Lesbók Morgunblaðsins - 06.01.2001, Síða 16

16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 6. JANÚAR 2001
V
ÍNARBORG tók vel á móti
rýninum óguðlega árla
morguns og á upplýsinga-
miðlun járnbrautarstöðvar-
innar var honum strax út-
veguð gisting á Mariahilfe-
strasse. Þangað skundað
með töskuna í eftirdragi sem
var lítill labbitúr og létt verk. Óvanir eru iðu-
lega dálítið eftir sig að lokinni næturlangri
lestarferð þótt svefnvagn sé tekinn og síður
undirbúnir í skoðunaferðir. Er þá bagalegt að
komast ekki inn í herbergi sitt fyrr en klukkan
2 eftir hádegi, klukkutíma svefn og sturtubað
gerir hér kraftaverk. Að loknum árbít á hót-
elinu ákvað ég því að rölta óskipulega um borg-
ina og átta mig á henni. Kortið sagði mér að
Maríuhjálparstræti gengi þvert í gegnum
hana með Schönbrunn-höllina lítinn spöl frá
enda hennar ofan til en safnahverfið, Hofburg
og Stefánsdóminn í næsta nágrenni neðan til,
einfaldara gat það trauðla verið.
Ákvað að halda í átt til safnahverfisins og
það var langur gangur þar sem margt bar fyrir
augu enda um eina aðalverslunargötuna að
ræða. En engin smáatriði hér, einungis mögu-
legt að tæpa á því markverðasta er fyrir augu
bar. Dónárborgin vitaskuld nafnkenndust sem
borg tónanna en enginn skyldi vanmeta hana
þegar sjónmenntir eru annars vegar, hún er
ekki einasta fögur heldur þróaðist þar á tíma-
bili merkilegur skóli í myndlist og listiðnaði og
áhrifa hans sér víða stað í Evrópu. Vínarverk-
stæðið svonefnda, sem arkitektinn Josef Hoff-
mann og málarinn Koloman Moser stofnuðu
með fulltingi iðnaðarfurtans Fritz Wärndorfer
1903 og starfrækt var fram undir seinni heims-
styrjöldina, eitt hið markverðasta í myndlist,
hönnun og listhandverki á tímabilinu. Þessi
mjúki skreytikenndi liststíll aftur kominn á
oddinn eftir að hafa verið í bakgrunni lengi,
gott ef ekki útskúfað, markar skil nákalds
tækniheims og gerviefnaiðnaðarins. Hin skyn-
ræna háþróaða fagurfræði sem menn kepptust
við að afneita risin upp úr öskustó. Tíminn læt-
ur ekki að sér hæða hvað breytilegt mat á list-
um áhrærir, hvernig sem allir kenningarsmið-
ir hamast og ólmast, og er tuttugasta öldin sú
umbrotamesta frá því sögur hófust. Hin snjalla
rökfræði Adolfs Loos, höfuðandstæðings
skreytistílsins, sem hafði trausta kjölfestu
þegar hún kom fram og menn geta enn dáðst
að fyrir röksnillina, hefur misst flugið þótt í
sjálfu sér hafi hún engan veginn tapað gildi
sínu.
Ekki hafði ég alveg lokið mér af varðandi
Gustav Klimt í grein minni sem birtist í Les-
bók 18. nóvember, af gnótt heimilda að sækja í,
en hyggst litlu bæta við hér. Hins vegar virðist
ég hafa ratað í öfugsnúna frásögn varðandi
samband hans við þá nafntoguðu konu Ölmu
Mahler-Werfel þótt í þeim kunni að leynast
sannleikskorn, hér mun móðir hennar örlaga-
valdur. Til að ýta ekki undir ranghugmyndir
þykir mér rétt að birta hér nær orðrétta tvo
smákafla úr æfisögu hennar sem ég var að
fletta í yfir hátíðirnar. Efalaust traustari heim-
ildagrunnur auk þess að bregða réttara ljósi á
aðstæður og listamanninn.
…Hann var bundinn í báða skó á hundrað
stöðum: af konum, börnum, jafnvel systrum
sínum, sem af ást til hans urðu óvinir. Og þó
hélt hann á eftir mér þegar hin svonefnda fjöl-
skylda mín dvaldi á Ítalíu 1897. Hann skaut
upp kollinum alstaðar þar sem við héldum til.
Og svo vorum við öll í Genúa, fjölskyldan, og
eltingarmaður minn Klimt. Þar var ást okkar á
grimmilegan hátt fyrirgerð af móður minni.
Hún braut drengskaparorð og rannsak-aði daglega dagbækur mínar, þarsem gat meðal annars að lesa aðKlimt hafði kysst mig! Nú var Klimt
stranglega fyrirboðið að mæla yfirhöfuð við
mig orð. Í mannmergðinni og ysnum á Mark-
úsartorginu í Feneyjum tókst okkur þó að
skiptast á nokkrum, og þar sór hann að fórna
öllu fyrir mig, það var líkast leynilegri trúlof-
un. Svo vorum við aftur í Vínarborg og ég var
mánuðum saman komin á fremsta hlunn með
að fremja sjálfsmorð og tók að lifa lífinu sem
kona. Klimt reyndi hvað eftir annað að nálgast
mig en lífsvilji minn var brotinn. Honum get ég
þakkað mörg tárin sem féllu en siðgæði tím-
anna og hið svonefnda góða uppeldi mitt hafði
fyrirgert fyrsta ástarundri mínu. Hlustaði ekki
á beiðnir hans um að koma á vinnustofuna en
svo oft sem við sáumst sagði hann töfra mína
stöðugt hafa sterkari áhrif á sig, sjálf tók ég að
skjálfa er ég sá hann. Mörgum árum seinna
mæltist honum svo, að við hefðum allt lífið ver-
ið að leita hvort að öðru en í raun aldrei fundið.
Gustav Klimt dó 3. febrúar 1918. Meðhonum hverfur stór hluti æskuminnar úr lífi mínu. Hve ég skildihann á árum áður! Og ég hef aldrei
hætt að elska hann – sannast sagt í mjög
breytilegu formi… Í dag, 6. febrúar, liggur
hann stilltur og nár – ekkert hrærist meira í
honum né í kringum hann. Að hann skuli vera
dáinn fæ ég ennþá ekki skilið. Hann var óend-
anlega fínn litameistari. Stóru myndunum fyr-
ir háskólann var hafnað. Þær voru of nútíma-
legar, of öðruvísi, í einu orði: of mikilvægar.
Þessar risamyndir eru það markverðasta sem
hann málaði. Menntun hans var lítil. Hann
kom frá örsnauðu heimili en gekk alltaf með
Guðlega gamanleikinn og Fást í frakkavasan-
um. Listskilningur hans var mikill. Landslagið
hjá honum varð með tímanum flatt, það er að
segja svipað glitvefnaði og loftlaust, þó líkast
eðalsteinum í litbrigðum…
Eftir að hafa þrætt Maríuhjálparstræti á
enda og reikað um stund í nágrenni aðseturs-
hallarinnar (Hofburg) stóð ég skyndilega fyrir
dyrum Listsögusafnsins. Freistingin var of
stór og fyrr en varði var ég farinn að skoða hið
mikla og víðfræga safn. Eftir að hafa dáðst að
málverki Rafaels, Madonna á enginu, í hægri
álmunni sem hafði firna sterk áhrif á mig,
ásamt mörgu öðru, flutti ég mig yfir í þá vinstri
og þar voru Bruegel-feðgarnir þeir miklu hrif-
valdar sem allt yfirgnæfðu. Alla tíð hefur mér
þótt málverk Pieter Bruegel eldri (1425/30-
1569), Veiðimenn á heimleið, janúar 1565,
117x162, eitt af undrum málaralistarinnar, er
líkast sem hún þrífi skoðandann með sér inn í
myndrýmið einn bjartan vetrardag fyrir
margt margt löngu. Og tali maður um tíma og
rými er af mikilli auðlegð að taka, myndbygg-
ingin og fjarvíddarskynið snilld. Þó brá mér
nokkuð, myndin til muna stærri en ég átti von
á og áhrif hennar til muna kynngimagnaðri en
í litmyndum í bókum, ekki síður en hvað Madd-
onnu á enginu varðar. Bruegel-snillingarnir
þrír voru þarna allir ríkulega kynntir innst í
álmunni og þótt ekki væri fleira til sýnis í allri
þessari miklu byggingu stæðu þeir einir undir
ferð til Vínarborgar. Og þrátt fyrir að gnótt
væri um verk eftir snillinga málaralistarinnar í
bak og fyrir á safninu er þetta mér minnis-
stæðast, en vel að merkja eftir bara eina yf-
irferð, og að auki var ein hæðin lokuð.
Það er ekki oft sem ég hitti á landann á söfn-
um ytra og verð alltaf jafnhissa. Er hér til frá-
sagnar, að er ég, hálfringlaður eftir þess yf-
irþyrmandi upplifun, var á vakki á göngunum
kemur kunnuglegt par á móti mér, Þorsteinn
Gunnarsson arkitekt og Valgerður Dan leik-
kona, og ræddi við þau smástund. Það fyrsta
sem Þorsteinn segir við mig og er mikið niðri
fyrir var; ertu búinn að sjá Bruegel! Daginn
eftir urðum við enn meira hissa er fundum
okkar bar saman á Klimt-sýningunni, hvað þá
þriðja daginn á Listiðnaðarsafninu en þá lá við
að hárin færu að rísa á höfði mér.
Það er skemmtilegur gangur niður hall-argarðinn frá efri til neðri Belvedere enþar er til húsa merkilegt safn af aust-urrískri barrokklist þótt ekki sé það
viðamikið. Vekja tíu svipbrigðamyndir þýska
myndhöggvarans Franz Xaver Messerscmidt
(1736-1783) óskipta athygli en ég hafði þó séð
þær allar áður á sýningu í Frankfurt. Mess-
erscmidt, sem var menntaður í Vín og vann þar
að verkefnum fyrir hirðina, var margt til lista
lagt en er þekktastur fyrir áherslur sínar á
andlitsföll, þar var hann í sérflokki hvort held-
ur það væru kostulegir karikatúrskúlptúrar
eða styttur af kóngafólki, til að mynda hinnar
blíðlegu Maríu Teresíu sem drottningu Ung-
verjalands. Annað sem ég tók eftir á safninu
voru margir árgangar af listtímaritunum
Belvedere og Parnass sem til sölu voru í korta-
og minjagripasölunni og veglegri hef ég naum-
ast séð slík um dagana. Allt í senn fín hönnun,
prentuð á úrvals pappír, prýdd mörgum frá-
VÍNARBORG
Pieter Bruegel, Heimferð veiðimannanna, olía á léreft 117 x 162, (janúar) 1565.
Gersemar Vínarborgar eru margar eins og allir
vita sem til þekkja. Hallirnar Belvedere og Schön-
brunn víðfrægar fyrir reisn og fegurð. Listasöfnin
mörg og rómuð, gnægtarbrunnur fagurkera, og
ekki er húsagerðarlistin síðri. Stefánsdómurinn, þó
einkum hverfið umhverfis hana, segull sem dregur
fjöldann til sín og aldrei sefur. BRAGI ÁSGEIRSSON
drepur hér á eitt og annað sem fyrir augu bar á
flandri um borgina á liðnu hausti.
Minnismerki um tónskáldið Robert
Stolz í Borgargarðinum.