Morgunblaðið - 03.11.2002, Blaðsíða 15

á um það bil tíu ára fresti. Síðasta niðursveifla [1987] var sú
dýpsta sem ég man eftir. Nú óttast maður að hún fari að
fara í hrun, ekki síst fyrir hvað hún er lítið veidd núorðið.“ Í
bókinni Urriðadansi skrifar Össur Skarphéðinsson að afla-
bresturinn 1987 hafi ekki stafað af hruni murtustofnsins,
því bergmálsmælingar hafi þvert á móti bent til þess að
hann hafi þrefaldast. Meðallengd murtunnar hafði hins
vegar minnkað mikið, úr 18 sm í 13 hjá hængum og úr 19
sm í 15 hjá hrygnum. Netin veiddu ekki fisk undir 17,5 sm
svo þessi smáa murta átti greiða leið í gegnum þau. Össur
leiðir líkum að því að fæðuskortur, vegna fjölgunar murt-
unnar, hafi valdið því að murturnar uxu ekki.
En hver skyldi mesta breytingin vera á lífríki Þingvalla-
vatns sem Sveinbjörn man eftir?
„Hún varð í kjölfar þess þegar stíflan við Steingrímsstöð
brast 17. júní 1959. Það var mikið slys. Vatnsyfirborðið
lækkaði sem fór illa með hrygningarsvæði, seiði og kuðung-
inn. Ætið fyrir kuðungableikjuna fór á þurrt og skrælnaði
þar. Þetta kom niður á allri viðkomu í vatninu. Kuðunga-
bleikjan finnst mér vera heldur að vaxa nú. Hún er verð-
mætari en sílableikjan, vænni og betri.
Það var ekki minna slys að þessi stífla var yfirhöfuð gerð.
Urriðinn hrygndi mikið efst í Soginu, í affalli vatnsins.
Meðan urriðinn var meiri tók hann stærri toll af murtu-
stofninum. Ég held að urriðinn hafi haldið rækt í murtunni.
Það er viss ræktun að éta lélegustu fiskana.“
En það var ekki aðeins urriða og kuðungableikju sem
hnignaði í kjölfar byggingar aflstöðva í Soginu heldur segir
Sveinbjörn að mýið hafi mikið minnkað fyrir tilverknað
framkvæmdamanna. Mýið var mikilvægur þáttur í fæðu
silungsins. Flugan klaktist í afrennsli vatnsins og þreifst
vel í úðanum í þrengslunum þar sem vatnið steyptist fram.
„Þegar Írafossstöðin var byggð var sett DDT-skor-
dýraeitur í tonnatali á bakka Sogsins. Við það raskaðist líf-
ríkið líka mikið. Það var raunar dálítil plága að búa við mý-
bitið þar sem það var mest, en það tók alveg fyrir það við
eitrunina.“
Sveinbjörn segir að urriðinn hafi greinilega verið að ná
sér á strik síðustu árin. Bæði hafi hann smátt og smátt að-
lagast breyttum aðstæðum og þá hafi umtalsverðu magni
urriðaseiða verið sleppt í vatnið á undanförnum árum og
áratugum. Í sumar fékk Sveinbjörn þrjá stóra urriða í net-
in, 10, 11 og 12 punda. Í fyrra kom bara einn 7 punda af því
sem teljast stórir urriðar. Sá stærsti sem hann hefur fengið
var 19 punda tröll. En Einar föðurbróðir hans gerði betur
og veiddi einn 23 punda um eða fyrir 1970. Dæmi munu
vera um urriða sem vógu yfir 30 pund. Stærstu bleikjurnar
sem Sveinbjörn hefur fengið í netin eru tvær 14 punda og
það eru þær stærstu sem hann hefur heyrt um. Hann hefur
fengið þó nokkrar 9 til 12 punda um dagana.
Framtíð murtuveiðanna er óljós. Ef ekki fást nýir mark-
aðir er ólíklegt að þessi stofn verði nýttur í sama mæli og
áður. Sveinbjörn telur hins vegar víst að ef markaður fæst
muni fleiri en nú ýta murtubátum úr vör og hefja veiðar.
að það sé nógur markaður fyrir villta bleikju. Þessi bleikja
er í minnsta lagi. Það væri enginn vandi að selja hana ef
hún væri 600 til 700 grömm. Ef hún er undir pundi er engin
leið að selja bleikjuna nema flaka hana.“ Aðspurður segir
Sveinbjörn að eldisbleikja sé að ýta þeirri villtu út af mark-
aðinum. Áður fyrr var það algengt við Þingvallavatn að
bleikjan væri flutt lifandi að landi og geymd í þró þar til
hægt var að senda hana á markað, enda ferðir til þéttbýlis-
ins strjálli þá en nú.
Það er oft fiskur í matinn á Heiðarbæ. „Við borðum mik-
ið murtu, bæði soðna og steikta, heila og flakaða. Eins
bleikju og urriða. Krakkarnir reiknuðu einu sinni út að
gamni sínu að pabbi minn, sem dó um nírætt, hefði borðað
um tólf tonn af silungi úr vatninu! Þú þarft nú ekki að skrifa
þetta,“ segir Sveinbjörn en blaðamaður skeytir því engu.
Sveinbjörn segir það misjafnt eftir bæjum hvað murtan er
mikið notuð.
Murta myrkranna á milli
Ég spurði Sveinbjörn hvort hann hefði aldrei lent í
hrakningum á vatninu, búinn að sækja á það í meira en
hálfa öld.
Hann situr svolitla stund hugsi og segir svo: „Ég veit
ekki hvað á að segja um það. Stundum má ekki miklu muna.
Það kemur fyrir að við förum á vatnið í of slæmu veðri, sér-
staklega í murtuveiðinni. Það er voðalega slæmt ef murtan
drepst í netunum. Þá er hún ekki lengur söluvara og það
verður erfitt að greiða hana úr. Ef dregst of lengi að draga
þá úldnar í netunum.“
Sveinbjörn segir að murtuveiðin hafi verið góð í haust.
Yfirleitt hefur hann ekki þurft að leggja nema þrjú net, til
að anna eftirspurninni, enda markaðurinn ólíkt minni en
áður. „Ef ég hefði verið með 30 til 40 net að undanförnu
væri ekki svona mikið í netinu núna,“ segir hann. „Hér áður
fyrr var maður í murtunni myrkranna á milli meðan á ver-
tíðinni stóð. Yfirleitt vorum við þrír um borð og greiddum
úr úti á vatni. Þá greiddu þær Steinunn konan mín og Jó-
hanna heitin systir mín líka úr í landi og stundum fleiri. Ef
veðrið var gott var iðulega lagt um leið og búið var að
greiða úr. Svo kom bíll frá niðursuðuverksmiðjunni ORA á
hverjum degi og sótti aflann.“
Sveinbjörn segir að um árabil hafi murtan mikið verið
flutt út, mest niðursoðin. Útflutningurinn hófst, að sögn
Sveinbjörns, á fjórða áratug 20. aldar. Í bókinni Sjáv-
arnytjar við Ísland kemur fram að stórfelldar murtuveiðar
í Þingvallavatni hafi byrjað árið 1937 og staðið meira og
minna samfellt til 1987. Mest aflaðist 1963, 73 tonn.
„Skúli Pálsson í Laxalóni fékk mikinn áhuga á murtunni.
Ég held að það hafi verið í gegnum hann sem hún var fyrst
seld eitthvað að ráði. Áður var murtan mest nýtt á heim-
ilum þeirra sem veiddu hana og eins seld í vöruskiptum til
annarra úr nágrannasveitum. Það var til dæmis algengt að
skipta á tunnu af kartöflum, eða veturgamalli kind, og þús-
und murtum. Það var líka eitthvað um að menn greiddu
fyrir murtuna í peningum.“
Sveinbjörn minnir að það hafi verið árið 1939 sem SÍF
fór að sjóða niður murtu. „Tryggvi Jónsson, sem síðar
stofnaði ORA ásamt fleirum, lærði niðursuðu og byrjaði hjá
SÍF. Eftir að ORA varð til [1952] færðist niðursuðan þang-
að og murtusalan var yfirleitt mjög farsæl. Sum árin voru
einhverjar sveiflur í hvað hægt var að selja og þá var settur
kvóti á murtubæina. Hver bær mátti bara senda ákveðið
magn á markað á hverjum degi. Kvótinn fór niður í 200 kg á
dag, en aflinn gat verið 500 til 600 kg. Murtan var seld víða
um heim og viðskiptin við ORA stóðu áratugum saman. En
það var eitt og eitt ár sem þeir gátu lítið sem ekkert tekið.
Svo varð mikið hrun í veiðinni [1987]. Þegar murtan fór svo
að veiðast aftur var soðið niður í tvö ár, en það tókst ekki að
selja þessa afurð eins og áður. Markaðurinn hafði tapast.“
Að sögn Magnúsar Tryggvasonar, framkvæmdastjóra
ORA, voru soðin niður allt upp í 64 tonn af murtu á ári, þeg-
ar best lét. Magnið var misjafnt á milli ára, en hljóp yfirleitt
á nokkrum tugum tonna. Síðustu árin fyrir hrunið 1987
sýna svolítið þróunina. 1983 voru soðin niður 63 tonn, 1984
voru soðin niður 49 tonn, 1985 voru soðin niður 40 tonn,
1986 voru það 8,5 tonn og 1987 aðeins 237 kíló. Eftir það
varð hlé á niðursuðu murtu til 1994 að unnin voru 6 tonn og
sama magn árið eftir. „En þá náðist markaðurinn ekki upp
aftur. Murtan hafði víða verið á matseðlum, til dæmis í
Bandaríkjunum, en var dottin út.“ Magnús segir að aðal
markaðslönd niðursoðinnar murtu hafi verið Bandaríkin,
Þýskaland og Frakkland. Innanlandsneyslan var fremur
lítil. Í staðinn var kominn eldissilungur á markaðinn. Þá
segir Magnús að murtuvinnslan hafi verið mjög mannfrek
og því dýr.
Þrátt fyrir markaðshrunið hætti Sveinbjörn samt ekki að
veiða murtu þegar hún fór að gefa sig aftur. Veiðibændur
hafa reynt að markaðssetja hana sjálfir. SH gerði um tíma
tilraun til að selja heilfrysta murtu til Japan. Aflinn til út-
flutnings var ísaður um borð og ekið samdægurs í frysti-
hús. Þessi útflutningur varð mestur 22 tonn á ári, en fjaraði
svo út. Vertíðin reyndist of stutt til að hægt væri að byggja
upp langtíma markað.
Einstaka veitingahús hefur prófað að bjóða upp á murtu
og murtuhrogn. Murtan hefur líkað vel, en óvíst er um
framhaldið. Þá hefur Sveinbjörn farið með murtu á úti-
markaðinn í Mosfellsdal og selt þar nýja murtu sem hefur
verið veidd að morgni söludags. Eins flakaða og nætursalt-
aða murtu. Hann segir að fiskbúðirnar hafi ekki sýnt murt-
unni áhuga svo neinu nemi. Þó hefur hún verið ódýrari en
margur sjávaraflinn.
Fjórða kynslóðin á Heiðarbæ
Heiðarbær hefur lengi haft hlunnindi af veiði í Þingvalla-
vatni. Í jarðabók þeirra Árna Magnússonar og Páls Vídalín
er skráð eftir ferð þeirra um Árnessýslu upp úr aldamótum
1700: „Heiðarbær: Silungsveiði mikil og góð í Þingvalla-
vatni oftast árið í kring, ef atorka er viðhöfð, en ekki er
veiðin hér brúkuð nema um vetrartímann þá ís er á vatn-
inu.“
Sveinbjörn er þriðji liður sinnar ættar sem býr á Heið-
arbæ. Fyrst fluttu þangað afi hans og amma, Sveinbjörn
Jón Einarsson og Sigrún Jóhannesdóttir, árið 1921 og
komu þau frá Hvítanesi í Kjós. Síðar fóru þrjú af börnum
þeirra að búa í Þingvallasveit. Jóhannes á Heiðarbæ I, Ein-
ar á Heiðarbæ II og Regína á Skálabrekku. Sveinbjörn tók
síðan við búi á Heiðarbæ I af foreldrum sínum Jóhannesi
Sveinbjörnssyni og Margréti Þórðardóttur. Kona Svein-
björns er Steinunn Elínborg Guðmundsdóttir, ættuð úr
Kollafirði á Kjalarnesi, og eiga þau fjögur börn. Fjórði ætt-
liðurinn er nú tekinn við búskap á Heiðarbæ I og búa þar
Jóhannes Sveinbjörnsson fóðurfræðingur og kona hans
Ólöf Björg Einarsdóttir kynbótafræðingur. Á Heiðarbæ II
býr frændi Sveinbjörns og nafni, Sveinbjörn F. Einarsson.
Sveinbjörn og Steinunn búa í nýlegu húsi á jörðinni sem
þau kalla Heiðarbæ III. Þar eru þau með litla aðgerð-
araðstöðu, pökkunarvél og vigt. Aflinn sem átti að flaka var
nú borinn inn og settur í kæli. Sveinbjörn brá flök-
unarhnífnum á stálið og tók við að flaka. „Það gengur ekki
mikið undan manni,“ segir hann og rennir hnífnum eftir
beinagarðinum á murtu. Svo snyrtir hann flakið og leggur í
bakka. Úrgangurinn fer í annan bakka og bíður þess að
vera saltaður í fóðurbæti. „Þetta er ógurlega seinlegt.
Flökunarvél sem ég veit um kostar um milljón, en það er
spurning hvort fullorðið fólk á að fara út í svoleiðis fjárfest-
ingu. Ég er búfræðingur að mennt og ekki um auðugan
garð að gresja með atvinnu. En maður getur skapað sér
heimavinnu með þessu. Út úr þessu hef ég álíka laun og
bensínafgreiðslumaður, meðan á vertíðinni stendur.“
Sveinbjörn segir að á mæðiveikiárunum (1938–50) hafi
gefist betri tími til að sinna murtunni og þá hafi arðurinn af
henni skipt miklu fyrir afkomu heimilisins. Veiði í Þing-
vallavatni er skipt í 100 hluti sem deilast á bæina í kringum
vatnið. Heiðarbæirnir hafa 5,5 einingar hvor, eða 11 til
samans.
Afleiðingar virkjana
Sveinbjörn hefur lengi fylgst með lífríkinu í Þingvalla-
vatni. „Alla mína tíð hafa verið nokkrar sveiflur í murtunni
minna veitt en
ngvallavatni hafi
ét. Þá var gert
gi og Grímsnesi.
Jóhann Jónsson
ir Sveinbjörn og
fer til mann-
hængar og
aðar hrygnur og
öltuð í tunnu
eturinn. „Í minni
meti til að auka
keypti ég sex
bílinn. Eins fékk
ðu murtu. Fisk-
inni. Þá vantar
Féð þreifst bet-
gsnet yfir sum-
lagt jafnóðum
ableikju. Einn
u lögð mun
gústlok, þegar
tin lögð seint á
ir hrygninguna.
smessu! Ég hefði
ð.“
lítið gert af því
bara veitt í soðið
ndanfarin ár að
sem kemur í
u reyna að selja
veg á mörkunum
um
Morgunblaðið/Golli
ið mink í landi á hann til að stökkva fyrir borð og eltast við minkinn.
gudni@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 3. NÓVEMBER 2002 B 15
Murta er afbrigði af bleikju. Hún hefur jafnlanga skolta,
oddmjótt höfuð og er jafnmynnt. Murtan hegðar sér að
mörgu leyti líkt og uppsjávarfiskur, heldur sig mikið of-
arlega í vatninu fjarri botni. Hún lifir aðallega á svif-
kröbbum, en af þeim eru þrjár tegundir í Þingvallavatni.
Augndíli, smádíli og langhalafló. Murtan velur langhala-
flóna fram yfir hinar tegundirnar og er lítið spennt fyrir
smádíli.
Murtan verður kynþroska fimm ára og er stærð henn-
ar mjög breytileg, getur verið frá 12,5 cm upp í 23 cm.
Kynþroska hrygnur eru að jafnaði um 2 cm lengri en
hængarnir. Fullorðin murta er oft á bilinu 13 til 19 cm löng
og vegur 60 til 100 grömm. Hámarksstærð Þingvalla-
murtu hefur verið breytileg eftir tímabilum, eða 19,5 til
25,5 cm.
Stofnstærð murtu í Þingvallvatni, eins árs og eldri, hef-
ur verið metin rúmlega 20 milljónir einstaklinga sem
vega um 600 tonn. Framleiðni stofnsins var áætluð rúm-
lega 300 tonn á ári.
Þingvallavatn mun vera eina vatnið í heiminum þar
sem vitað er um fjögur bleikjuafbrigði í sama vatni. Auk
murtu er þar að finna síla-, dverg- og kuðungableikju.
Heimildir
Guðni Guðbergsson, Þórólfur Antonsson. Fiskar í ám og vötnum.
Reykjavík 1996.
Jón Kristjánsson. Vatnafiskar. http://www.mmedia.is/~jonkr/skrar/
vafisk.html.
Karl Gunnarsson, Gunnar Jónsson, Ólafur Karvel Pálsson.
Sjávarnytjar við Ísland, Reykjavík 1998.
Pétur M. Jónasson, Páll Hersteinsson. Þingvallavatn.
Undraheimur í mótun. Reykjavík 2002.
Össur Skarphéðinsson. Urriðadans. Reykjavík 1996.
Murta
Morgunblaðið/Golli