Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Blaðsíða 8

8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001
Í
UPPVEXTI sínum er mannveran fyrst
og fremst þiggjandi heimsmyndar sem
aðrir hafa mótað. Smám saman tekur
einstaklingurinn að hreyfa sig á meðvit-
aðari hátt innan myndarinnar og verð-
ur jafnvel fær um að rýna í hugmynda-
fræðilegar útlínur hennar, sem eiga þó
til að vera harla óskýrar og flöktandi.
Áður fyrr var oft rætt um heimsmynd í
tengslum við „hugmyndafræði“, en það hugtak
hefur lítt verið haft um hönd í almennri um-
ræðu hin seinni ár. Kannski rekst það ekki vel í
félagsskap þess heimsmyndarorðs sem hvað
mest hefur farið fyrir á Vesturlöndum um
þessi árþúsundamót, en það er hugtakið „upp-
lýsingar“. Sagt er að við séum vitni að „upplýs-
ingabyltingu“ á heimsvísu eða lifum jafnvel nú
þegar í „upplýsingasamfélagi“ og þræðir þess
liggi um víða veröld.
Hér má bregða á leik með eintölu og fleir-
tölu eins og stundum er gert þegar sagt er að
flaumur upplýsinga verði á kostnað „upplýs-
ingarinnar“: rökrænnar og gagnrýninnar úr-
vinnslu sem byggi á arfi lýðfrelsis, menntunar
og veraldlegra umsvifa, arfi sem talinn hefur
verið undirstaða hins vestræna nútíma. Þó að
ekki megi gleyma því að frumkvöðlar upplýs-
ingarstefnunnar á 18. öld töldu söfnun og
flokkun upplýsinga vera mikilvægan þátt í
upplýsingarferlinu, vaknar sú spurning hvort
ekki felist oft hugmyndafræðileg skammsýni
eða hreinlega blekking í þeirri skírskotun til
heimsins í heild, „heimsþorpsins“ svokallaða,
sem oft fylgir dásömun upplýsingasamfélags-
ins.
Undanfarið hefur nýtt hugtak látið á sér
kræla í fjölmiðlum: þekkingarsamfélagið. Ekki
treysti ég mér til að fullyrða hver uppruni þess
er en ég man eftir ræðu sem Páll Skúlason
rektor Háskólans flutti við brautskráningu
stúdenta í febrúar á síðasta ári þar sem hann
lýsti því hversu mikilvægt væri að greina á
milli „upplýsingaþjóðfélagsins“ og „þekking-
arþjóðfélagsins“. Samfélagsuppbygging,
menntun og einstaklingsþroski byggir ekki að-
eins á öflun og dreifingu upplýsinga heldur úr-
vinnslu og þekkingarsköpun – og í þessari
notkun þekkingarhugtaksins er ákveðið við-
nám, ögrun til hugsunar, sem hætta er á að
hverfi með öllu ef fólk tekur að nota það sem
samheiti upplýsingasamfélagsins, eða jafnvel,
eins og sést hafa ítrekuð merki um, sem vísun í
tölvunotkun og rafrænan gagnaflutning í sam-
félaginu.
Enginn vafi leikur á því að tölvunet og marg-
miðlunarþróun móta heimsmynd fólks í sívax-
andi mæli og kemur það meðal annars fram í
hugmyndum um hnattvæðingu. En þarna er
líka falin mesta hættan á einföldun og þeirri
blindni sem meðal annars fylgdi gömlu upplýs-
ingarstefnunni þegar gildi hennar voru notuð
eða misnotuð í „hnattvæðingunni“ sem fylgdi
heimsvalda- og nýlendustefnu Vesturlanda á
síðastliðnum öldum. Talsmenn tækni og við-
skipta á Vesturlöndum tala gjarnan eins og
aðrir heimshlutar séu framlenging af þeim og
sjálfgefið sé að þéttriðnir möskvar „Internets-
ins“ og vestræns markaðskerfis myndi sam-
felldan hjúp um alla jarðarkúluna. Þar með
stilla þeir jafnframt upp einhlítri heimsmynd
sem tekur að lifa eigin lífi án tillits til þess að
tæknin er mjög mislangt á veg komin, m.a.
vegna þess að efnahagsforsendur eru gríðar-
lega misjafnar eftir því hvar okkur ber niður í
heiminum. Enda er sláandi hversu sjaldan er
talað um menntun og menningartengsl í þessu
sambandi, hvað þá að „hnattvæðing“ og upp-
lýsingatækni hennar leiði til aukinnar hugs-
unar um sameiginlegan velfarnað mannkyns,
þó ekki væri nema til að fyrirbyggja hung-
ursneyð.
Bjartsýnistal um hnattvæðingu sneyðir oft-
ast hjá neikvæðum þáttum. Manni getur skilist
að alþjóðlegt fjárfestingakerfi sé örvandi fyrir
efnahagslíf í víðu samhengi. En það þýðir ekki
að sleppa eigi gagnrýni á þann þátt hnattvæð-
ingar sem felst í fjárfestingu og jafnvel róttæk-
um umsvifum fjárfesta á svæðum þar sem þeir
kunna engin skil á mannlífi, umhverfi og nátt-
úru, þar sem þeir koma kannski sjaldan eða
aldrei sjálfir og finna ekki til þeirrar ábyrgðar
sem nærtækust er ef markmiðið er eitthvað
annað og meira en beinharður fjárhagslegur
ávinningur. Slík hnattvæðing gróðahyggjunn-
ar getur orðið sem nöturlegur endurómur
hinnar gömlu heimsvaldastefnu.
Frjó hnattvæðing verður nefnilega að tengj-
ast staðvitund, þeirri heimsmiðju sem er hvar-
vetna þar sem mannlíf þrífst. Miðja heimsins
er í Færeyjum eins og William Heinesen sýndi
fram á, hún er líka í Sómalíu og hún er út um
allt. Vissulega tengist þessi staðvitund í æ rík-
ari mæli menningu og markaði sem hafa á sér
alþjóðlegan brag þar eð þau teygja anga sína
til margra landa. Oft er réttilega bent á að al-
þjóðlegir straumar geti leitt til einhæfni, en
þeir berast með rásum sem einnig geta eflt
einstaklingsfrelsi og samkennd með fólki sem
er á einhvern hátt öðruvísi en maður sjálfur.
Meðal þess sem helst einkennir tíðaranda og
heimsmynd í okkar heimshluta við upphaf
nýrrar aldar, er sú vitund að karlmenn sem eru
hvítir á hörund, eru ekki lengur í þeirri óskor-
uðu valdastöðu sem þeir nutu fyrir hundrað ár-
um. Beita má margvíslegri hugmyndafræði til
að tefja framgang kvenna, en hann verður ekki
brotinn á bak aftur. Frá gömlu nýlendunum og
öðrum löndum „þriðja heimsins“ hafa flætt
íbúar sem eru ekki aðeins í heimsókn heldur
hafa sest að. Og aðrir minnihlutahópar láta
ekki bæla sig heldur krefjast réttinda og virð-
ingar fyrir framlagi sínu til mannlífsins.
Samfélög Vesturlanda eru orðin litskrúð-
ugri en áður og þau búa yfir fjölþættari menn-
ingu. Þetta hefur víða vakið ótta um að nú
muni senn skorta samheldni og samfellu í því
sem á íslensku nefnist einmitt samfélag, og að
fólk muni ekki gangast við sameiginlegum
menningararfi, hvort sem þá er vísað í þjóð-
legan arf eða hina svokölluðu „vestrænu hefð“
sem talin er fóstruð í Grikklandi og Róm og
menn rekja svo eftir misþjóðlegum leiðum til
nútímans. Þannig tengjast vangaveltur um tíð-
aranda og heimsmynd í aldarbyrjun umræðu
um það sem sumir hafa kallað „menningar-
læsi“: hver er sú menning sem við berum
kennsl á, meðvitað eða ómeðvitað, sem kallar á
innri og ytri viðbrögð okkar, hvaða orðræða,
myndir, hreyfing og tónar tengja okkur um-
hverfinu og umheimi með samkennd og ögrun?
Slíkar spurningar eiga heima í hjarta umræð-
unnar um þekkingarsamfélagið, sem er stein-
dautt hugtak þegar það er látið vísa fyrst og
fremst til rafræns tækja- og tölvubúnaðar
(þótt hann megi vissulega nýta til að skapa og
flytja menningu). „Tíðarandi“ og „heims-
mynd“, rétt eins og „menning“ og „list“, eru
óljós hugtök sem samt taka til grundvallar-
þátta í tilveru okkar sem þekkingarvera.
Skynjun okkar á umhverfinu, tilfinning fyrir
öðru fólki, öllu lífi, skilningur okkar á hvers-
dagslíðan og andlegum verðmætum, fegurð-
arskyn okkar og lífsgildi – þetta eru tilvist-
arþættir sem ákvarða líf okkar og menningu á
svo djúpstæðan hátt að það verður að ætla
þeim lykilstöðu í umræðu um þekkingarsam-
félagið.
En það er enginn ótvíræður samhljómur í
hópi þeirra sem telja að rithöfundar og aðrir
listamenn, sem og þeir sem sinna öðrum menn-
ingarstörfum og hugvísindum, hafi brýnum
verkefnum að gegna í þekkingarsamfélagi.
Skiljanlegt er að sumum standi stuggur af
þeim upplausnarbrag sem þeir kunna að sjá
jafnt á sviði lista sem hugvísinda. Ýmis mörk
leysast upp, brot úr ólíkum menningarheimum
liggja hlið við hlið, gáttir opnast milli afþrey-
ingar og hámenningar, heimspeki og listsköp-
unar, heimilda og skáldskapar. Og það und-
arlega er að upplausnin virðist þó öðrum þræði
einkennast af nýrri samtengingu, þverfagleg-
um og þvermenningarlegum samböndum.
Engin furða að suma sundli yfir ástandi sem
einkennist af svo ögrandi mótsögn brota-
kenndar og heildarsýnar. Engin ástæða er þó
til að bregðast við þessu ástandi með vísun til
fyrri og betri tíma. Hafi menn skynjað evr-
ópska siðmenningu sem stöðugt bjarg árið
1901, kom brátt í ljós hversu fallvalt það var og
hversu mikil fávísi og brjálæði bjó undir pípu-
höttum og herhjálmum hinna „miðlægu“ þjóða
heimsins.
Þegar leið á 20. öldina horfðu samt margir
andans menn um öxl og sáu í hinni borgaralegu
19. öld stöðugleika sem þeim fannst vera að
hverfa – eitt besta dæmi um slíka heimsmynd
er að finna í bók austurríska rifhöfundarins
Stefans Zweig, Veröld sem var. Og írska skáld-
ið W.B. Yeats, með annan fótinn í 19. öldinni og
hinn í umbrotum á nýrri öld, yrkir í frægu ljóði
um að allt tvístrist, miðjan fái ekki staðist átök-
in („Things fall apart; the center cannot hold“).
Tímamælingar hafa áhrif á heimsmynd okkar;
nú þegar ný öld er gengin í garð, virðist 19. öld-
in allt í einu býsna fjarlæg okkur. Jafnframt
skerpist tilfinningin fyrir því að arfurinn sé
orðinn annar; list og menning 20. aldar, meira
að segja hin byltingarkennda nýstefna eða
módernismi í bókmenntum og listum, er hefð
sem við sitjum uppi með en líka hefð sem hvet-
ur til vinnu í þekkingarsmiðjunni.
Tíðarandinn í aldarbyrjun á Vesturlöndum
einkennist þannig öðrum þræði af hnattvæð-
ingu samtímans, en hann er jafnframt afurð
okkar nærtækustu arfleifðar. Mörg merkileg
listaverk 20. aldar og einnig mörg stórvirki
fræðanna má lesa sem eins konar drög að
þeirri þverstæðukenndu heimsmynd samtím-
ans sem áður var lýst. Þau eru full af brotum,
tvístruðum veruleika, en einkennast líka af leit
– sem getur verið í senn örvæntingarfull, grá-
glettin og ástríðufull – leit að tengingum og
heildarmynd. Þau bregðast við upphrópun
Yeats um að miðjan fái ekki staðist og vilji
menn leita uppi vonarglætuna í slíkum verk-
um, einhverja týru sem bregða megi á loft í
upphafi aldar, þá má kannski finna hana í orð-
unum sem annar Íri, Samuel Beckett, notaði til
að ljúka einni skáldsögu sinni: „ég get ekki
haldið áfram, ég held áfram.“
ALLT TENG-
IST, ALLT
TVÍSTRAST
Hér birtist fyrsta grein í flokki Lesbókarinnar um tíðar-
anda í aldarbyrjun sem höfundar af ýmsum sviðum þjóð-
lífsins munu skrifa. Í greininni er fjallað um hnattvæðingu
samtímans og þverstæðukennda heimsmynd hennar.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
„Tímamælingar hafa áhrif á heimsmynd okkar; nú þegar ný öld er gengin í garð, virðist 19. öldin allt í einu býsna fjarlæg okkur. Jafnframt skerpist tilfinningin fyrir því að arfurinn sé orðinn annar; list
og menning 20. aldar, meira að segja hin byltingarkennda nýstefna eða módernismi í bókmenntum og listum, er hefð sem við sitjum uppi með en líka hefð sem hvetur til vinnu í þekkingarsmiðj-
unni,“ segir Ástráður í grein sinni.
E F T I R Á S T R Á Ð E Y S T E I N S S O N
Höfundur er prófessor í almennri bókmenntafræði
við Háskóla Íslands.
T ÍÐARANDI Í ALDARBYRJUN