Morgunblaðið - 24.11.2002, Blaðsíða 4

4 B SUNNUDAGUR 24. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Halldór Laxness reikar sem „pílagrím-
ur“ um Evrópu innan við tvítugt og er
það forsjónin sem „forðar honum frá
heiminum“ og kemur í skjól hjá „jafn-
kátum meinlætamönnum“ í klaustri í
Lúxemborg, auk þess sem hann glímir
við skáldverk sín, meðal annars „í
flugnamori“ á Sikiley. Hann siglir í tví-
gang vestur um haf, fær ekki landvist-
arleyfi í fyrra skiptið og er snúið við á
Ellis Island við New York, en allt
gengur betur í seinni leiðangri hans
sumarið 1927. Þá er Halldór 25 ára.
Á gullaldardögum þöglu myndanna,
á þriðja áratug tuttugustu aldar, er
mikil gróska í starfsemi „kvikmynda-
verkbólanna“ í Hollywood. Þar er Hall-
dór á þriðja ár og reynir meðal annars
fyrir sér sem handritshöfundur. Ým-
islegt drífur á daga Halldórs vestra og
er hann meðal annars kærður til yf-
irvalda í Bandaríkjunum fyrir skoðanir
sínar og talinn „stórhættulegur maður
sem gæti orðið Ameríku til falls“, svo
vitnað sé til bókarinnar.
Áður en Halldór hélt vestur á
Kyrrahafsströnd hafði hann dvalist um
skeið meðal Vestur-Íslendinga á Nýja-
Íslandi í Manitoba. Þar lýsti hann af-
dráttarlausum skoðunum sínum sem
ekki féllu alls staðar í góðan jarðveg.
En lánið lék við hann þegar á vegi hans
varð íslenskur „milljónamaður“ búsett-
ur í Los Angeles.
Patent asnar og rödd
nýrrar kynslóðar
Almennt fór vel á með Hall-dóri og Kanadamönnumog sama gilti um flestaþeirra sem voru af ís-lenskum ættum og urðu á
vegi hans. Frá því voru þó undantekn-
ingar eins og kom fram í spjalli okkar
þegar við unnum að því að velja grein-
ar í ritgerðasafnið Af menningar-
ástandi 1986.
„Blessað fólkið á þessum slóðum
hélt því fram að það væri sannir Ís-
lendingar og talaði sífellt um gamla
landið og sá það í fjólubláum draumi. Á
sama hátt var svo mikill bjarmi yfir
landnáminu þarna vestra að strika átti
yfir alla hnökra á því. Fólkið lifði eftir
einhverjum innflytjendasnobbisma,
gat talað mikið um frændsemi sína við
Íslendinga, sagt sögur af forfeðrum
sínum og mæðrum og svo voru inn á
milli sérvitringar sem skrifuðu óskilj-
anlegar vísur. Það voru mér mikil von-
brigði að hitta margt af því fólki enda
var það afar fáfengilegt. Innan um
voru patent asnar.
Því er ekki að leyna, að ég fór illa í
taugarnar á sumum þessara manna í
byggðum Kanada-Íslendinga – og þeir
einnig í mínar fínustu.
Ég mátti varla segja orð þar sem
þeir voru nálægir. Þeir settust sumir
að mér með alls konar óþverra og vildu
lúskra á mér.
Það byrjaði með miklum hamagangi
yfir erindi sem ég flutti á þjóðhátíð-
ardegi Kanada-Íslendinga á Gimli.
Fólk á þeim slóðum hafði frétt að kom-
ið var skáld frá Íslandi og spurði hvort
ég vildi ekki endilega hreint tala á ein-
hverjum völlum þarna við Gimli, á
útihátíð. Ég gerði það en þá fór bara
allt í upplausn á þessum grænu túnum
og söfnuðurinn alveg úr jafnvægi.“
Erindi skáldsins unga á Íslendinga-
deginum 1. ágúst 1927 var eins konar
vakningarfyrirlestur sem birtur var í
Alþýðublaðinu í september undir yfir-
skriftinni „Frá arninum útí samfélag-
ið“ og síðar í bókinni Af menníngar-
ástandi. Halldór talaði þarna sem
fulltrúi nýrrar kynslóðar um breytta
þjóðfélagshætti og kvaðst vera að
svara þeirri gagnrýni sem æskan sætti
frá „fyrirsvarsmönnum fortíðarinnar“.
„Það er mishepnuð æska sem lætur
ellina þrýsta á slagæð sína, hlýðir blind
hefðbundnum erfikenníngum og skort-
ir þrótt til þess að skapa ný verðmæti
uppúr arfi fortíðarinnar. … Góðir háls-
hljóðfæraslætti (nema í Winnipeg)
handa þeim sem vilja dansa.
Að Gimli og Riverton aðstoðar séra
Ragnar E. Kvaran með söng og á sam-
komunni í Winnipeg syngur hr. Sigfús
Halldórs frá Höfnum með aðstoð pró-
fessors S.K. Hall. Aðgangur 50 Cents.“
Þessar samkomur fóru ekki allar
friðsamlega fram.
„Síður en svo,“ segir Halldór. „Þeir
létu sér ekki nægja að hundskamma
mig fyrir ávarpið á hátíðisfrídeginum
þeirra heldur hljóp aftur í þá hundur,
kallana, og þeir gerðu aðsúg að mér
þegar ég las glóðvolga smásögu eftir
mig í Riverton og hét Nýja Ísland.
Hana byggði ég á frásögn gamals
manns sem þarna hafði verið í basli og
fátækt eins og aðrir á fyrstu árum
landnámsins en þeir æstustu töldu víst
að ég hefði spunnið þetta allt upp af ill-
girni. Þeir gátu ekki horfst í augu við
hvað þetta hafði verið nöturlegt, vildu
slá striki yfir það og lifa áfram til eilífð-
ar í sínum draumórum um yndisleik
síns fyrirheitna lands.“
Söguna ber á góma í Ameríkubréfi
sem Halldór skrifar árið eftir og birt er
í Morgunblaðinu. Hann segist, er hann
skrifaði hana, hafa rifjað upp ýmsar
„tárugar sögur“ sem hann hefði heyrt
um menn, er slitið hefðu sig með rótum
upp úr þúsund ára gamalli menningu
„til þess að skifta á gamalli sultarbar-
áttu fyrir nýja sultarbaráttu“.
„Þú mátt ekki halda, að allir hafi ver-
ið þversum gagnvart mér í þessu nýja
landi fólksins að heiman,“ segir Hall-
dór. „Það verður að fylgja sögunni, að
þótt sumir væru úrillir vegna þess sem
ég var að skrifa eða lesa yfir þeim gilti
það ekki um alla. Þarna voru einnig
ljósir punktar, stöku úrvalsmenn, all-
margt gæðafólk sem ég kynntist, ekki
síst í sumum þorpanna þeirra. Þar var
elskulegasta fólk sem tók mér opnum
örmum, bauð mér að gista hjá sér og
veitti mér allan beina. Það hélt mér
samkvæmi og skrifaði jafnvel fallega
um mig í blöðin.
Í kringum Winnipeg, á Nýja-Ís-
landssvæðinu, voru bændurnir hlýlegir
en miklir sveitamenn. Sumir þessir
kallar voru svolítið skrýtnir og líka þær
kellingar sem ég komst þar í kynni við.
Skemmtilegastir voru að því er mér
fannst bændur sem bjuggu í sveita-
rössum fjarri þéttbýli og töluðu góða
gullaldaríslensku en sáralitla ensku.
Þeir þurftu víst ekki á henni að halda.
Ekki voru þeir öfundsverðir við bú-
skapinn, þarna voru mýrar og heldur
leiðinlegt landslag á köflum en víða þó
fallegt um að litast.
Sumir, bæði til sveita og í þorpun-
um, voru hinsvegar hálfgerðir kurfar
og montrassar og mjög sentimentalir
líka. Þeir létu eins og einhvers konar
úthraktir menn úr sínu landi, en fyrir
þeirri stöðu var ekki nokkur fótur.“
Þú ákvaðst síðan að hverfa úr þess-
um félagsskap og halda í vesturátt?
„Já, ég var satt að segja afar feginn
eftir að mér tókst að komast burt úr
Kanada. Ég setti stefnuna á vestur-
strönd Bandaríkjanna – á Kaliforníu.“
Og í íslensku blöðunum vestra getur
að lesa hvað fyrir Halldóri vakti:
„Ég er á förum vestur að Kyrrahafi.
Það eru tveir hlutir sérstaklega, sem
mér eru mjög hugstæðir um þessar
mundir. Annað er nýjustu aðferðir í
uppeldi; hitt heyrir undir listir, nefni-
lega kvikmyndagerðin. Mér er sagt, að
á vesturströnd Bandaríkjanna standi
þessar greinar í hvað mestum blóma.
Og ég hefi eins og þú veist,“ segir hann
í viðtali við ritstjóra Heimskringlu,
„ekki talið eftir mér sporið hingað til,
að fara þangað, sem eitthvað merkilegt
væri að læra.“
Ég á feikinóg af fjölbústaðarhúsum
„Leiðangurinn vestur fór ég með
kunningja sem ég eignaðist í Kanada
og hét Halldór Halldórsson, traust-
vekjandi en glaðlegur myndarmaður
sem þá var á miðjum aldri. Þessi mað-
ur var stórhýsaeigandi, milljónamaður,
sem leigði út íbúðir. Hann var alltaf að
byggja fleiri og fleiri hús sem urðu
strax full af árlegum leigugestum.
Hann átti víst 50 stórhýsi með mörg
hundruð íbúðum og skrifstofum í Los
Angeles.“
Hvernig lágu leiðir ykkar saman?
„Það var alveg óvænt. Hann hafði
verið á einhverju þingi í Winnipeg og
sennilega verið að heimsækja skyld-
fólk þar líka. Hann átti þrjár systur,
piparkonur, sem stóðu í viðskiptum
Bókarkafli Halldór Laxness kom víða við á löngum ferli. Á fyrri hluta æviskeiðsins var hann langdvölum erlendis, á Norðurlönd-
um, á meginlandi Evrópu og vestan hafs í Kanada og Bandaríkjunum. Hann spreytti sig meðal annars á að skrifa „leiktexta“ fyrir
„kvikmyndaverkbólin“ í Hollywood. Á leiðinni þangað kom hann við í Íslendingabyggðum við Winnipegvatn og fékk misjafnar
móttökur. Hér fjallar Ólafur Ragnarsson um þá lífsreynslu Halldórs og kynni hans af íslenskum milljónamæringi vestra.
Skáldið í Vesturheimi
ar! Yður er óhætt að reiða yður á að
nýa kynslóðin verður síst fátækari að
dygðum en sú gamla var. … Það sem
tekur stakkaskiftum er mat kynslóð-
anna á dygðum,“ sagði ræðumaðurinn.
„Ég varð satt að segja alveg forviða
yfir viðbrögðum manna við orðum mín-
um í útisamkomunni á Gimli. Það var
hrópað að mér, og meðan háreistin
stóð sá ég ekki betur en sumir hátíð-
argestanna væru komnir í hár saman
út af efninu og kom jafnvel til stymp-
inga. Ég sá mér þann kost vænstan á
meðan heitast var í kolunum að hverfa
af vettvangi.
Ýmsir Íslendingar vestra litu mig
aldrei réttu auga eftir að ég lýsti ein-
dregnum skoðunum mínum í erindinu
á Gimli þennan sumardag,“ segir Hall-
dór við mig er við rifjum upp þessa at-
burði.
Draumóramenn gera aðsúg að skáldi
Vestra fór Halldór meðal annars í
upplestrarferðalög sem hófust í sept-
embermánuði 1927 á því svæði sem
landnemarnir vestra höfðu nefnt Nýja-
Ísland við Winnipegvatn sunnanvert.
Í auglýsingu í Heimskringlu 31.
ágúst segir að hann muni lesa kafla úr
frumsömdum skáldsögum auk smá-
sögunnar „Nýja Íslands“ á Gimli 1.
september, í Riverton daginn eftir, í
Winnipeg 6. september, Árborg hinn 9.
og Lundar 13. sama mánaðar.
„Samkoman byrjar á öllum stöðum
kl. 8.30, og á eftir verður séð fyrir
1
2
3
4
3. Halldór í einu af „bíl-
ferðalögum“ sínum í Kaliforníu.
Ökumaðurinn er þó ekki hinn
óratvísi nafni hans Hall-
dórsson.
2. Fermingarmyndin af Hall-
dóri, tekin 1915.
1. Halldór á ströndinni við bæ-
inn Long Beach í Kaliforníu
sumarið 1928.
4. Halldór í einum skrúðgarða
Los Angeles-borgar 1928 um
það leyti sem hann skrifaði
kvikmyndahandrit fyrir MGM
Studios og ritaði Alþýðubókina.