynsamleg átök og samvinnu –
hagfræðikenningu um eðli sam-
keppninnar sem ögraði rækilega
hálfrar annarrar aldar brautryðj-
endakenningum föður nútíma hag-
fræði, Adams Smiths, um ósýnilegu
höndina. Nash hlaut mikið lof fyrir
og var samstundis veitt staða sem
yfirmaður hjá MIT-tækniháskól-
anum, þá 23 ára að aldri. Þetta var
um það leyti er kalda stríðið var í
þann mund að ná algleymingi og
Nash fékk það starf að leysa dul-
kóða fyrir herinn. Þegar hann stóð
á þrítugu kallaði tímaritið Forbes
hann stjörnu amerískrar stærð-
fræði en um svipað leyti, þegar
hann var á þeim aldri sem margir
ungir stærðfræðisnillingar óttast að
tapa sköpunarhæfni sinni, fór Nash
fyrst að sýna alvarleg geðklofa-
einkenni. Geðklofi er arfgengur
sjúkdómur sem á til að vera hrund-
ið af stað af óeðlilega miklu ytra
álagi. Áðurnefnd tilvistarkreppa
snillinga á þessum aldri getur hafa
valdið því að sjúkdómurinn fór að
segja til sín á þessum tímapunkti
en einnig þjóðfélagsaðstæðurnar,
kalda stríðið, sem hafði bein áhrif á
störf hans. Í það minnsta reyndist
togstreita sú sem ríkti stórveld-
anna á milli tilvalinn bakgrunnur
fyrir sjálfsblekkingu Nash og of-
skynjanirnar sem uppfullar voru af
samsæriskenningum. Nash brást
illa við meðferðum og
var tregur til að taka
inn geðlyf þau sem
áttu að losa hann við
ofskynjanirnar. Undir
áhrifum þeirra átti
hann í erfiðleikum
með að hugsa skýrt
og gat því ekki sinnt
ástríðu sinni, stærð-
fræðinni. Einnig átti
hann erfitt með að
sinna hinni ástinni í
lífi sínu, eiginkonunni
Aliciu. Því varð úr að
að með fullum stuðn-
ingi hennar, ákvað
hann að taka á sjúk-
dómnum á sinn
máta, hætta lyfjatök-
unni, og bjó sér til
lífsmynstur. Grundvallaðist það á
því að nota viljastyrkinn til að lifa
með og leiða hjá sér ofskynjanirnar,
sem héldu áfram. Hann hefur lýst
þessu sem svo að hann sé ekki
læknaður heldur afneiti einfaldlega
stórum hluta hugsana sinna, að
hugurinn sé í stöðugri megrun.
Einnig fannst Nash nauðsynlegt að
snúa sér að fyrri iðju, stærðfræð-
inni, en hann fékk að halda til í
gamla háskólanum sínum Prince-
ton, þar sem hann náði smám sam-
an tökum á lífi sínu og rannsókn-
arstarfi.
Á meðan hann glímdi við sjúk-
dóm sinn hlaut hin byltingarkennda
kenning hans síaukið vægi og varð
að mikilvægu tóli hagfræðinga, m.a.
til útreikninga á gjaldeyrisþróun.
Árið 1994 voru honum veitt Nób-
elsverðlaun í hagfræði í Stokkhólmi.
Nash er 74 ára í dag og gengur
enn daglega til vinnu sinnar í
Princeton.
Megrunarkúr fyrir hugann
Nóbelsverðlaunahafinn John Forbes Nash yngri
John Nash