Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Blaðsíða 17

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001 17
listasafninu í Árósum 1979 og leitaði því til
fagmannanna í tvöfalda bakhúsinu í Valby.
Þar var fyrir þrykkjarinn Peter Johansen,
sem hafði kennt steinþrykk við listakadem-
íuna í Berlín í fjögur ár og unnið þar á eftir
jafnlengi á hinu víðfræga verkstæði Clot &
Bramsen í París. Kirkeby hafði fiktað eitt-
hvað við tæknina áður án þess að verða sér-
lega uppnuminn, hún enda á gömlum merg
og slíkt féll ekki inn í ritúalið hjá forystulið-
inu í Tilraunaskólanum, þeim Bjørn Nør-
gaard, Poul Gernes og Kirkeby. Þeir álitu að
grafík ætti að vera skildingaþrykk, þ.e. ódýr
framleiðsla í offset, eða skurður í dúk og
masónít, nýjum tímum hentuðu ekki gamlar
aðferðir eða „úrelt“ tækni. En hvað Kirkeby
snerti breyttist þetta þegar hann komst í
nánari kynni við steinþrykkið og meðtók eðli
þess og möguleika.
Uppgötvun kalksteinsnámanna í nágrenni
smáþorpsins Solnhofen í Bæjaralandi 1796
olli gjörbyltingu í fjölföldun mynda og ritaðs
máls. Að baki var eldsál en lítt þekkt leik-
skáld og leikari, Alois Senefelder í München
sem þráði að fjölfalda leikrit sín sem hann
fékk hvergi útgefin, en sú saga hefur end-
urtekið verið sögð af skrifara.
Allt til andlátsins 1834 vann Senefelder
kappsamlega að því að fullkomna og útbreiða
uppgötvun sína og hún er talin ein sú merk-
asta og nytsamasta á allri 19. öldinni.
Um að ræða myndbreytt setlög frá því
tímaskeiði í sögu jarðarinnar fyrir 150 millj-
ónum ára sem markar júra- og krítartímabil-
ið, þ.e. þann tíma sem risaeðlurnar voru uppi.
Inniber mikinn ríkidóm af steingervingum af
plöntum, skordýrum, fuglum og dýrum sem
lifðu á þessu tempraða tímaskeiði. Yfirborðið
er ótrúlega fínkornað og getur verið gulhvítt
sem fílabein á litinn, eða mettað grátt sem
fjaðrir skógardúfunnar og eftir slípun sléttur
og gljáandi líkt og barnsrass. Það er ekki að-
eins merkilegt, heldur með fádæmum und-
arlegt, líkast guðlegri forsjón, að leikskáldið
skyldi rekast á þessar námur, einkum vegna
þess að hliðstæða er ekki til í heiminum, í
öllu falli ekki að gæðum. Litósteinninn sem
er yfirleitt 10–12 cm að þykkt er þungur og
afar erfiður í meðförum en möguleikarnir til
lifandi blæbrigðaríkidóms ótrúlegir og má
segja að hér andi fortíðin. Þótt hann sé slétt-
ur sem marmari er hann opinn, sem hver og
einn getur gengið í skugga um með því að
bera stækkunargler að yfirborði hans.
Listamaðurinn er þannig að teikna ofan á
líf sem þróaðist á jörðinni fyrir 150 milljónum
ára! Þetta mun sjálfsagt hafa átt eitthvað við
náttúrusögufræðinginn, sem varð upptendr-
Peter Johansen að valsa þrykksvertunni á stein.
aður, „fyr og flamme“, er hann kynntist
möguleikum tækninnar með hina miklu nátt-
úrusögu að baki og hefur verið óstöðvandi
síðan. Vinnur allt verkið á steinana sjálfur en
lætur fagmennina um framhaldið, þ.e. und-
irbúa til þrykkingar og loks þrykkja afmark-
að upplag sem svo er númerað og áritað. Ár-
angurinn er, að samfara því sem Kirkeby
hefur málað, gert skúlptúra, unnið á pappír,
skrifað bækur og haldið fjölmargar sýningar,
og þær fæstar af minni gerðinni, hefur hann
á 20 ára tímabili unnið meira en 220 stein-
þrykk og þó nokkur í yfirstærðum! Gengur
sjálfur til verks í hvert einasta skipti og þessi
frægasti og dýrseldasti myndlistarmaður á
Norðurlöndum kemur jafnaðarlega hjólandi á
verkstæðið, klæddur eins og réttur og sléttur
handverksmaður, engin tilgerð hér. Hann
hefur ekki áhuga á sjálfu vinnsluferlinu, þótt
hann fylgist með því og grípi inní þurfi hann
að bæta við, lagfæra eða breyta og þá alltaf í
samráði við fagmennina. Litógrafíska fagið er
afar vandasamt og byggist mikið til á þjálfun
og tilfinningu þrykkjaranna sem nota margir
sínar eigin uppskriftir hvað sýrustyrkleika
snertir og blöndun gúmmíarabicums þegar
teikningin er brennd inn í steininn, allt eftir
eðli hennar. Þessvegna eru fagmenn svo
nauðsynlegir, einkum í ljósi þess að vinnslan
gerir allt að 70% ferlisins. Í þessu lífræna
vinnsluferli felast einmitt yfirburðir stein-
þrykksins yfir offsetfilmuna eða zinkplötuna
sem stundum er einnig notuð. Picasso notaði
til að mynda hvorttveggja stein og zinkplötur
við útfærslu mynda sinna.
Inntakið í grafíkmyndum Per Kirkeby er
öllu öðru framar hið hráa, jarðbundna og
ófegraða yfirborð og eins og í málverkinu
notast hann mikið við gagnsæ litbrigði. Og
þótt þetta séu mjög skyld vinnubrögð eru
þau ekki eins lagskipt, en hann fremur þann
leik að mála æ ofan í æ yfir litalögin til að
gera þau jarðbundnari og safaríkari, vinnur
líkt og náttúran sjálf.
Hugmyndin að bókinni varð til á verkstæð-
inu og mun Sören Ellitsgaard, meðþrykkjari
Peters Johansen og mikill áhugamaður á
handunnið bókverk, hafa verið hér driffjöð-
urin, primus motor. Hann er líka grafískur
hönnuður bókarinnar og hefur haft yfirum-
sjón með vinnslu og frágangi og farist það
mjög vel úr hendi enda fagmaður fram í fing-
urgóma. Ásamt faglegri umfjöllun Michaels
Wivels um þennan þátt í listsköpun Pers
Kirkebys fylgir í bókarlok upplýsandi viðtal
sem hin þekkta blaðakona Synne Rifbjerg
tók við Peter Johansen, stofnanda verkstæð-
isins, um samskipti hans við listamannin og
fagið í eðli sínu. Hún nefnir það réttilega
„Hið undursamlega erfiði“. Michael Wivel er
listsögufræðingur og doktor, fjallaði ritgerð
hans um málarann Niels Larsen Stevns og
Hinar miklu sögur. Var listrýnir að hluta til
við Information og að hluta til við Week-
endavisen, og hefur að auk skrifað nokkrar
bækur um myndlist. Þáttur hans í bókinni er
drjúgur og lesmálið mikill lærdómur um fag-
ið og hugsunina að baki verka listamannsins.
Minna veit ég um feril Synne Rifbjerg, nema
að hún er blaðakona og dóttir skáldsins
Klaus Rifbjerg.
Þessi bók á vissulega erindi til hinna
mörgu sem lagt hafa fyrir sig grafík hér á
landi á seinni tímum, jafnt sem allra áhuga-
manna um myndlist. Einkum sem árétting
þess að það er ekki miðillinn, gamall eða nýr,
sem er meginveigurinn heldur sjálf útfærsla
myndarinnar hverju sinni, ennfremur að hin-
ir framsæknustu leita jafnt til eldri sem nýrri
miðla.
Litografía 1980.
ÝMIS mistök urðu í grein minni um Vín-arborg í síðustu Lesbók, og þá helst íuppsetningu hennar. Rangur texti birt-ist undir mynd af minnismerki rithöf-
undarins Franz Werfel, í stað þess texta mynd-
ar er féll út. Alveg að óþörfu í ljósi þess að fyrir
einhverja dularfulla skikkan fylgdi annar, mun
stærri og flóknari hluti af þrítöflu Hieronymus-
ar Bosch skrifinu en ég valdi, og síður fallinn í
dagblað. Þá ber að geta þess, að Bernard
Picasso er að sjálfsögðu sonarsonur meistarans
en ekki sonur og var hér um hendanlegt tölvu-
slys að ræða, fyrri hluti orðsins hvarf án þess að
ég tæki eftir þegar ég var að leiðrétta stafa-
brengl. Þessi mistök má að nokkru rekja til mín
þar sem ég náði ekki að lesa próförk.
Minnismerkin um þessa ágætu syni Austur-
ríkis eru í fyrra fallinu í nágrenni gamla fag-
urlistaskólans en í því seinna borgargarðinum
innan um mörg fleiri af tónmeisturum Vínar-
borgar. Franz Werfel var þriðji og síðasti eig-
inmaður Ölmu Schindler, betur þekkt undir
nafninu Alma Mahler-Werfel, einnig var hún á
tímabili gift arkitektinum Walter Gropius,
stofnanda Bauhaus í Weimar. Alma var sjálf-
stæð og ákveðin kona, í senn nafntoguð fyrir
fegurð og andríki, sem hin yfirmáta hispurs-
lausa og vel skrifaða sjálfsævisaga hennar, Líf
mitt, má vera til vitnis um. Rithöfundurinn
Franz Werfel er þekktastur fyrir bók sína Óður
Bernadettu, sem gerð var fræg kvikmynd eftir
með Jennifer Jones í aðalhlutverki sem sýnd
var hér í borg við mikla aðsókn. Það er nokkur
saga á bak við þessa bók, en þau hjónin voru á
bráðum flótta undan nazistum í upphafi heims-
styrjaldarinnar síðari. Á leið frá París suður til
landamæra Spánar barst leikurinn til Lourdes,
hvarf þá Werfel eina dagstund og óttaðist Alma
mjög um mann sinn sem gekk ekki heill til skóg-
ar. En rithöfundurinn birtist aftur og gaf þá
skýringu að hann hefði heitstrengt að skrifa
bók um heilaga Bernadettu ef þeim lánaðist að
komast til Ameríku. Það gekk eftir og úr varð
metsölubók og síðan stórmynd. Um Robert
Stolz veit ég öllu minna, en minnismerkið um
hann var afar hrifmikið hið fallega síðdegi er
mig bar að.
Þykir mér eðlilegast að birta myndir af báð-
um minnismerkjunum með réttum textum og
eru lesendur beðnir velvirðingar á mistökunum.
Ljósmynd/Bragi Ásgeirsson
Minnismerki um tónskáldið Robert Stolz í
Borgargarðinum.
Minnismerki um rithöfundinn Franz Werfel í
nágrenni fagurlistaskólans, en hann var þriðji
eiginmaður Ölmu Schindler.
FRANZ WERF-
EL OG RO-
BERT STOLZ
Bragi Ásgeirsson