Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.2003, Blaðsíða 7

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. FEBRÚAR 2003 7
efni, sögum og kvæðum, og eftirritarar hafa
breytt ritinu eitthvað frá því að höfundur lét
það frá sér fara. Samt heldur það einkenn-
um sem greina Heimskringlu skýrt frá öðr-
um konungasögum. Beinar heimildir fyrir
því að Snorri sé höfundur ritsins eru ekki
óyggjandi. Þrátt fyrir mismun handrita er
þó lítill ágreiningur meðal fræðimanna að
þau séu leidd af einu verki sem eigi sér höf-
und, Snorra Sturluson. Það hlýtur að vera
hans verk að gæða þetta verk þeim snilld-
arbrag sem það hefur í heild sinni. Engu
breytir þótt einhverjir lærisveinar hans
kunni að hafa vikið einhverju við eða leiðrétt
í eftirriti. Enginn efar að lærisveinar Rem-
brandts eigi einhvern þátt í myndum hans.
Ýmis helstu rök sem Guðrún Nordal beit-
ir gegn því að telja Snorra höfund Egils
sögu hitta einnig Eddu og Heimskringlu
fyrir. Þau eiga sér rætur í ákveðnum fræði-
legum viðhorfum sem ástæða er til að ræða
nokkru nánar. Þessi viðhorf koma fram hjá
svo nefndum póststrúktúralistum eða síð-
formgerðarsinnum og þeim fræðimönnum
sem kenna sig við nýja textafræði; til stytt-
ingar köllum við það einu nafni ‘ný-fræði’
hér.
Hvað er höfundur?
Á síðari áratugum hafa ýmsir fræðimenn
haldið því fram að höfundar eigi ekki eins
mikið í verkum sínum og almennt hefur ver-
ið talið, né heldur séu verkin sjálf vel af-
mörkuð eða einstæð fyrirbæri. Hér er þó
verið að tala um verk sem birt eru undir
nafni og varðveitt eins og höfundurinn gekk
frá þeim. Frumkvöðlar þessarar umræðu
eru einkum Frakkarnir Roland Barthes og
Michel Foucault. Um hana má m.a. lesa í
grein Þrastar Helgasonar, „Tilurð höfund-
arins“, í Skírni 1995. Ástæðan til þessarar
gagnrýni á höfundarhugtakið er – svo að
málið sé sett fram á allra einfaldasta hátt –
að tungumál og bókmenntahefð setja höf-
undum meiri skorður og hafa meiri áhrif á
verk þeirra en svo að hægt sé að taka gilda
þá rómantísku hugmynd, fædda á átjándu
öld, að höfundurinn ríki eins og guð yfir
verki sínu, einstæðu sköpunarverki (sé upp-
haf þess og miðja, með orðum Þrastar).
Þegar slíkur fyrirvari er hafður á gagnvart
nútímaverkum, kirfilega útgefnum og
merktum höfundum sem líklega hafa lagt
blessun sína yfir síðustu próförk, má nærri
geta að málið vandast miklu meira þegar
kemur að miðaldaritum eins og fornsögum.
Hér verður ekki reynt að verja hugmyndina
um hinn almáttuga höfund sem skapar
frumlegt verk úr engu og er sjálfur miðja
þess. Það á hvorki við Snorra né Halldór
Laxness, þótt báðir hafi verið ritsnillingar.
Hvernig sá síðarnefndi notar eldri heimildir
í verk sín má sjá dæmi um í hinu merka riti
Eiríks Jónssonar, Rætur Íslandsklukkunnar
(1981). Samt teljum við heppilegt að nota
orðið höfundur, og ekki er slæmur að því
nauturinn því að það kemur fyrir í Snorra
Eddu, „skáld eru höfundar allrar rýnni“.
Hvernig hægt er að vinna með bókmennt-
ir á hinum ný-fræðilega grunni má sjá í rit-
inu Höfundar Njálu eftir Jón Karl Helgason
(2001). Viðhorf hans er að hver sá sem end-
urritar Njáls sögu eða vinnur úr efni henn-
ar, semji þar með nýja Njáls sögu, sé nýr
höfundur Njálu. Með sömu rökum mætti
halda því fram að Egils saga eigi sér a.m.k.
þrjá höfunda, upphafsmenn M-gerðar (aðal-
handrit Möðruvallabók), W-gerðar (aðal-
handrit varðveitt í Wolfenbüttel á Þýska-
landi) og K-gerðar textans (aðalhandrit
skrifað af séra Katli Jörundarsyni á
Kvennabrekku). Því erum við ekki sammála,
en hins vegar mætti kalla höfunda þá sem
hafa endurtúlkað verkið á róttækan hátt,
eins og þann skrifara sem setti saman svo
kallaða Vitlausu Eglu á 17. öld eða mennta-
skólanema sem fyrir nokkrum áratugum
sömdu leikrit um ástir Gunnhildar drottn-
ingar og Egils Skallagrímssonar.
Þrátt fyrir gagnrýni á hugtökin höfundur
og verk, sem hefur dýpkað skilning okkar á
merkingu þeirra og takmörkunum, hafa
menn haldið áfram að nota þau. Þótt ís-
lenskar fornsögur séu ekki til í frumgerð og
allmikill munur sé oft á handritum, teljum
við langeðlilegast að líta á þær sem höfund-
arverk sem við hljótum að reyna að nálgast
gegnum eftirritin. Hver saga um sig er
árangur af hugarstarfi upphafsmanns sem
mótaði textann sem heild, hvaðan svo sem
hann dró að sér efnið og undir hvaða áhrif-
um sem hann var. Þennan upphafsmann
höldum við áfram að kalla höfund þótt við
vitum að hann samdi rit sitt úr eldra efni, og
við lítum svo á að hann eigi mestan heiður
af verkinu sem hann setti saman þótt það sé
aðeins komið til okkar í nokkuð breyttri
mynd og vel megi vera að skapandi end-
urritarar hafi stundum bætt um betur. Þeir
sem ætla að vera sjálfum sér samkvæmir í
því að hafna höfundar- og verkhugtakinu og
rannsaka bókmenntirnar sem einhvers kon-
ar straum texta, lenda í ógöngum, eins og
Foucault sá reyndar sjálfur (sbr. Skírni
1995, 307–308). Það er hægt að leika sér
skemmtilega með endalausa röð af höfund-
um Njáls sögu eins og Jón Karl gerir, og
ekkert athugavert við það, en eftir stendur
að á ákveðnum stað og tíma urðu straum-
hvörf í framsetningu þessa efnis sem allar
síðari gerðir taka mið af. Mikilvægt er að
rannsaka mismun handritanna, ekki aðeins
til að nálgast frumrit þeirra heldur einnig
vegna þeirrar skapandi vinnu sem skrif-
ararnir kunna að hafa lagt í verk sitt; það
væri t.d. forvitnilegt rannsóknarefni að bera
saman öll varðveitt handrit Njálu, frá önd-
verðu um 1300 og fram á síðari aldir. En
það er ótvíræður munur á hlutverki skrif-
aranna, sem endurrituðu Njáls sögu, og
skáldsins Jónasar sem orti Gunnarshólma,
Jóhanns Sigurjónssonar sem samdi leikritið
Løgneren um Mörð Valgarðsson eða Frið-
riks Á. Brekkan sem samdi skáldsöguna
Drottningarkyn um Hallgerði. Shakespeare
gerði nýtt verk úr Amlóðasögninni fornu.
Hann er höfundur leikritsins um Hamlet,
þótt ekki sé með vissu hægt að segja að
hvert orð í prentuðum textum þessa verks
sé frá honum komið, og endursegjendur og
kvikmyndagerðarmenn hafa samið úr því ný
verk, en eftir stendur að einhver Shake-
speare samdi verkið Hamlet í byrjun seyt-
jándu aldar. Auðvitað eru þarna til marka-
tilfelli, sem erfitt er að ákveða hvort sé
heldur nýtt verk eða endurritun. Stundum
er greinileg skapandi endurritun í hand-
ritum fornsagna. Má benda á mismunandi
gerðir Bandamanna sögu og Gísla sögu sem
dæmi. Full ástæða er þó til að líta svo á að
þessar sögur eigi sér hvor sinn höfund. Enn
frekar er ástæða til þess að telja að öll mið-
aldahandrit Egils sögu spegli eitt verk. Af
þessu leiðir ekki að þessir höfundar mið-
aldarita hafi verið að tjá ‘sig’ í verkum sín-
um, eins og oft er tekið til orða um rithöf-
unda nú á tímum. Þeir settu saman efni,
komu skipan á það, komu orðum að því.
Snorri og Egils saga
Þrír meginskörungar íslenskra fræða í
kringum 1900, Guðbrandur Vigfússon, Björn
M. Ólsen og Sigurður Nordal, tóku allir
undir þá hugmynd sálmaskáldsins og lær-
dómsmannsins Grundtvigs að Snorri hefði
samið Egils sögu og færðu rök fyrir. Guð-
brandur benti á líkindi í stíl og ennfremur
að Snorri hefði um skeið dvalist á Borg og
farið með „völd í héraðinu sem pólitískur
arftaki Egils“. Miklu rækilegri rök bar
Björn M. Ólsen fram í grein sem birtist í
dönsku tímariti árið 1904 og var að meg-
inefni samanburður Egils sögu og Land-
námu. Finnur Jónsson prófessor í Kaup-
mannahöfn og sænskur fræðimaður, Per
Wieselgren, andmæltu Birni. Finnur og
Björn voru mjög sjaldan sammála, og bæði
Finnur og Wieselgren gerðu ráð fyrir að
sagan væri mjög mótuð af sögulegum atvik-
um og áreiðanlegri munnlegri geymd. Sig-
urður Nordal tók málið síðan upp í formála
sínum að Egils sögu (1933) og hrakti þar
meginröksemdir Wieselgrens en bætti ýms-
um rökum við þau sem Björn M. Ólsen hafði
fært fram (þótt Sigurður samþykki ekki all-
ar röksemdir Björns). Helstu röksemdir
þessara fræðimanna eru annaðhvort sagn-
fræðilegs eðlis – miðast við þekkingu og af-
stöðu sem birtist í Eglu í ljósi þess sem vit-
að er um ævi Snorra – ellegar
bókmenntalegs eðlis og taka þá mið af sam-
bandi Egils sögu við önnur rit og listræn
einkenni frásagnarinnar. Mestu máli skiptir
þar að Egils saga skarast talsvert við
Heimskringlu um efni, og efnistökin eru á
margan hátt náskyld bæði Heimskringlu og
Snorra Eddu. Niðurstaðan af slíkri rök-
semdafærslu bendir öll í þá átt að Snorri sé
mjög líklegur höfundur sögunnar. Þetta tek-
ur Guðrún Nordal raunar undir þegar hún
segir: „Þó efast ég ekki um að sagan sé
sprottin upp úr hans umhverfi, jafnvel í
Reykholti. Höfundurinn er bersýnilega hug-
fanginn af Mýramannakyni ... .“ Á öðrum
stað segir hún: „höfundurinn hefur skáld-
skap um konunga á heilanum“. Hún tekur
þarna undir það að Egla eigi sér höfund,
enda er varla ágreiningur um það meðal
fræðimanna. Sem dæmi um rannsóknir á
vinnubrögðum þessa höfundar má nefna
doktorsritgerðir Bjarna Einarssonar og
Baldurs Hafstað. Þeir gera ráð fyrir því í
ritum sínum að Snorri sé höfundurinn, þótt
þeir hafi fyrirvara á um heimildarleysið.
Enn lengra hefur fræðimaðurinn Torfi Tul-
inius gengið í skrifum sínum um Snorra og
Eglu.
Ekki er hægt að neita því að huglægt mat
og listrænn smekkur skipta allmiklu máli
þegar ályktað er af sagnfræðilegum og bók-
menntalegum röksemdum, en enn er ógetið
um eina tegund röksemda fyrir því að
Snorri sé höfundur Egils sögu, eða með öðr-
um orðum að Heimskringla og Egils saga
séu samdar af sama höfundi, en það eru rök-
semdir reistar á rannsóknum á máli.
Rannsóknir á orðaforða Íslendinga sagna
eru því miður skammt á veg komnar, ekki
síst ef hafðar eru í huga þær víðáttur rann-
sóknarsviða sem ný tölvutækni opnar fræði-
mönnum. Allmargir fræðimenn hafa þó af
mikilli elju og þrautseigju fengist við athug-
anir á orðaforða einstakra sagna og orða-
venslum milli sagna, þekktar eru t.d. rann-
sóknir íslenskra fræðimanna á svokölluðum
rittengslum, orðalíkindum milli texta, sem
einkum eru stundaðar til að marka sögum
stað í tíma, ákvarða afstæðan ritunartíma
þeirra. Vart mun þó á nokkurn hallað þótt
sænski fræðimaðurinn Peter Hallberg sé
talinn brautryðjandi á því sviði að gaum-
gæfa skipulega sameiginlegan orðaforða
sagna í því skyni að finna þeim höfund.
Hallberg var á langri ævi mikilvirkur fræði-
maður, jafnt á vettvangi nútímabókmennta
sem fornra sagna og fræða. Á sviði forn-
bókmennta eru án efa þekktastar tilraunir
hans til að ættfæra fornar sögur og eigna
nafnkunnum höfundi eða tengja saman
sagnaflokka í „skóla“. Við þær rannsóknir
beitti hann einkum röksemdum úr tungutaki
og stíl, taldi orð og orðasambönd í ein-
stökum textum og mat líkur á því að þeir
væru eftir sama höfund eða ættaðir úr sömu
smiðju, og hann fékkst við allar tegundir ís-
lenskra fornsagna, Íslendingasögur, kon-
ungasögur, samtíðarsögur, riddarasögur og
helgisögur.
Þessar rannsóknir Hallbergs hófust fyrir
hartnær fjórum áratugum með bók hans um
Snorra Sturluson og Eglu. Hann gerir þar
ráð fyrir að Heimskringla sé eftir Snorra
Sturluson og velur fjórar Íslendinga sögur
auk Egils sögu til sérstakrar athugunar.
Þessar sögur eru Laxdæla, Eyrbyggja,
Njála og Grettla. Aðferðin byggist á því að
beina sjónum að afmörkuðum hluta orða-
forðans, þeim orðum eða því orðalagi sem
einvörðungu kemur fyrir í Heimskringlu og
einhverri þeirra Íslendingasagna sem hann
skoðar samhliða. Þennan hluta orðaforðans
kallar Hallberg parord sem þýtt hefur verið
með orðinu samstæða; eftir því sem sam-
stæðum fjölgar aukast líkur á skyldleika
texta. Til að gera langa rannsóknarsögu
stutta hafa rannsóknir Hallbergs frá önd-
verðu bent til sérstaks skyldleika milli
Heimskringlu og Eglu: Niðurstöðuna úr
fyrstu bókinni rökstuddi hann enn frekar í
fjölmörgum greinum og bókum á langri ævi,
fjölgaði samanburðarsögum og dæmum.
Það vinnulag að reyna að rekja saman
texta á grundvelli samstæðna er vitaskuld
umdeilanlegt, einkum ef höfð er í huga sér-
kennileg varðveisla margra sagna öldum
saman; séu ályktanir fræðimanna um aldur
þeirra á rökum reistar eru sumar hverjar
tvö- eða þrjúhundruð árum eldri í frumgerð
en elsta varðveitta handrit eða handritsbrot
og því ljóst að margir og misnákvæmir
skrifarar hafa sýslað með textann í þeim
leiðangri. Hallberg taldi það vega þungt á
móti þessum röksemdum að líkur séu til að
’sjaldgæft orðalag’ einsog samstæðurnar
varðveitist fremur óbrjálað frá frumgerð en
annað og almennara orðafar. Eða m.ö.o. að
meiri líkur séu til að textar fjarlægist hver
annan í máleinkennum þegar milliliðum
fjölgar en að þeir nálgist hver annan.
Þess má hér geta að ítarlega er fjallað um
orðfræðilegar rannsóknir af þessum toga og
öðrum í kandídatsritgerð Örnólfs Thorsson-
ar um Grettis sögu frá 1993; og þar bætt við
rannsóknaraðferð Hallbergs frekari rök-
semdum af máli og stíl. Þar er og reynt að
hafa gagn af stórum textabanka fornra rita
og nýta tölvu við margvíslegan samanburð
einstakra texta. Ber þar allt að sama brunni
og í rannsóknum Hallbergs: skyldleiki Egils
sögu og Heimskringlu virðist ótvíræður.
Sömu niðurstöður koma einnig fram í
bandarískri grein um tölvurannsókn á máli
Egils sögu eftir Ralph West sem birtist
1980. Þar er þó talið að málið á síðustu köfl-
um Egils sögu greinist nokkuð frá öðrum
hlutum sögunnar; og kemur það heim og
saman við niðurstöður Hallbergs sem bentu
til nokkurs munar á orðfæri fyrri og seinni
hluta Eglu.
Niðurstöður okkar eru þessar:
a) Ekki er hægt að sanna að Snorri sé
höfundur Eglu með rökum sem mundu
nægja til að sakfella afbrotamann. Það sama
má þó segja um Snorra Eddu og Heims-
kringlu. Afkomendur fornra konunga og
goða gætu ekki höfðað meiðyrðamál gegn
afkomendum Snorra þótt lög heimiluðu
málarekstur fyrir hönd forfeðranna.
b) Samkvæmt kórréttri nýfræðilegri af-
stöðu er út í hött að velta fyrir sér höf-
undum og aldri íslenskra lausamálsverka frá
miðöldum og Snorri er ekki höfundur neinna
verka, heldur eru margir höfundar þeirra
verka sem honum hafa verið eignuð.
c) Miðað við fræðilega afstöðu okkar
greinarhöfunda, sem hér hefur verið lýst, og
skilning okkar á orðunum höfundur og verk,
þegar fjallað er um miðaldabókmenntir, eru
yfirgnæfandi líkur til að Snorri sé höfundur
Egils sögu, en við getum ekki vitað ná-
kvæmlega hvernig Egils saga var þegar
Snorri skildi við hana, t.d. ekki hvort kvæði
eignuð Agli voru þar birt í heilu lagi, þótt
áreiðanlega hafi þau verið nefnd.
d) Það skiptir óneitanlega máli að vita
eitthvað um hvers konar maður samdi verk
eins og Egils sögu og hvenær það var gert,
ef hægt er að komast að því. Ekki er þetta
síst mikilvægt ef sami maður hefur samið
fleiri verk. Fræðimenn verða hins vegar að
setja sig inn í almenn vinnubrögð miðalda-
höfunda ef þeir ætla að túlka verkin í ljósi
æviferils höfundarins. Þar eru ekki beinar
línur á milli. Og vitaskuld er mikilvægt að
gefa góðan gaum að handritunum sjálfum og
þeim textum sem þau geyma hvert um sig
og allir hafa einhver sérkenni.
Ekki höfum við trú á því að Snorra hefði
mislíkað það þótt honum væri eignuð Egils
saga, enda var hann að vísu ekki eins skap-
bráður og Egill. Við höldum að Íslendingum
sé það greiði fremur en ógreiði að birta þau
frábæru verk, sem Snorra eru eignuð með
bestum rökum, í einu fallegu safni þar sem
íslenskir listamenn hafa fengið tækifæri til
að sýna list sína í myndskreytingum.
Nokkrar heimildir:
Sigurður Nordal: „Inngangur.“ Egils saga Skalla-
Grímssonar. Íslenzk fornrit II (Rvk. 1933).
Peter Hallberg: Snorri Sturluson och Egils saga
Skallagrímssonar. Studia Islandica 20. Rvk. 1962.
Vésteinn Ólason: „Er Snorri höfundur Egils sögu?“
Skírnir 1968.
Ralph West: „Snorri Sturluson and Egils saga. Stat-
istics of Style.“ Scandinavian Studies 1980.
Örnólfur Thorsson: Hefð og nýmæli í Grettlu. Ópr.
meistaraprófsritgerð í íslenskum bókmenntum við H.Í.
1993.
Þröstur Helgason: „Tilurð höfundarins. Efling sjálfs-
verunnar á átjándu og nítjándu öld í ljósi íslenskrar
skáldskaparfræði.“ Skírnir 1995.
EGILS SAGA
Vésteinn ritaði inngang að Ritsafni Snorra Sturlu-
sonar og Örnólfur sat í ritstjórn útgáfunnar. Ritsafn-
ið kom út hjá Máli og menningu á síðasta ári með
styrk frá Alþingi.