Morgunblaðið - 17.03.2004, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 MIÐVIKUDAGUR 17. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
H
vað varðar mann
um þá líkamlegu
þjáningu sem Jesú
mátti þola á föstu-
daginn langa fyrir
hartnær tvö þúsund árum? Þarf
maður að sjá hann hýddan, skor-
inn og naglana sundra lófunum á
honum og fótunum?
Ætli það séu ekki þessar spurn-
ingar sem helst hafa vaknað í
tengslum við kvikmyndina Þján-
ingu Krists, sem sá ágæti Ástrali
Mel Gibson á heiðurinn að? Þann-
ig snérust umræður þriggja guð-
fræðinga sem mættu í Silfur Egils
á sunnudaginn að mestu um það
hvort einhver þörf sé á að draga
upp þessa óhugnanlegu mynd.
Séra Gunnar Kristjánsson tók
þann pólinn í
hæðina að
Þjáningin
væri „fyrst og
fremst ofbeld-
iskvikmynd“.
Hinir viðmæl-
endurnir virtust aftur á móti líta
svo á, að myndin væri um þján-
ingu. Líklega er þetta á endanum
matsatriði, en ræður þó sennilega
úrslitum um hvaða afstöðu maður
tekur til myndarinnar. Séra
Gunnar lýsti myndinni ennfremur
sem „blóðsvalli“ og fannst of langt
gengið – yfirleitt hafi menn látið
sér nægja að „sýna krossfest-
inguna úr fjarlægð“.
Úr fjarlægð verður krossfest-
ingin og dauði Jesú fyrst og
fremst tákn. Við horfum ekki á at-
burðinn sjálfan, heldur það sem
atburðurinn táknar. Við vísum til
textans sem segir frá atburðinum.
Og texti er tákn.
Vandinn við þetta er aftur á
móti sá, að maður trúir ekki á
tákn. Eða hvað? Trúir maður ekki
á það sem táknin standa fyrir –
það sem þau tákna? Að trúa á
táknin sjálf heitir víst skurðgoða-
dýrkun, og hefur aldrei þótt sér-
lega kristilegt. Í Þjáningu Krists
er líklega verið að reyna að sýna
það sem er á bakvið táknin.
Og þá kemur upphaflega
spurningin aftur: Þarf þess? Eru
ekki táknin nóg? Erum við orðin
svo ólæs á tákn að það þurfi að
nudda framan í okkur hinum
áþreifanlega veruleika með öllum
þeim grodda og subbuskap sem
óhjákvæmilega fylgir honum?
Væri slíkt ekki einfaldlega til
marks um skort á fágun?
Eða á kreppan sem kristin trú
er í nú á dögum – og birtist ein-
faldlega í vaxandi áhugaleysi
fólks um trúna – rætur að rekja til
þess, að hinir táknlæsu hafa söls-
að undir sig kristindóminn? Er
kristin trú orðin að aflokuðum
táknaheimi sem hefur slitnað úr
tengslum við áþreifanlega heim-
inn?
Kannski er það þess vegna sem
Þjáning Krists hefur valdið öllum
þessum deilum. Mel Gibson er lík-
lega ekki mikið gefinn fyrir tákn –
eða ef til vill ekki læs á þau – og
vill fást við áþreifanlega hluti.
Hann vill sýna krossinn í nær-
mynd. Kærir sig ekkert um fág-
aða fjarlægð.
Líklega þess vegna sem sumir
hafa sagt um myndina að hún lýsi
því sem í rauninni gerðist. Annar
viðmælandi Egils í Silfrinu, Bryn-
dís Valbjörnsdóttir guðfræðingur,
sagði eitthvað á þá leið að „svona
hefði þetta verið“. En þá átti hún
væntanlega ekki við að þetta væri
heimildamynd – heldur að dregin
sé upp mynd af áþreifanlegum
veruleika sem liggi að baki tákn-
unum.
Og það sem ef til vill mælir með
því að manni sé sýnd mynd af
áþreifanlegri þjáningu Guðsson-
arins er það, að þau vandkvæði
sem maður sjálfur leitar með til
Guðs eru afskaplega áþreifanleg.
Oft beinlínis líkamleg þjáning.
Aftur á móti er óhætt að fullyrða,
að sjaldgæft sé að fólk leiti til
guðs með táknræn vandkvæði –
áreiðanlega fátítt að maður í rök-
villu biðji Guð um leiðsögn. (Þótt
að sjálfsögðu megi reyna.)
Ef pyntingarnar sem getur að
líta í Þjáningunni eru svo ofboðs-
legar að áhorfandinn finni til lík-
amlegra viðbragða má kannski
segja að þjáning Jesú hafi náð til
áhorfandans á líkamlegan hátt, en
ekki einungis vitsmunalegan (þ.e.
táknrænan). Og hver veit nema
það sé einmitt það sem þarf til að
gera Jesú – og þar með Krist-
indóminn – raunverulegan á ný.
Kannski var hann hættur að
skipta fólk máli vegna þess að í
útleggingu kirkjunnar var hann
orðinn að innantómu tákni, ein-
vörðungu vitsmunalegur, á meðan
meðan manns eigið líf er fjarri því
að vera einungis vitsmunalegt –
og síst af öllu er þjáningin í lífi
manns eitthvað vitsmunalegt. (Að
minnsta kosti má segja að hreint
vitsmunalíf sé ekki nema hálft líf.)
Og hlutverk trúarinnar í lífi
manns getur ekki verið einungis
vitsmunalegt. Trúin er líklega
fyrst og fremst viðbrögð við þján-
ingu. Og þjáningin er áþreifanleg
– líkamleg: Það er ekki hægt að
segja, svo vit sé í, að maður þjáist
af rökvillu. En aftur á móti þjáist
maður af tannpínu, eða ef maður
missir einhvern sem maður elsk-
ar.
Ætli þetta sé ekki innsti kjarni
trúarinnar: Viðbrögð við þján-
ingu. Trú sem hættir að snúast
um að lina þjáningu eða leiðir til
að forðast þjáningu hættir að hafa
merkingu og breytist í innantóm
tákn; líflaust fræðastagl; takt-
fasta uppfyllingu formsatriða;
hún verður að engu nema vana.
Þá er stutt í að maður hætti að sjá
punktinn í henni og fari jafnvel að
líta á hana sem hræsni.
Þýðir þetta að sá sem ekki þjá-
ist geti ekki trúað? Ja, eigum við
ekki frekar að segja sem svo, að
sá sem þekkir ekki þjáningu (sína
eigin eða annarra) – og það er
auðvitað eftirsóknarvert hlut-
skipti – hafi ekki þörf fyrir trú.
Þess vegna er í rauninni eft-
irsóknarvert að hafa ekki þörf
fyrir trú. Vegna þess að í því felst,
að þjáningin er manni ókunn. (En
þetta þýðir því miður ekki að
þjáningin hverfi ef maður gengur
af trúnni – óskandi væri að málið
væri svo einfalt.)
Auðvitað er hægt að bregðast
við þjáningunni með öðrum hætti
en trú. Til dæmis með reiði, hefnd
eða hinni sívinsælu afneitun. Það
kemur svo í ljós hvaða viðbrögð
duga best til að ná settu marki –
að draga úr þjáningunni.
Þjáning
Jesú
Á kreppan sem kristin trú er í nú á dög-
um – og birtist einfaldlega í vaxandi
áhugaleysi fólks um trúna – rætur að
rekja til þess, að hinir táknlæsu hafa
sölsað undir sig kristindóminn?
VIÐHORF
Eftir Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
Í GEGNUM árin hefur þáttur
tækninnar í samfélagsþróun feng-
ið mismikla athygli. Á stundum
hefur verið litið á tæknina sem
pólitískan drifkraft sögunnar,
stundum sem hlutlægt verkfæri í
höndum manna eða
leið að settu marki.
Viðhorfin eru ekki að-
eins bundin við mis-
munandi skoðanir á
áhrifamætti tækninn-
ar, heldur líka hvers
eðlis áhrifin eru. Höf-
um við gengið veginn
til góðs? Svo spurn-
ingin sé orðuð á há-
stemmdan hátt.
Spurningin um þátt
tækninnar í sam-
félagsþróun er okkur
nærtæk. Náttúra
landsins er gjöful, en á krefjandi
hátt. Lengst af, nánast fram að
síðari heimstyrjöld, hafa lands-
menn hokrað. Varla haft í sig og
á. Við slíkar aðstæður voru verk-
efnin nærtæk, að beisla náttúruna
og nýta auðlindirnar í þágu lands-
manna. Virkja fallvötnin, rækta
landið, leggja vegi og byggja
mannsæmandi húsnæði. Sveifla
haka og rækta nýjan skóg. Um
aldamótin síðustu var útvarps-
viðtal við mann fæddan árið 1900
og hann spurður hvað hefði verið
honum mikilvægasta nýjung ald-
arinnar. Hann svaraði því til að
gúmmístígvél hefðu verið sér kær-
komnust. Að vera ekki alltaf votur
í fæturna.
Það er vel skiljanlegt að þær
efasemdarraddir um pólitískt eðli
tækninnar, sem höfðu fyrir all-
nokkru orðið útbreiddar í iðn-
væddustu löndum heims, hafi ekki
átt hljómgrunn hérlendis. Viðhorf
okkar kristölluðust hvað skýrast í
hvalveiðistefnunni. Nýting auð-
lindanna átti að vera skynsamleg.
Ábyrg, í þeim skilningi að forðast
ofnýtingu. Hagkvæm, þannig að
hámarka átti afrakstur nátt-
úrugæðanna. Ábyrg nýting á vís-
indalegum grunni. Til viðbótar
áttu auðlindirnar að vera eign
þjóðarinnar, nýtingarrétturinn
varð að vera skilgreindur. Það er
óhætt að fullyrða að stefnan hafi
verið skilvirk. Síðastliðinn ald-
arfjórðung hafa Íslendingar verið í
hópi ríkustu þjóða heims.
Fram til þessa hefur verið auð-
velt að skýra velsældina. Einka-
fnot af gjöfulum fiskimiðum og
farsæl stefna í menntamálum eru
nærtækustu skýringarnar. Aftur á
móti er orðið erfiðara að sjá fyrir
hvert stefnir. Að vissu leyti má
rekja sögu eftirstríðs-
áranna sem pólitískt
samspil tækni og
staðsetningar og það
er líklega enn tilfellið,
en þó með óvæntum
og margbrotnari
hætti. Stöðugur vöxt-
ur ferðaþjónustu er í
takt við það sem er
að gerast annars
staðar og því fyrirséð.
Aftur á móti er ólík-
legt að hægt hefði
verið að spá því að
vaxtarbroddar at-
vinnulífsins yrðu lyfjaframleiðsla,
alþjóðlegur flugrekstur og líf-
tæknirannsóknir – ekki laxeldi og
refarækt. Þess var vænst að burð-
arás svonefndrar útrásar yrði
sjávarútvegur, ekki versl-
unarrekstur og símþjónusta svo
dæmi séu tekin.
Á undanförnum árum hafa skil-
in á milli þess sem er tæknilega
mögulegt og þess sem er hag-
kvæmt orðið meira afgerandi. Það
er nokkuð síðan að það var tækni-
lega mögulegt að moka upp fisk-
inum umhverfis landið, það er
hægt að margfalda orkufram-
leiðslu landsins og því er spáð að
fjöldi ferðamanna gæti nálgast
miljón. Spurningarnar nú eru ekki
lengur hvað er hægt, í tæknilegum
skilningi, heldur hvað er æskilegt
og jafnvel siðlegt.
Það er í þessu samhengi sem
Páll Skúlason rektor Háskóla Ís-
lands boðar til þverfaglegrar ráð-
stefnu um samspil tækni og sam-
félags 18. – 19. mars næstkomandi
– Tæknin í samfélaginu,
samfélagið í tækninni. Ráðstefn-
unni er ætlað að varpa ljósi á ein-
kenni og vísbendingar um áhrif
tækni á þróun ýmissa sviða sam-
félagsins og áhrif samfélagsins á
þróun tækni og hugmyndir um
hana. Í tólf málstofum fjalla fræði-
menn úr ýmsum fræðigreinum,
innlendir og erlendir, um einstaka
þætti samfélagsins í ljósi
tækniþróunar.
Sérstakir gestir ráðstefnunnar
eru fræðimaðurinn W. Brian Arth-
ur, fyrsti forstöðumaður hag-
fræðistofnunar Háskólans í Santa
Fe í Nýju Mexikó og Þráinn Egg-
ertsson, prófessor í hagfræði við
Háskóla Íslands og New York há-
skóla. Þeir, ásamt Páli Skúlasyni
flytja erindi við setningu ráðstefn-
unnar, í hátíðarsal aðalbyggingar
Háskóla Íslands, fimmtudaginn 18.
mars kl 13:00.
W. Brian Arthur er írskur að
uppruna en hefur starfað í
Bandaríkjunum í 35 ár. Fræði-
legur bakgrunnur hans er á sviði
verkfræði, stærðfræði, hagfræði
og aðgerðarannsókna. Arthur er
frumkvöðull í rannsóknum á því
sem nefnt hefur verið jákvæð
svörun (positive feedback) og
stærðarhagkvæmni – einkum
hvernig þessi fyrirbrigði geta
magnað upp áhrif smárra og til-
viljanakenndra atvika í efnahags-
lífinu. Hugmyndir hans hafa meðal
annars vakið athygli í tengslum
við málarekstur samkeppnisyf-
irvalda í Bandaríkjunum gegn
Microsoft.
Þráinn Eggertsson er mik-
ilvirkur fræðimaður. Hin síðari ár
hafa rannsóknir hans beinst að
kerfishagfræði, réttarhagfræði og
atvinnuvegahagfræði. Þekktasta
verk hans er bókin Economic
Behavior and Institutions, sem er
grundvallarrit víða um heim á
sviði stofnanahagfræði.
Háskólinn er virkur þátttakandi
í tækniþróun á mjög mörgum
sviðum. Tilgangur skólans með því
að halda ráðstefnu um þetta
málefni er að innlendir og erlendir
fræðimenn taki þátt í umræðunni
um ábyrga hagnýtingu tækninnar
og stuðli að skapandi umræðu um
möguleika og takmarkanir hennar.
Hvert stefnir tæknin
í samfélaginu, sam-
félagið í tækninni
Örn Daníel Jónsson
skrifar um ráðstefnu um
samspil tækni og samfélags ’Háskólinn er virkurþátttakandi í tækni-
þróun á mjög mörgum
sviðum.‘
Höfundur er prófessor í nýsköp-
unarfræðum við viðskipta- og hag-
fræðideild Háskóla Íslands og situr í
undirbúningshópi ráðstefnunnar.
Örn Daníel Jónsson
ÉG get ekki komist hjá því að lýsa
hneykslan minni og
vanþóknun á þeim
vinnubrögðum sem
viðhöfð eru á ritstjórn
DV. Ekki er að sjá
annað en þeir sem
ábyrgð bera á skrifum
blaðsins hafi sérhæft
sig í þeirri að-
ferðafræði sem hýenan
notar í lífsbaráttunni.
Þar á ég við að sú
skepna ræðst helst á
þá bráð sem er særð
eða á að einhverjum
ástæðum erfitt með að
verja sig. Því stærra áfalli sem menn
verða fyrir, þeim mun betra fyrir
þessa snillinga. Þessu vinnubrögð
keyrðu um þverbak í heillar opnu
umfjöllun um strand fjölveiðiskips-
ins Baldvins Þorsteinssonar þar sem
sjálfskipaðir sérfræðingar DV töldu
vanhæfi skipstjórans aðalorsök
óhappsins. Öll umfjöllunin í heild ber
með sér ótrúlega vanþekkingu á
fiskveiðum sem er með ólíkindum
miðað við þá staðreynd að nýráðinn
fréttastjóri DV, Reynir Traustason,
er fyrrverandi skipstjórnarmaður.
Ég vil leyfa mér að vona hans vegna,
að hann hafi verið í fríi
þenna dag og hafi ekki
komið nálægt þessum
ömurlegu skrifum.
Það sem stendur upp
úr varðandi þetta
óhapp er að áhöfnin
bjargaðist giftu-
samlega og áður en
henni var bjargað hafði
henni tekist með aðdá-
unarverðum hætti að
sjá til þess að skipið
sneri með stefni til hafs
þegar það kenndi
grunns. Með því að
beita þeim bjargráðum sem tiltæk
voru þ.e.a.s. ankeri og toghlerum
skipsins tókst þeim að mínu mati og
margra annara að vinna eins vel úr
aðstæðum og hægt var að ætlast til
og í mannlegu valdi stóð. Mér þótti
ákaflega vænt um að lesa yfirlýsingu
nokkurra af þekktustu skipstjórum
uppsjávarveiðiflotans í laugardags
Mogganum þar sem þeir lýsa ein-
dregnum stuningi við Árna Þórð-
arson skipstjóra og megnri van-
þóknun á umfjöllun DV um þennan
atburð og upplýsa í leiðinni að þeir
hafi allir fengið nótina í skrúfuna
þrátt fyrir áratuga reynslu og það
oftar en einu sinni, eins og þeir orða
það.
Það hlýtur að vera öllum sæmi-
lega rétt þenkjandi mönnum hulin
ráðgáta hvað vakir fyrir fréttamiðli
að standa með svo lágkúrulegum
hætti að umfjöllun um einstaklinga
og atburði. Svo virðist sem tilgang-
urinn helgi meðalið hvað sem tautar
og raular og hvorki skeytt um
skömm né heiður og iðulega er
höggvið þar sem síst skyldi. Ef að-
standendur DV telja einu leiðina til
að halda blaðinu út felast í skítkasti
af þessu tagi þá er illa komið fyrir
þeim.
Fetað í fótspor hýenunnar
Árni Bjarnason
skrifar um fjölmiðla ’Svo virðist sem tilgangurinn helgi
meðalið hvað sem tautar
og raular…‘
Árni Bjarnason
Höfundur er forseti FFSÍ.