Morgunblaðið - 02.03.2004, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. MARS 2004 29
UNDANFARNA daga hafa
nokkrir talsmenn íslenzkra kvik-
myndagerðarmanna gengið fram
fyrir skjöldu í fjölmiðlum og hnjóð-
að í Ríkisútvarpið fyrir „inn-
kaupastopp“ á verk sjálfstætt starf-
andi kvikmyndagerðarmanna út
þetta ár. Mér sem yfirmanni dag-
skrár allra deilda RÚV komu þess-
ar fullyrðingar nokkuð
á óvart enda hafa eng-
ar slíkar ákvarðanir
verið teknar og hef ég
reyndar ekki heyrt á
það minnzt hjá sam-
starfsmönnum mínum
að samskiptum við
innlenda kvikmynda-
gerðarmenn ætti að
haga þannig að jafn-
gilti „innkaupastoppi“
allt þetta ár.
Umræðan gefur
mér hins vegar tæki-
færi til að fara nokkr-
um orðum um sam-
skipti Sjónvarpsins og
sjálfstætt starfandi
kvikmyndagerðarmanna. Enda
fyllilega tímabært. Reynslan sýnir,
að sá hópur er afar sundurleitur og
sjónarmiðin ólík þegar kemur að
því að ræða skynsamlegasta nýt-
ingu á dagskrárfé Sjónvarpsins.
Þess eru dæmi að fagmenn í þess-
um geira ætlist fyrst og fremst til
þess að Sjónvarpið sé þátttakandi í
gerð umfangsmestu og dýrustu ís-
lenzkra bíómynda, sem almennt eru
unnar af miklum metnaði og oft
með glæsilegum árangri en í öðrum
tilvikum slysalegum endalokum
sem leitt hafa framleiðendur í fjár-
hagslegar ógöngur. Við þvílíkar að-
stæður er gjarnan leitað til Sjón-
varpsins um að hlaupa undir bagga
með því t.d. að kaupa upp sýning-
arrétt á gömlum bíómyndum. Ein-
stakar heimildarmyndir eða stakir
sjónvarpsþættir eru ekki ofarlega á
forgangslistanum hjá þessum hópi.
Í öðrum tilvikum hafa áhuga-
samir nýliðar kvatt sér hljóðs,
kynnt hugmyndir sínar eða full-
unnin verk, einkanlega á sviði heim-
ildarþátta og falboðið Sjónvarpinu.
Sumt hefur verið gert með ein-
stökum ágætum þannig að sómi er
að fyrir alla aðila. Annað ekki.
Meirihluti þessara verka, sem boðin
eru, snýst um ferðalög í útlöndum.
Það getur verið gott og blessað ef
skírskotun til íslenzkrar sögu eða
aðstæðna er nægileg. Oftast er það
ekki. Eins og vænta má er ekki allt-
af á vísan að róa þegar hleypt er af
stað verkefnum nýliða, sem ekkert
liggur eftir. Slíka áhættu verður
Sjónvarpið þó að taka. Það á að
veita ungu fólki tækifæri eins og
frekast er unnt en takmörk eru fyr-
ir því hvað menn geta verið tilleið-
anlegir og eftirgefanlegir þegar að
því kemur að staðið sé við gerða
samninga, t.d. varðandi afhending-
artíma og gæðakröfur. Oft eru
framleiðendur að skila verkum
löngu eftir að afhendingarfrestur er
útrunninn þannig að varla gefst
tími til að kanna tæknileg gæði áður
en að útsendingu kemur. Þess eru
mörg dæmi að myndir séu sendar
til baka og krafa gerð um lagfær-
ingar af því að þær eru ekki í sam-
ræmi við gæðakröfur.
Svo eru það myndir sem aldrei
skila sér eða koma einhvern tímann,
seint og um síður. Eins og alls stað-
ar tíðkast leitar íslenzkt kvik-
myndagerðarfólk eftir fjármögnun
frá innlendum og erlendum sjóðum
eða öðrum aðilum og tryggir sér
kaup kvikmyndahúsa og sjónvarps-
stöðva á fullunnum myndum til sýn-
ingar. Sjónvarpið hefur varið
hundruðum milljóna á und-
anförnum árum til styrktar ís-
lenzkri kvikmyndagerð með vil-
yrðum sem gefin eru fyrirfram áður
en nokkur mynd verður til. Slík vil-
yrði opna dyr að kvikmyndasjóðum
þó ekkert sé vitað hve áhugaverð
myndin verður á endanum.
Um þessar mundir eru um 100
milljónir króna útistandandi í vil-
yrðum og fyrirheitum sem Sjón-
varpið hefur veitt um kaup á verk-
um sem komin eru fram yfir
umsamdan afhendingartíma. Í sum-
um tilvikum hefur verið veittur
framlengdur frestur á frest ofan.
Því er aðkallandi við núverandi að-
stæður að því fé sem Sjónvarpið
hefur bundið í slíkum samningum
verði endurráðstafað
til annarra lífvænlegri
verkefna. Fjármunir
munu þá nýtast betur
til íslenzkrar kvik-
myndagerðar en
hingað til.
Síðast en ekki sízt
skal talinn enn einn
flokkur íslenzkra
framleiðenda, sá sem
skilað hefur glæsi-
legum kvikmyndum,
þáttaröðum eða stök-
um verkefnum fyrir
íslenzkt sjónvarp og
staðið sig með lofs-
verðum hætti þannig
að jafnast fyllilega á
við það sem bezt gerist úti í hinum
stóra heimi. Sjónvarpið er stolt af
því að eiga samstarf við þá og prýða
dagskrá sína með verkum þeirra.
Framsækin dagskrárgerð í há-
gæðaflokki tæknilega og unnin af
metnaði. Í einkafyrirtæki væri til-
tölulega einfalt að hugsa og segja:
„Innlendri þáttagerð er bezt borgið
í höndum þessara manna,“ haga sér
í samræmi við það og orðlengja ekki
frekar. Í opinberri stofnun gerast
hlutirnir ekki þannig. Það er ætlast
til að tekið sé tillit til ótal annarra
sjónarmiða, að jafnræðisreglu og
réttsýni í þágu sem flestra sé gætt
við útdeilingu þeirra takmörkuðu
fjármuna sem úr er að moða.
Mér finnst athyglisvert að heyra
hvað íslenzkir kvikmyndagerð-
armenn hafa gefið aðrar íslenzkar
sjónvarpsstöðvar gjörsamlega upp
á bátinn, þær einfaldlega kaupi ekk-
ert af þeim. Þess vegna er Sjón-
varpið eina vonin og verður þar af
leiðandi fyrir óvægnari gagnrýni í
sinni einstöku stöðu, svo þver-
sagnakennt sem það kann að virð-
ast. Að þessu leyti virðumst við vera
horfin aftur til tíma einkarekstr-
arins, sem sumir kölluðu einokun.
Sjónvarpið er eftir þessu að dæma
einokunarfyrirtæki í nýjum skiln-
ingi að því leyti að það eitt verzlar
við innlenda framleiðendur. Við
kaupum íslenzkt! Það stingur vissu-
lega í stúf við þau almennu mark-
mið sem lágu til grundvallar nýjum
útvarpslögum 1985. Þá sáu menn í
hillingum hina miklu fjölbreytni í
framleiðslu á innlendu dagskrárefni
handa nýjum fjölmiðlum og gós-
entíð fyrir kvikmyndagerðarfólk.
Þeir fjölmiðlar sem í tímans rás
hafa fengið úthlutað verðmætum
rétti til að leggja ljósvakann að
miklu leyti undir ætla ekki að
standa undir væntingum. Það segja
kvikmyndagerðarmenn. Við höfum
orð talsmanns þeirra fyrir því.
Af skiljanlegum ástæðum er bent
á ótvírætt forystuhlutverk Rík-
isútvarpsins sem það gegnir betur
nú en nokkru sinni. Gjarnan er
gripið til samanburðar við almanna-
þjónustustöðvar eins og BBC í
Bretlandi eða sjónvarpsstöðvanna á
Norðurlöndum. Allur samanburður
á Ríkisútvarpinu við BBC er gjör-
samlega út í hött. BBC er fyrirtæki
sem árlega ráðstafar jafngildi fjár-
laga íslenzka ríkisins í rekstur sinn.
Norðurlandastöðvarnar eru hver og
ein a.m.k. tíu sinnum stærri en
RÚV. Hjá þessum erlendu stórfyr-
irtækjum, sem hafa tryggingu fyrir
árlegri hækkun afnotagjalda til
nokkurra ára í senn er það ekki
nein ofrausn að gera ráð fyrir 21–
25% af dagskrárfé til viðskipta við
sjálfstæða framleiðendur í mjög
virku samskeppnisumhverfi, þar
sem fjöldi öflugra framleiðslufyr-
irtækja er starfandi á þessu sviði.
Hér er ástandið allt annað. Samt
hefur RÚV farið á undan í við-
skiptum við sjálfstæða framleið-
endur og má rekja þá stefnu um 15
ár aftur í tímann. Og þrátt fyrir þá
staðreynd að ráðstöfunarfé Rík-
isútvarpsins hefur rýrnað að raun-
gildi um 20% á síðustu 10 árum var
um 27% af ráðstöfunarfé innlendrar
dagskrárdeildar varið til viðskipta
við sjálfstæða framleiðendur árið
2003.
Ráðamenn hafa við hátíðleg tæki-
færi gefið fögur fyrirheit um eflingu
innlends sjónvarpsefnis. Minna hef-
ur orðið úr framkvæmdum. En það
er góð spurning fyrir kvikmynda-
gerðarmenn að velta fyrir sér,
hvort það sé vænlegast til árangurs
að atyrða fyrst og fremst Rík-
isútvarpið fyrir þessar aðstæður í
heild. Og er þörf á því í þessum
málatilbúnaði að álasa RÚV sér-
staklega fyrir þá miklu fjölbreytni,
sem það veitir áhorfendum Sjón-
varpsins? Fréttir og íþróttir hjá
RÚV eru að stórum hluta innlent
efni, speglun á íslenzku samfélagi.
Við reynum einnig eftir megni að
veita fólki aðgang að alþjóðlegum
stórviðburðum á sviði
íþrótta, sem talsverður
hluti íslenzku þjóðarinnar
sér sem helztu réttlætingu
fyrir því að afnotagjöld sín
renni til RÚV. Kannanir
sýna ennfremur að fólkið
vill að RÚV sinni fyrst og
fremst fréttum og frétta-
tengdu efni og gefur því
hæstu einkunn fyrir trú-
verðugleika. Við leggjum að sjálf-
sögðu höfuðáherzlu á eflingu
fréttanna.
Einn hópur listamanna hefur
ályktað sérstaklega um aukningu
leikins innlends efnis í Sjónvarpinu.
Þegar að undirbúningi Eddu-
verðlauna kom síðast stóðum við
frammi fyrir þeirri ákvörðun for-
ráðamanna keppninnar að Spaug-
stofan í Sjónvarpinu ætti ekki inn-
komuleið á þann æruverðuga
vettvang í samkeppni um bezta
leikna efnið í sjónvarpi. Er þó um að
ræða vikulegan, leikinn, alíslenzkan
sjónvarpsþátt með nokkrum af fær-
ustu leikurum landsins, og vinsæl-
asta efnið sem um getur í íslenzku
sjónvarpi.
Eitt enn mislíkar mér ákaflega. Í
umræðunni um íslenzkt dagskrár-
efni er eins og hlutur starfsfólks
Sjónvarpsins sjálfs sé virtur að
vettugi. Innlent efni sem það fram-
leiðir er meðhöndlað eins og ein-
hverjar afgangsstærðir í öllum
samanburðarflækjunum. Þannig er
farið með Spaugstofuna eins og áð-
ur er getið, Laugardagskvöld Gísla
Marteins, Kastljósið, Af fingrum
fram, Mósaík, Gettu betur, At-ið,
Stundina okkar, Í brennidepli,
Pressukvöld, fréttirnar og innlenda
íþróttaefnið o.fl. o.fl. Allt er þetta
prýðisgott, íslenzkt sjónvarpsefni.
Sjónvarpið hefur í tæp 40 ár verið
uppeldisstöð fyrir íslenzkt kvik-
myndagerðarfólk. Þar hefur jafnan
verið fyrir hendi yfirburðaþekking
og hæfni. Þó að kvikmyndagerð-
armenn hafi talað ógætilega og
haldið því fram að Sjónvarpið ætti
ekki að hafa húsnæði, tæki eða
starfslið til eigin dagskrárgerðar
verður það eitt af meginmark-
miðum RÚV að tryggja því af-
burðafólki sem hér starfar áfram-
haldandi vinnu að verðugum og
krefjandi viðfangsefnum þannig að
forysta RÚV á þessu sviði standi
óhögguð í bráð og lengd.
Sínum augum lítur
hver á RÚV-silfrið
Eftir Markús Örn
Antonsson
Höfundur er útvarpsstjóri.
Markús Örn Antonsson
’ Mér finnst athyglisvertað heyra hvað íslenzkir
kvikmyndagerðarmenn
hafa gefið aðrar íslenzkar
sjónvarpsstöðvar gjör-
samlega upp á bátinn… ‘
a Morgan
garstjórar
og snerist
ringanna.
garstjórar
ast á við
eða við-
æðilegum
ga stærri
ra hnýtta
eða hug-
yjatvíær-
ar vantaði
eildarhug-
mi stóru
sé liðinn
r þennan
gagnrýni
u gjarnan
almennt
á verkum.
þröngvað
ngarstjór-
æmi lista-
til góða. Í
a Morgan
ri einfald-
og nefndi
erið lagðir
tvíæring-
relt; Fen-
l dæmis í
ki að vera
t hvaðan-
a að hver
ar sem er.
mir hverj-
rki enda
ars konar
rpa ljósi á
ð að bæta
verfi sem
rar menn-
ætlað að
ðarins, en
a list inn á
ðu er bæði
víærings-
ekki það
ir endur-
ar í sam-
ka gegnt
um hug-
ng
inni
ndir hug-
di sjónum
a hennar
eika. Ólaf-
ur nefndi hugmynd sína um landa-
kort, sem samlíkingu fyrir landslag
myndlistarinnar. „Við erum fyrst
og fremst að tala um list og sá
strúktur sem við viljum byggja í
kringum hana verður að lúta henn-
ar lögmálum og þjóna henni.“ Hann
sagði aðrar þjóðir hafa byggt upp
ákveðin kerfi til að þjóna myndlist
en þau hefðu ekki endilega tekið
mið af listinni sjálfri. En meira um
kortin. „Kortið er eins og landakort.
Það eru litlu borgirnar, tilrauna-
gallerí og minni staðir, vinnustofu-
gallerí, stærri borgir, markaðsgall-
erí sem gegna öðru hlutverki, söfn,
einkasöfn, borgarsöfn, ríkissöfn,
allt með mismunandi hlutverk. Þá
höfum við stærstu staðina, stóru al-
þjóðlegu söfnin og stóru stofnanirn-
ar eins og Feneyjatvíæringinn.“
Ólafur sagði að ef hugmynd að
tvíæringi ætti að verða að veruleika
á Íslandi, þyrfti að skoða þetta kort
myndlistarinnar vel.
Jessica sagði að á stórum sýning-
um væri hægt að draga hugmyndir
að víða og nota kortið sem Ólafur
nefndi til að móta hugmyndir að
hvort sem væri sögulegum sýning-
um, samtímasýningum, þematísk-
um sýningu eða enn annars konar
sýningum. Þetta væri kostur sýn-
inga af þessu tagi, meðan söfn til
dæmis væru bundin af safneign og
því sérstaka hlutverki sem hverju
þeirra væriætlað.
Tvíæringur fýsilegur
Ólafur vék að spurningu Jessicu
Morgan um hvers vegna ætti að
halda tvíæring. Hann sagði að slíkir
viðburðir væru til að byrja með eins
konar hugmyndaframleiðsla og
hverju samfélagi væri hollt að
skoða sig sjálft á þann hátt. „Þetta
þarf þó ekki bara að vera mennta-
ndi og upplýsandi, getur skapað
hvort sem er eitthvað djúpt og póli-
tískt eða létt og fallegt.“ Hann sagði
að í sínum augum væri tvíæringur
eða stór sýning af því tagi því aug-
ljóslega fýsilegur kostur og svaraði
þar með spurningu Jessicu. Hann
sagði næstu spurningu því snúast
um hver eða hverjir ættu að sjá um
slíkt fyrirbæri. „Venjulega eru það
þeir sem eru menntaðir í myndlist
og menntaðir í því að koma mynd-
list á framfæri en ekki listamenn-
irnir sjálfir.“ Hann benti á fæð list-
fræðinga á Íslandi og skort á
almennri listasögumenntun sem
dragbít að þessu leyti og að í mörg-
um tilfellum væru listamenn sjálfir
uppteknir af því að skapa sýningar.
Þetta yrði bæði til þess að hægja á
faglegri þróun í sýngahaldi hér á
landi og að listamenn væru aðeins
hálfir í listsköpuninni sjálfri.
Tvíæringurinn í Istanbúl var, að
mati Jessicu Morgan, dæmi um vel
heppnaðan tvíæring sem hefði gert
mikið fyrir myndlistina á sínum
slóðum. Tvíæringurinn í Jóhannes-
arborg væri hins vegar dæmi sem
ekki hefði gengið upp og hann lagst
af. Ólafur tók þátt í honum annað
árið sem hann var haldinn.
Ólafur sagði að sýningarstjórarn-
ir tveir hefðu beðið hann um verk
sem þeir hefðu þegar séð, ljós-
myndir frá Íslandi. Þegar hann kom
á staðinn kom í ljós að sýninginguna
átti að halda í gömlu orkuverki og
hinum megin við götuna hefðu verið
byggingar demantaverslunar Suð-
ur-Afríku. Sex árum áður hefðu á
þessum stað gerst þeir atburðir að
fólki var fleygt fram af húsþökum í
hatrömmum kynþáttaóeirðum.
„Mér fannst erfitt að vera þarna og
langaði að skapa svolitla örsögu í
þessum kringumstæðum. Ég fann
náunga sem hjálpaði mér við að
leigja dælu og án þess að segja sýn-
ingarstjórunum frá því undirbjó ég
lítið verk. Það var regnvatnsgeymir
þarna nálægt sem notaður var til að
dæla vatni úr á pálmatrén í borg-
inni. Ég dældi vatni úr tanknum í
lítinn læk, um kílómetra leið þarna
á götunni, á mjög heitum degi og
kallaði þetta veðrun. Ég var líka að
reyna að setja spurningarmerki við
gæði þessa tvíærings eins og hann
kom mér þarna fyrir sjónir. Ég kom
fljúgandi eins og geimvera inn í
þetta þrúgandi pólitíska andrúms-
loft. Mér fannst sýningarstjórarnir
ekki höndla þetta pólitíska and-
rúmsloft, það getur þó verið að það
hafi ekki verið rétt hjá mér, þeir
voru bara kurteisir og sýndu þarna
ljósmyndir og vídeóverk. Og svo var
þessi tvíæringur allur. Það var sér-
kennilegt að koma á þennan ótrú-
lega magnaða stað og sjá svo enga
listsköpun aðra en ljósmyndir
hangandi á vegg, ekki það að það sé
neitt slæmt við þær í sjálfu sér.“
Það verður greint nánar frá
framhaldi þessa málþings um
myndlist síðar.
eða ekki
sunnudag. Tilefnið var umræður síðustu missera
dlistarumhverfi, hvort fýsilegt sé að efna til
taðið skuli að samskiptum Íslands við erlendan
hér fyrri hluta þeirra erinda sem þar voru flutt en
ry í London og Ólafur Elíasson myndlistarmaður.
Morgunblaðið/Þorkell
Gunnarsdóttir höfðu framsögu á myndlistarþinginu.
begga@mbl.is