Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.2003, Síða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. FEBRÚAR 2003
Í
FORNUM heimildum sem hér verður
stuðst við kemur þorri annars vegar
fyrir sem mánaðarheiti, en hins vegar
er síðan þorri, eiginnafn á sagnakon-
ungi.
Elsta heimild um þorra sem nafn á
mánuði er í íslensku rímhandriti frá
lokum 12. aldar,1 en mánaðarheitið
þorri kemur einnig fyrir í lögbók íslenska
þjóðveldisins, Grágás . Hún var fyrst að hluta
til færð í letur árið 1117, en handrit Stað-
arhólsbókar sem hér er vitnað til er frá miðri
þrettándu öld. Þar er fjallað um óskilafé sem
kemur saman við fé bænda og kveðið á um að
ekki skuli greitt fyrir gæslu slíks fjár ef það
er sótt fyrir vetrarsólstöður, en síðan segir:
En ef féð hefir þar verið hálfan mánuð, síð-
an er sagt var til, þá er manni rétt á hinni
fyrstu viku þorra að láta búa virða féð við eið.2
Í „Skáldskaparmálum“ Snorra-Eddu kem-
ur þorri enn fyrir sem mánaðarheiti, en þar
eru mánuðir taldir í eftirfarandi röð frá
hausti:
Haustmánuður heitir inn næsti fyrir vetur;
fyrstur í vetri heitir gormánuður, þá er frer-
mánuður, þá er hrútmánuður, þá er þorri, þá
gói, þá einmánuður, þá gaukmánuður, þá
eggtíð og stekktíð, þá er sólmánuður og sel-
mánuður, þá eru heyannir, þá er kornskurð-
armánuður.3
Í þessari upptalningu Snorra-Eddu kemur
glöggt fram að á miðöldum hefur mánuðurinn
þorri verið á mjög svipuðum tíma og nú er tal-
ið, eða frá síðari hluta janúar til síðari hluta
febrúar. Sama virðist gilda um það tímatal
sem miðað var við í Grágás. Loks er þorri
nefndur sem mánaðarheiti í einu fornriti enn,
Hænsa-Þóris sögu. Þar segir frá vetrarhörk-
um eftir grasleysissumar og síðan er bætt við:
Ferr svá fram um jól; ok er þorri kemr, þá
ekr hart at mǫnnum, ok eru margir þá upp
tefldir.4
Þær þrjár heimildir sem hér hefur verið
vitnað til eru að líkindum óháðar hver annarri,
enda þótt þær séu allar frá svipuðum tíma, 12.
og 13. öld. Í þeim ber allt að sama brunni hvað
þorra varðar, sem er heiti á mánuði sem hefst
í þann mund þegar vetur er hálfnaður.
Þá vík ég að heimildum um þorra sem forn-
konung. Í upphafi Orkneyinga sögu segir á
þessa leið:
Fornjótr hefir konungr heitit; hann réð fyr-
ir því landi, er kallat [er] Finnland ok Kven-
land; þat liggr fyrir austan hafsbotn þann, er
gengr til móts við Gandvík; þat kǫllum vér
Helsingjabotn. Fornjótr átti þrjá syni; hét
einn Hlér, er vér kǫllum Ægi, annarr Logi,
þriði Kári; hann var faðir Frosta, fǫður Snæs
ins gamla. Hans son hét Þorri; hann átti tvá
syni; hét annarr Nórr, en annarr Górr; dóttir
hans hét Gói. Þorri var blótmaðr mikill; hann
hafði blót á hverju ári at miðjum vetri; þat
kǫlluðu þeir þorrablót; af því tók mánaðrinn
heiti.5
Frásagan um Fornjót konung og afkom-
endur hans sem hér var vitnað til er í sam-
hljóða gerð í sögubrotinu Fundinn Noregur,
sem birt er í Flateyjarbók og Fornaldarsög-
um Norðurlanda. Í þeim ritum báðum er einn-
ig önnur gerð sömu sögu í sögubroti sem heit-
ir Hversu Noregur byggðist. Síðarnefnda
gerðin er efnislega mjög áþekk hinni fyrri, en
þó frábrugðin um tvö atriði sem máli skipta:
Fornjótr hét maðr. Hann átti þrjá sonu.
Var einn Hlér, annarr Logi, þriði Kári. Hann
réð fyrir vindum, en Logi fyrir eldi. Hlér fyrir
sjó. Kári var faðir Jökuls, föður Snæs kon-
ungs, en börn Snæs konungs váru þau Þorri,
Fönn, Drífa ok Mjöll. Þorri var konungr
ágætr. Hann réð fyrir Gotlandi, Kvenlandi ok
Finnlandi. Hann blótuðu Kvenir til þess, at
snjóva gerði ok væri skíðfæri gott. Þat er ár
þeirra. Þat blót skyldi vera at miðjum vetri ok
var þaðan af kallaðr þorramánaðr.6
Það sem á milli ber í þessum tveimur gerð-
um er athyglisvert. Í hinni fyrrnefndu segir
að Þorri hafi verið mikill blótmaður og haft
forgöngu um blót á miðjum vetri ár hvert sem
kallað hafi verið Þorrablót og af því hafi mán-
uðurinn síðan tekið heiti. Í síðari gerðinni seg-
ir á hinn bóginn að Kvenir hafi blótað Þorra
sjálfan um miðjan vetur til snjókomu, sem
verið hafi ár þeirra. Af þessu blóti til árs um
miðjan vetur hafi síðan mánuðurinn tekið
heiti.
Nánar verður litið á mismun þessara
tveggja gerða hér á eftir, þegar heimildargildi
þeirra verður metið með sérstakri hliðsjón af
umræðu fræðimanna á síðustu öld um upp-
runa þorraheitisins og þorrablótsins.
Miðsvetrarblót í norrænum sið
Miðsvetrarblóts er getið á nokkrum stöðum
í Heimskringlu . Tímasetning blótsins er þó
ekki ætíð nákvæmlega hin sama og víkur þar
til beggja átta. Í „Ynglingasögu“ segir Snorri
Sturluson að tímasetning fornra blóta hafi
verið þannig samkvæmt fyrirmælum Óðins:
Þá skyldi blóta í móti vetri til árs, en at
miðjum vetri skyldi blóta til gróðrar, it þriðja
at sumri. Þat var sigrblót.7
Í „Ólafs sögu helga“ kemur fyrir örlítið frá-
brugðin lýsing markmiðs og tímasetningar á
blótum, en þar segir:
Í Svíþjóðu var þat forn landsiðr, meðan
heiðni var þar, at hǫfuðblót skyldi vera at
Uppsǫlum at gói. Skyldi þá blóta til friðar ok
sigurs konungi sínum, ok skyldu menn þangat
sækja um allt Svíaveldi. Skyldi þar þá ok vera
þing allra Svía.8
Í framhaldi er síðan rakið hvernig lögþing
og markaður hafi haldist í Uppsölum á sama
tíma eftir að kristni var lögtekin.
Reglulegra fornra blóta eftir árstíðum er á
hinn bóginn einnig getið í „Ólafs sögu helga“ í
Heimskringlu , en þar segir um Sigurð Þór-
isson, mág Erlings Skjálgssonar:
Hann var því vanr, meðan heiðni var, at
hafa þrjú blót hvern vetr, eitt at vetrnóttum,
annat at miðjum vetri, þriðja at sumri.9
Hafa ber í huga að tímasetning blóta Sig-
urðar Þórissonar gæti hafa tekið mið af fyrr-
nefndi frásögn „Ynglingasögu“ um tímasetn-
ingu þriggja meginblóta.
Haustblóts og blóts nálægt miðjum vetri er
sérstaklega getið í „Hákonar sögu góða“. Þar
segir frá haustblóti að Hlöðum þar sem bænd-
ur neyddu konung til að anda að sér soðreyk
af hrossaslátri og á jólablóti er efnt var til á
sama vetri neyddu bændur Hákon konung
ennfremur til að eta nokkra bita af hross-
lifur.10 Frásögurnar um átök Hákonar góða og
Þrænda hafa þannig orðið til þess að sagnir
um blótin hafa geymst í minni.
Þær frásögur um miðsvetrarblót og blót ná-
lægt miðjum vetri sem hér hafa verið raktar
gefa eindregið til kynna að í norrænum sið
hafi miðsvetrarblót í upphafi þorramánaðar
verið kjarnaatriði í trúariðkun manna. Eðli-
legt má teljast að tímasetning hins forna blóts
sé nokkuð á reiki í heimildum sem skráðar
voru eitt- til tvöhundruð árum eftir að blótin
voru af lögð. Tímasetningin gæti einfaldlega
hafa tekið mið af þingum og markaði sem
héldust á sömu slóðum í kristnum sið eins og
vikið er að í framhaldi af frásögn um Upp-
salablótið.
Þorri og þorrablót í þjóðsögum
og sögnum
Í þjóðsögum síðari tíma kemur þorri að
sjálfsögðu fyrir sem mánaðarheiti, en þar er
hann einnig stundum persónugerður. Í Þjóð-
sögum Jóns Árnasonar segir á þessa leið um
þorra og þrjá næstu mánuði:
Næsti mánuður eftir miðjan vetur heitir
enn sem kunnugt er þorri, næsti mánuður eft-
ir hann góa, seinasti vetrarmánuður einmán-
uður og fyrsti sumarmánuður harpa. Forn-
sögur segja frá því hvernig tveir fyrstu
mánuðirnir fengu nöfn sín, en ekki er mér
kunnugt af hverju einmánuður og harpa dragi
nafn. Reyndar hefur dálítið boðorðaslangur
komizt á munnmælin því þau gera þorra og
góu að hjónum þar sem þau eru talin feðgin í
fornum sögum; er þorri húsbóndinn, en góa
húsfreyjan; þeirra börn eru þau einmánuður
og harpa. Þessvegna var það skylda bænda
„að fagna þorra“ eða „bjóða honum í garð“
með því að þeir áttu að fara fyrstir á fætur
allra manna á bænum þann morgun sem
þorrri gekk í garð. Áttu þeir að fara ofan og
út í skyrtunni einni, vera bæði berlæraðir og
berfættir, en fara í aðra brókarskálmina og
láta hina svo lafa eða draga hana á eftir sér á
öðrum fæti, ganga svo til dyra, ljúka upp bæj-
arhurðinni, hoppa á öðrum fæti í kringum all-
an bæinn, draga eftir sér brókina á hinum og
bjóða þorra velkominn í garð eða til húsa. Síð-
an áttu þeir að halda öðrum bændum úr
byggðarlaginu veizlu fyrsta þorradag; þetta
hét „að fagna þorra“. Sumstaðar á Norður-
landi er fyrsti þorradagur enn kallaður
„bóndadagur“; á þá húsfreyjan að halda vel til
bónda síns og heita þau hátíðabrigði enn
„þorrablót“.
Húsfreyjur áttu að fagna góu á líkan hátt
og bændur fögnuðu þorra, fara fyrstar á fæt-
ur fáklæddar góumorguninn fyrsta, ganga
þrisvar í kringum bæinn og bjóða góu í garð
svo mælandi:
„Velkomin sértu, góa mín,
og gakktu inn í bæinn;
vertu ekki úti í vindinum
vorlangan daginn.“
Fyrsta góudag áttu og húsfreyjur að halda
grannkonum sínum heimboð. Yngismenn áttu
að fagna einmánuði og yngismeyjar hörpu á
sama hátt og húsbændur og húsfreyjur fögn-
uðu þorra og góu. Það er varla efamál að þessi
venja, að fagna þorra, góu, einmánuði og
hörpu, hefur verið eftirleifar hins forna þorra-
blóts, góublóts, einmánaðarblóts og sumar-
málablóts, þó að lítið sé nú orðið um þennan
fagnað víðast hvar.11
Sama atferli bónda á fyrsta þorradegi og
húsfreyju á fyrsta góudegi er lýst með örlítið
frábrugðnu orðalagi og sérstakri tilvísun í
forn munnmæli í Íslenzkum þjóðháttum Jón-
asar frá Hrafnagili. Er því rétt að birta í heild
lýsingu Jónasar á atferli bóndans, en hún er á
þessa leið:
Föstudagurinn fyrsti í þorra – miðsvetr-
ardagurinn – var talsverður uppáhalds- og
tyllidagur víða um land. Mun það vera leifar
af hinu forna þorrrablóti fornmanna, sem lifað
hefir í breyttri mynd. Nú á 19. öld mun þetta
hátíðahald hafa verið dáið út allsstaðar um
land nema á Austurlandi. Þar er þessi dagur
nefndur bóndadagur. Eftir fornum munnmæl-
um átti bóndinn á hverjum bæ að fara
snemma á fætur þennan dag og „fagna þorra“
eða „bjóða þorra í garð“. Hann átti þá að fara
út í eintómri skyrtunni og annari brókar-
skálminni, en draga hina á eftir sér, en vera
allsber að öðru. Svo átti hann að hoppa á öðr-
um fæti þrjá hringa í kringum bæinn og við-
hafa einhvern formála, sem nú er líklega
týndur, og bjóða þorra í garð. Líklega hefir
hann verið líkur formála húsfreyjanna, þegar
þær buðu góu í garð. Síðan átti húsfreyja að
halda vel til bónda síns um daginn og bóndi að
bjóða bændum úr nágrenninu til sín til veizlu.
Nú er þetta löngu horfið, hafi það nokkurn
tíma verið almennur siður, en það er ennþá
siður í Múlasýslum, að borða hangiket og ann-
an hátíðamat þann dag.12
Jónas frá Hrafnagili nefnir ekki að hús-
freyja hafi átt að halda grannkonum sínum
veislu, en segir að bóndinn hafi átt að gera
konunni eitthvað vel til á konudaginn. Hann
nefnir hvorki hörpu né einmánuð, en lýkur
máli sínu með þeirri athugasemd, að leifar
þessar séu frá heiðni.
Þorri kemur nokkuð við sögu í þjóðsögum
Sigfúsar Sigfússonar, víða sem mánaðarheiti,
en einnig sem persónugerður.13 Í einni sögu
segir frá draumi sem Jóhann Vermundarson
dreymdi 1873-74. Hann þóttist vera staddur
um borð í skipi ásamt mörgu fólki sem hann
þekkti ekki:
Þar á meðal var mjög stórvaxin kona og all-
ferleg. Hann þykist ganga að henni og spyrja
hana að heiti. Hún varð við gustmikil og svip-
þung en kvaðst Góa heita. „Þá mun Þorri eigi
fjarri,“ þykist hann segja. „Hann mun vera
hérna frammi á skipinu,“ sagði Góa. Jóhann
þóttist þá horfa fram eftir skipinu og sá þar
risa mikinn en eigi illilegan og þykist vita að
hann sé Þorri.14
Í draumi Jóhanns kemur ágætlega fram
hvernig sú mynd gat litið út er menn gerðu
sér á liðnum öldum af hinum persónugerðu
mánaðarheitum. Þessi mynd er þó marg-
breytileg. Í einni sögn er þorramánuður kall-
aður Blóti. Nafnið, sem er lagt tröllskessu í
munn, er sagt dregið af þorrablótunum fornu.
Í yfirliti um hátíðisdaga segir, að bóndadeg-
inum, fyrsta þorradegi, skuli taka sem best til
að blíðka Þorra karl.15 Í sögunni af tengda-
móðurinni sem var látin hírast í selinu vetr-
arlangt við þröngan kost er dregin upp ein-
stök mynd af persónugerðum mánaðarheitum,
blandin kristilegum guðsótta. Sagan heitir,
Þorri, Góa, Einmánuður, Harpa, og í henni er
eftirfarandi kafli:
Næsta kveld á undan fyrsta þorradegi
gengur kerling út og segir: „Þá er úti þessi
tími, komið fram að þorra. Lofaður og dýrk-
aður sé almáttugur guð á hæðum fyrir vernd
sína á mér allt til þessa tíma. Og nú kemur
hann þorri minn á morgun, komi hann sæll
með giftu og gæfu, sigri og sælu, eitthvað
mun ég gott af honum hljóta.“ Sefur nú kerl-
ing til morguns. En er hún vaknaði í bítið sér
hún að fennt hefir á kofagluggann. Staulast
hún þá á fætur og sér út. Sér hún þá í drífunni
hvar afar stór maður kemur og hefir hval-
hnísu á baki sér; hann snarar henni niður við
dyr kerlingar, lítur glottandi til hennar og
hverfur svo út í dimmuna. „O, vertu bless-
aður, Þorri minn, fyrir gjöfina,“ sagði kerling
og fór til og skar sér flettu úr hnísunni, setur
pott á hlóðir og fer að sjóða.16
Rétt er að veita því athygli, að bæði í þess-
ÞANKAR UM
ÞORRABLÓT
Þorri er genginn í garð, þorrablót svonefnd eru haldin
víða um land og sérstakur þorramatur er á boðstólum
á veitingahúsum og í verslunum. Af því tilefni er ekki
úr vegi að rifja upp það helsta sem dregið verður
fram úr tiltækum heimildum um uppruna þorrablóts-
ins og fyrstu raunmerkingu þorrablótsheitisins.
E F T I R J Ó N H N E F I L A Ð A L S T E I N S S O N
BERFÆTTIR BLÓTUÐU BÆNDUR,
EINN TIL GRÓÐRAR, ANNAR TIL SIGURS