Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.2003, Blaðsíða 11

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 1. FEBRÚAR 2003 11
BANDARÍSKI rithöfundurinn PaulTheroux mun vafalítið vera einn fremstihöfundur ferðasagna nú á dögum enhann hefur sent frá sér merkar bækur af
öðrum toga. Ber þar helst að nefna Sir Vidia’s
Shadow. Þar segir frá Nóbelsverðlaunahafanum
V.S. Naipaul en hann og Theroux voru perluvinir
hátt á þriðja áratug áður en vinslit urðu með
þeim. Smásagnasafnið Hotel Honolulu gefur
smásögum eftir Somerset Maugham og Guy de
Maupassant ekkert eftir. Theroux er þó ekki
hættur að semja ferðasögur, sem betur fer.
Kynlegir kvistir
Afríkubókin Dark Star Safari er mun merki-
legri en venjuleg ferðasaga eða vettvangslýsing
fyrir margra hluta sakir. Theroux bjó í Afríku á
sjöunda áratugnum og hlaut þar eldskírn sem rit-
höfundur. Einhvers staðar segir að
fortíðin sé annað land. Sagan er því
eins konar uppgjör við þennan
furðuheim sem Afríka er og ferð um-
hverfis höfundinn sjálfan.
Sögumaður kynnist að vanda alls
kyns furðufuglum en hver og einn
virðist efni í heila bók. Theroux lend-
ir í miklum mannraunum og verður
á vegi skotglaðra stigamanna og trú-
boða. Afríkufarinn segir kristniboð-
um óspart til syndanna og er þar
söguhetjan Allie Fox úr skáldsög-
unni The Mosquito Coast eftir
Theroux lifandi kominn. Paul Thero-
ux deilir hart á svokallaðar hjálpar-
stofnanir og afskipti þeirra af Afr-
íkuþjóðum. Varninginn sem
Vesturlandabúar senda bágstöddum
má oft kaupa á útimörkuðum. Landsmenn verða
háðir matargjöfum og Therox segir frá því
hvernig sumir björgunarmenn neyða konur til
lags við sig fyrir nauðþurftir. Allrahanda kross-
farar rjúfa fæðukeðjuna og snúa sér síðan að
næstu þjóð sem kemst í fréttir en innfæddir sitja
eftir með sárt ennið. Höfundi ofbýður bruðlið
sem hann verður vitni að. Góðgerðarmenn keyra
um á rándýrum jeppum en hirða ekki um að veita
vegmóðum ferðalangi far heldur hreyta í hann
ónotum. Theroux gefur sig á tal við finnska hjálp-
arstarfskonu í lest. Sú er að þrotum komin og
segir sínar farir ekki sléttar. Konan hneykslast á
því að innfæddir byrji tilhugalífið um tíu ára ald-
ur og vill stemma stigu við útbreiðslu eyðniveir-
unnar. Hún segist hafa boðist til að sýna þorps-
búum heimildarmyndir um kynsjúkdóma.
Heimamenn sem lifað höfðu stóðlífi frá blautu
barnsbeini bönnuðu henni aftur á móti að sýna
konum og börnum dónamyndir. Höfundur verst
brosi og spyr ósköp sakleysislega hvort konan
hafi ekki reynt að tala þá til. „Jú, en þá vildu þeir
bara fá að sofa hjá mér.“
Sýnd veiði en ekki gefin?
Theroux víkur að þeirri firru að elta uppi villi-
dýr á jeppa, skjóta meira að segja górillur og
simpansa sem eru mennskari en margur mað-
urinn og þykjast maður að meiri. Einhver vitfirr-
ingur hefur líkt þessari ástundun við íþrótt. Því
síður á þetta athæfi nokkurn skapaðan hlut skylt
við veiðimennsku. Veiðimaður er sá maður sem
veiðir stórhættuleg dýr með spjóti sér og sínum
til bráðar. Vandamál eru stundum ekkert annað
en dulbúin lausn á öðrum vanda. Theroux sést yf-
ir þá sáraeinföldu lausn að gefa út veiðileyfi á
kristniboða, veiðiþjófa og hjálparstarfsmenn og
hlífa veslings dýrunum þótt uppstoppaður trú-
boði sé kannski ekki mikið stofustáss. Theroux
kynnist kátum karli sem rekur þjóðgarð í Afríku
og fleygir þýskum túristum miskunnarlaust á
dyr. Sá bendir réttilega á að mun meira sé upp úr
því að hafa að leyfa mönnum að skoða dýrin í stað
þess að láta einhverjar mannleysur skjóta þau á
færi. Karlinn segir að veiðimennirnir svokölluðu
sækist jafnan eftir gjörvilegustu dýrunum og
stofnarnir úrættist í tímans rás; eftir standa
slöppustu og óföngulegustu skepnurnar, kjós-
endur R-listans í dýraríkinu.
Á einum stað segir frá því að Theroux heim-
sækir gamlan vin sinn. Sá vill fá syni Theroux
sem sendikennara til Afríku en börn gestgjafans
búa öll á Vesturlöndum. Ekkert þeirra hefur snú-
ið aftur til föðurlandsins til að leyfa löndum sínum
að njóta þeirrar menntunar sem þau hafa hlotið.
Hvað um þín börn? spyr höfundur og reynir að
láta beiskjuna ekki brjótast í gegn. Ferðalang-
urinn hittir þó læknisfrú og nunnu sem lagt hafa
nótt við dag í áraraðir til að gera þeim sem minna
mega sín lífið bærilegra og hrífst þeim mun
meira að þessum óskráðu dýrlingum eftir að hafa
hitt jeppakarla og kvenfélagskonur af báðum
kynjum sem ýmist reyna að snúa Afríkubúum til
rétts siðar eða vinna þeim ógagn undir yfirskini
dyggðar og manngæsku.
(Eina leiðin til að fanga hamingjuna, Numicius, og halda
henni, er að dást ekki að nokkrum sköpuðum hlut.)
Hóras epidoes I. IV.
Einhverjar bestu ferðasögur sem færðar hafa
verið í letur eru eftir landa okkar Kjartan Ólafs-
son; sá gerði hreystisöguna að listformi og þrótt-
mikill stíllinn er með fallegasta prósa sem ritaður
hefur verið á íslenska tungu. Helsti gallinn við
ferðasögur almennt er sá að þær eru margar öðr-
um þræði afrekaskrár. Theroux fellur þó ekki í
þessa gryfju, reynir ekki svo að sjá megi að fegra
sinn hlut eða koma sér í mjúkinn hjá lesandanum.
Þó verður vart betri ferðafélagi fundinn. Öndveg-
isskáldið Hóras réð vini sínum Numiciusi að
verða ekki hugfanginn af nokkrum
sköpuðum hlut, nil admirari.
Theroux brýtur þetta boðorð Stóu-
manna svo að um munar. Hann
hrífst af öllu í kringum sig, mannlíf-
inu, bæjunum, náttúrunni og hrífur
lesandann með sér í hverri máls-
grein. Þessi lífsgleði vegur á móti
því ljótasta sem við blasir í Afríku.
Þótt Theroux dragi ekkert undan
er hann naskur á það sem gott er
og göfugt í mannskepnunni.
Van Damme í Afríku
Hvergi er fegurra mannlíf en í
Afríku og hvergi hefur greinarhöf-
undur eins margar hetjur fyrir
hitt, börn sem vakna um hálffimm
að morgni og ganga 10 km í skólann
innan um villidýr og mannætur, kennarar sem
kvarta ekki og kveina undan lágum launum held-
ur biðja um skriffæri handa nemendum og þak á
skólahúsið, 8 ára gamlar stelpur sem ganga með
kornabarn á bakinu allan liðlangan daginn og
óþekka stráka sem héldu að Íslendingurinn væri
Jean-Claude Van Damme en til meiri mannvirð-
inga verður vart komist.
Á salerni á flugvellinum í Harare hafði einhver
glaðbeittur túristi, eflaust með ljónshaus í far-
teskinu, haft fyrir því að krota óhróður og viðbjóð
um blökkumenn. Eftir að bleiknefjar höfðu söls-
að undir sig allt sem vert var að eiga í landinu og
heimamenn máttu reka þá af höndum sér í mann-
skæðri styrjöld var síður en svo við hæfi að
krassa sámyrði um svertingja á vegg í sjálfri höf-
uðborginni. Einhver Simbabvemaður hafði haft
fyrir því að hripa svar fyrir neðan þetta krass.
Einhvern veginn hafði ég ekki lyst á því að lesa
meiri sora en forvitnin varð siðgæðisvitundinni
yfirsterkari að vanda. Þar stóð skrifað snyrtilegri
rithönd fyrir neðan barnslegt krotið: „Af hverju
látið þið okkur ekki í friði?“ Meiri speki um Afr-
íku hefur vart verið rituð.
Hómer fær sér hænublund
Portkonur reyna að leiða Theroux í freistni
með blíðmælgi og kjassi en hann leitar athvarfs í
hótelkytrunni með dyggðina eina sem rekkju-
naut og kemst heill á húfi á áfangastað. Í loka-
kaflanum heimsækir sögumaður rithöfundinn
Nadine Gordimer í Suður-Afríku. Eini gallinn
sem verður á bókinni fundinn er sá að síðasta
málsgreinin er bæði snubbótt og endaslepp og
sómir sér illa sem sögulok á svo vandaðri og góðri
bók. Einhvers staðar stendur að stundum sofi
líka hinn góði Hómer og jafnvel öndvegishöfund-
ur á borð við Theroux getur slegið staka feilnótu
þótt sjaldan sé.
Erfitt er að henda reiður á af hverju Paul
Theroux skarar svo fram úr á þessu sviði. Höf-
undur er Ameríkumaður og upplýstir Amerík-
anar eru gjarnir á að líta á veröldina fyrirtekt-
arlaust. Þótt þeim hætti til að finna upp hjólið æ
ofan í æ blása þeir ógjarnan á nokkra hugmynd
eða hugtak að óathuguðu máli. Evrópumenn eiga
aftur á móti til að ganga með fastmótaða heims-
mynd í kollinum og hugarheimurinn er í þeim
mun fastari skorðum hafi þeir aldrei opnað bók
eða komið út fyrir hreppinn. Ef til vill er það þessi
sérbandaríska forvitni og hleypidómaleysi sem
gerir höfundi kleift að rita nær fimm hundruð
síðna ferðasögu svo höndulega að þar er engan
dauðan punkt að finna. Líkast til er helsti mun-
urinn á Theroux og venjulegum ferðalangi sá að
hann sér meira en meðalmaðurinn. Staðirnir
stækka þegar maður sér þá með augum skálds-
ins. Margar ferðasögur eru eftir svaðilfara sem
skrifa í hjáverkum en bókin Dark Star Safari er
eftir rithöfund sem ferðast.
FLAKKAÐ UM
DIMMA STJÖRNU
Paul Theroux
Höfundur er kvikmyndagerðarmaður.
E F T I R J Ó N A S K N Ú T S S O N
Hvað er sannleikur?
Er hann það sem gerðist, hvernig
atburðurinn er túlkaður eða
hvernig við munum hann?
SVAR: Þessa spurningu má orða á ofurlítið
annan hátt en hér er gert: Er sönn lýsing á at-
burði sú lýsing sem lýsir atburðinum, túlkar
hann, eða gerir grein fyrir því hvernig munað
er eftir honum? En þá lendir maður strax í
þeim vanda að túlkun eða upprifjun eru hvort
fyrir sig einhvers konar lýsing. Á endanum sit-
ur maður líklega uppi með eina spurningu:
Hvað felst í sannri túlkun, sannri lýsingu eða
sannri upprifjun á atburði? Hverjir eru eig-
inleikar túlkana, lýsinga og upprifjana sem
leyfa okkur að segja að þær séu sannar frekar
en ósannar?
Til eru kenningar um hvað geri setningu
sanna sem vísa til samhengis hennar við aðrar
setningar eða annarra einkenna hennar. Ég
ætla hins vegar að sleppa öllum vangaveltum
um slíkar kenningar og gera ráð fyrir að sann-
leikur setningar felist í einföldum hlut: Sam-
svörun hennar við það sem hún er um. Þannig
er lýsing sönn, túlkun sönn, upprifjun sönn
eða rétt ef það sem sagt er samsvarar atburð-
inum, eða hlutnum, eða því sem túlkunin, upp-
rifjunin, lýsingin er um.
En nú er augljóst að það er ekki sama hvort
við erum að tala um túlkun, lýsingu eða upp-
rifjun þegar við skerum úr um sannindi eða
ósannindi. Ef ég set til dæmis fram túlkun á
hegðun fólks sem er á ferli í kringum mig, þá
legg ég skilning í athafnir þess sem kann að
vera réttur eða rangur og í mörgum tilfellum
kann að vera ómögulegt að skera úr um hvort
tiltekin túlkun er sönn eða ósönn. Upprifjun er
alltaf háð túlkun og því er hún ekki síður erfið
að eiga við en túlkun. Þegar vel er að gáð er
hætt við að lýsing sé sömu annmörkum háð:
Stundum er auðvelt að skera úr um hvort lýs-
ing er sönn eða ósönn, stundum er það erfitt
eða jafnvel ókleift.
Því er ekki hægt að svara spurningunni með
því að velja einn kostinn af þremur: Hvað
sannleikur er varðar eiginleika þess sem sagt
er, hvort sem um er að ræða lýsingu, upprifjun
eða túlkun, en það er engin leið að segja al-
mennt eða fortakslaust að lýsing, túlkun eða
upprifjun sé sannleikur.
Um mörg svið veruleikans er lítils virði að
gera sannleikann að helsta mælikvarða þess
sem sagt er. Í vísindum er til dæmis iðulega
verið að fást við kenningar sem eru sann-
anlegar einungis í ljósi tilrauna og reynslu.
Annaðhvort virka kenningarnar eða ekki. Þeg-
ar beitt er skýringarhugtökum er oft erfitt að
halda því fram að ein setning sé sönn frekar en
önnur því að hugtakið sjálft felur í sér hug-
myndir um tengsl fyrirbæra hvers við annað
sem er hluti skýringarinnar sjálfrar. Ef ég
held því til dæmis fram að tunglið valdi sjáv-
arföllum þá er ég að halda fram hugmynd um
tengsl tveggja náttúrlegra fyrirbæra sam-
kvæmt viðurkenndri hugmynd um möguleg
tengsl á milli þeirra. Öll hugtök eru háð sam-
hengi sínu, notkun og merkingarsviði og því
hlýtur hver lýsing alltaf í einhverjum skilningi
að byggjast á orðræðunni sem hún sprettur
úr, ekki síður en umhverfi, atburðum eða hlut-
um sem hún er um.
Innan trúarbragða á borð við kristni eru
flókin hugtakakerfi notuð til að lýsa tengslum
hins yfirnáttúrlega við jarðneskar verur. Þetta
varðar meðal annars spurningar á borð við þá
hvers konar hugsun eða hegðun samræmist
kennisetningum kristninnar og hvað ekki. En
augljóslega eru hugtök á borð við synd, náð
Guðs og fleira merkingarlaus fyrir þeim sem
ekki deila hugarheimi kristninnar. Á sama
hátt sækja fullyrðingar og skýringar merk-
ingu sína til viðeigandi orðræðu. Það er sama
hver hún er og sama hve víðtæk: Engin orð-
ræða er fastur hluti heimsins eða gefin fyr-
irfram.
Þetta merkir ekki að sannleikurinn sé af-
stæður en það merkir að öll þekking er afstæð.
Sannleikurinn er tvennt í senn: Annars vegar
sá hversdagslegi eiginleiki þess sem við höld-
um fram, trúum og förum eftir; hins vegar
óræður og næstum yfirnáttúrlegur hlutur:
samsvörun þess sem sagt er við það sem er í
raun og veru og sem er alveg óháð því sem
sagt er.
Jón Ólafsson, doktor í heimspeki.
Hvað eru margar vefsíður
á Netinu?
SVAR: Þessari spurningu má með réttu
líkja við spurningu sem þegar hefur verið
svarað á Vísindavefnum, nefnilega: Hvað eru
mörg sandkorn í heiminum? Það blasir líklega
við að ekki er hægt að gefa nákvæmt svar við
þeirri spurningu en þó er ljóst að sandkornin
eru endanlega mörg. Þessu er öðruvísi farið
um vefsíður og raunar má segja að þær séu
óendanlega margar í vissum skilningi.
Síðustu ár hafa vinsældir forritunarmála á
borð við PHP, ASP og JSP, sem búa til kvikar
(e. dynamic) vefsíður um leið og notendur
kalla á þær, aukist mjög. Í kjölfarið er erfitt að
tala um fjölda vefsíðna þar sem hver síða á vef-
setri sem nýtir þessa tækni er í raun ekki til
fyrr en notandi kallar á hana. Áður en þessi
tækni kom til sögunnar voru langflestar vef-
síður sístæðar (e. static) og þurfti því að búa
þær til og dagrétta handvirkt.
Þannig má segja að vefsíðunum sem liggja á
vefþjónum og bíða þess að notendur sæki þær
hafi jafnvel fækkað en þeim vefsíðum sem
hver netnotandi getur beðið vefþjón um að búa
til og síðan sótt hefur fjölgað upp úr öllu valdi.
Til dæmis má ímynda sér vefþjón sem býr
til einfalda síðu fyrir hvern notanda sem heim-
sækir hann. Á síðunni væri einungis talan pí
með ákveðnum fjölda aukastafa (sem í raun
eru óendanlega margir), en sá fjöldi væri
ákveðinn á slembinn (e. random) hátt, til dæm-
is út frá nákvæmri tímasetningu og IP-tölu
hvers gests. Þessi eini vefþjónn hefur þá
möguleika á að búa til óendanlega margar mis-
munandi vefsíður.
Einar Örn Þorvaldsson, starfsmaður Vísindavefjarins.
HVAÐ ER
SANNLEIKUR?
Síðasta miðvikudag átti Vísindavefurinn þriggja
ára afmæli. Frá opnun vefjarins hafa verið birt
3.000 svör við spurningum landsmanna, eða að meðaltali rétt tæplega
þrjú svör á dag, alla daga ársins. Meðal spurninga sem hefur verið svar-
að nýlega má nefna: Er eitthvert mark takandi á spádómum, af hverju
fellur blýlóð og fjöður jafnhratt í lofttæmi, af hverju eru bara tólf mán-
uðir í árinu og hver er hornasumma einhyrnings?
VÍSINDI
Morgunblaðið/Golli
Íslenska óperan er einn óteljandi aðila sem
eru með vefsíðu á Netinu.