Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Blaðsíða 4

4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001
Í
SÖGUNNI „Loulou; or, The Domestic
life of the Language“ (Loulou; eða heim-
ilislíf tungumálsins) segir rithöfundur-
inn Margaret Atwood sögu sem er að
mörgu leyti einkennandi fyrir hug-
myndaheim hennar og ævistarf. Sagan
birtist í smásagnasafninu „Bluebeard’s
Egg“ (Egg Bláskeggs) árið 1983 og
fjallar um leirkerasmiðinn Loulou. Mótandi
tengsl hennar við jörðina þjóna táknrænu hlut-
verki því hún er jarðbundin í meira lagi. Hún
býr með nokkrum skáldum sem andstætt við
hana eru einstaklega háfleyg. Sum eru fyrrver-
andi eiginmenn hennar og öll fyrrverandi ást-
menn. Loulou sér fyrir öllum efnislegum þörf-
um skáldanna svo þeir geti óáreittir einbeitt sér
að skáldskapnum og tungumálinu – eða öllu
heldur því valdi sem í tjáningunni felst.
Öll hafa skáldin heillast af nafni Loulou, nafni
sem þeir segja að feli í sér fullkomnar andstæð-
ur því það ber með sér léttleika og léttúð ljós-
hærðra dansmeyja, sem þeir segja vera í ósam-
ræmi við hina dökkhærðu og jarðbundnu konu
sem Loulou er í raun. Loulou þykist því vita
hvað þeir eiga við þegar þeir lýsa henni sem
„jarðbundinni“ – þeir eiga við að hún sé nánast
„ólæs“ og eru þá að miða við sinn eigin fjálglega
skáldskap. Það sem vekur áhuga skáldanna á
Loulou er reyndar nátengt táknfræði, eða með
öðrum orðum bilinu á milli óhlutbundins orðs
(nafnsins) og hlutbundins veruleika (manneskj-
unnar). Eða eins og sá skáldanna sem best er að
sér í málvísindum útskýrir fyrir Loulou; „bilinu
á milli táknsins og þess sem það stendur fyrir“.
Annar úr hópi skáldanna nennir ekki einu sinni
að nota fræðilegar forsendur á borð við táknmál
til að skilgreina þessa löngun og talar tæpi-
tungulaust um áhuga þeirra á því „hvað finna
má í bilinu sem var á milli Loulou og nafnsins
hennar“, en rannsóknin á því er einmitt það sem
bindur skáldin saman.
Sjálf hefur Loulou ekki áhuga á slíkum hár-
togunum um tungumálið og hvað orðin standa
fyrir: „Hverjum er ekki sama hvað hlutirnir eru
kallaðir? segir hún við skáldin. „Brauðbiti er
brauðbiti. Annaðhvort langar mann í hann eða
ekki.“ Enda hefði Loulou reyndar heldur kosið
að heita „hversdagslegra nafni, svo sem Mary
eða Ann“.
Glíman á milli Loulou og skáldanna stendur
sem sagt um orðin, um sjálft tungumálið. Um
tjáninguna og réttinn til að nefna hlutina og
finna þeim þannig stað í ákveðinni heimsmynd.
Orðræðan og tungumálið tilheyrir skáldunum í
þessari sögu og þau nýta sér þá staðreynd
óspart til þess að móta umhverfi sitt og stjórna
Loulou. Skáldin varpa fram fáheyrðum og tor-
skildum orðum er hana varða í hennar áheyrn
og grafa undan sjálfstrausti hennar og sjálfs-
ímynd þar sem hún skilur ekki orðaforða þeirra.
Stundum grunar hana jafnvel að þeir séu að búa
orðin til. Hún lætur þó sem ekkert sé, heldur
ótrauð áfram við að móta leirkerin og baka óað-
finnanleg brauð, en reynir þó að fletta upp í
orðabók svo lítið beri á. En því miður er orða-
bókin, hinn opinberi skilningur á tungumálinu,
lítil stoð því hún staðfestir oftast nær bilið á milli
skilnings Loulou og ólíkra túlkunarmöguleika.
Tómið og hin ógnvekjandi auða síða
Skáldin líta ekki á leirkerin sem Loulou mót-
ar sem skapandi list, heldur sem iðn. Þeir álíta
vinnu hennar auðvelda miðað við sína eigin list-
rænu (og óáþreifanlegu) tilburði í baráttunni við
„tómið og hina ógnvekjandi auðu síðu“. Fyrir
þeim er „öll list einungis leið til að forðast sjálfs-
morð“. Í samræmi við það er viðhorf þeirra til
umhverfisins og Loulou ákaflega sjálfhverft.
„Þú fullkomnar mig,“ segir fyrsta skáldið sem
hún kynntist með miklum létti, enda vill hann
ekki horfast í augu við hugsanlega eyðu í sínu
lífi. Um leið er hann ófær um að meta Loulou út
frá öðrum forsendum en þeim sem lúta að hon-
um sjálfum.
Þegar allt kemur til alls er Loulou þó upp-
spretta andagiftar þeirra allra, alls sem þeir
hugsa og skrifa. List þeirra eða skáldskapurinn,
er tilraun til að fylla upp í tómið eða eyðuna á
milli þeirra eigin fantasíu um konuna Loulou og
þess sem hún er í raun. Í eyðunni felast því allir
túlkunar- og tjáningarmöguleikar þeirra.
Skáldin hafa áskilið sér óskoraðan rétt til að
„nefna“ hlutina og móta skynjunina á umheim-
inum í samræmi við sín viðmið. Sem andstæða
þeirra, er Loulou því „þögul“ eða jafnvel mál-
laus í návist þeirra. Henni til mikillar skap-
raunar verður henni iðulega orðfall er skáldin
beina orðum sínum til hennar.
Í sambandi Loulou við skáldin ríkir stöðug
spenna varðandi tungumálið, spenna er byggist
á sambandinu á milli þess sem sagt er og þess
sem er ósegjanlegt. Með því að byggja upp
þessa spennu tekst Atwood að virkja lesandann
í lestrinum, hann kemst ekki hjá því að reyna að
ráða í bilið eða eyðuna – koma með sína túlkun
líkt og skáldin. Hið ósegjanlega leikur því stórt
hlutverk í þessu verki, ef til vill ekki minna hlut-
verk en það sem er sagt. Á þennan hátt notar
Atwood tungumálið til að afhjúpa það bókstaf-
lega skilningsleysi sem ríkir í samskiptum
kynjanna, „ólæsi“ þeirra gagnvart hvort öðru.
Skáldin hafa eignað sér tungumálið og ræða það
í lágum hljóðum eins og þeir séu að ræða trúar-
brögð. „„Tungumálið“ sker sig frá venjulegum
orðum: því tengist launhelgur ljómi“, eins og
segir í sögunni en Loulou hefur ekki aðgang að
þeirri launhelgi. Í stað þess að nota málið til að
eiga raunveruleg tjáskipti við hana (eða kven-
fólk yfirleitt) nota skáldin það til að bjaga, túlka
eða móta heimsmyndina að eigin þörfum. Leit
Loulou að annars konar karlmanni í sögulok ber
því engan árangur þar sem meira að segja end-
urskoðandinn hennar reynist jafn „skáldlegur“
og skáldin.
Loulou sættir sig því að lokum við að fullkom-
inn skilningur er ef til vill ekki til. Sú hugsun
leiðir huga lesandans óhjákvæmilega að sög-
unni um tilurð tungumálanna í Biblíunni. En er
þjóðum heimsins var tvístrað við byggingu Bab-
elsturnsins forðum varð skilningsleysið eða hið
ósegjanlega í fyrsta sinn þáttur í mannlegum
veruleika.
Hið ósegjanlega verður
þáttur í stjórnskipulaginu
Að öllum líkindum er þessi vísun í uppruna
skilningsleysisins í tengslum við Babelsturninn
engin tilviljun hjá Atwood því árið 1985, eða
tveimur árum eftir að smásagan um Loulou og
skáldin birtist, kom út ein þekktasta skáldsaga
hennar til þessa, „The Handmaid’s Tale“ (Saga
þernunnar). Þar tekur Atwood enn á ný til við að
skrifa um tungumálið og það vald sem felst í því
að „nefna“ hlutina. Og að þessu sinni setur hún
hugmyndina í kristið samhengi, án nokkurra
málalenginga. Í skáldsögunni er átakasvæði
tungumálsins ekki lengur heimfært upp á heim-
ilislífið heldur þjóðfélagið í heild sinni og hið
ósegjanlega er ekki einungis hluti af lífi hvers
einstaklings heldur einnig stór þáttur í að við-
halda fyrirkomulagi stjórnvaldsins.
„Saga þernunnar“, sem oft er flokkuð sem
vísindaskáldsaga, gerist í Bandaríkjum framtíð-
arinnar eftir að kapítalískt samfélag nútímans
hefur liðið undir lok við valdatöku herskárra
kristinna heittrúarmanna. Enn eru það karl-
menn sem eigna sér tungumálið með því að
byggja upp gamaldags ættfeðrastjórn og sníða
nýju samfélagi stakk eftir (mis)túlkunum sínum
á Gamla testamentinu. Í þessu samfélagi, lýð-
veldinu Gíleað (sem vísar til Gamla testament-
isins), eru konur ýmist flokkaðar sem eiginkon-
ur, Mörtur (enn ein biblíuvísunin), frænkur eða
þernur. Eiginkonur þjóna mönnum sínum sam-
kvæmt fornri hefð, Mörtur vinna verstu verkin
við þjónustu og þrif, en frænkur sjá um gæslu
og uppfræðslu (heilaþvott) þernanna, sem eins
og aðalsöguhetjan, Offred, hafa verið hnepptar í
ánauð til barneigna. Þær konur sem ekki falla
inn í þessar skilgreiningar eða geta ekki alið
börn, eru „unwomen“ eða „ókonur“ og ýmist
teknar af lífi eða gerðar útlægar, þar sem þær
þjóna ekki sínum líffræðilega tilgangi í sam-
félaginu. Þernurnar klæðast skarlatsrauðum
einkennisbúningum sem eru táknrænir fyrir
fordæmingu samfélagsins á „ókristilegri“ hjú-
skaparstöðu þeirra fyrir byltinguna, en með
rauða litnum vísar Atwood m.a. til frægrar sögu
Nathaniel Hawthorne um konu sem fordæmd
er af þjóðfélaginu fyrir að eiga óskilgetið barn
og þarf að ganga með skarlatsrautt merki um
„hórdóm“ sinn á brjóstinu.
Fyrirmyndin að hlutverki þernanna er fengin
úr biblíunni. Þær eru staðgenglar eiginkvenna
stjórnendanna á sama máta og þerna Rakelar,
eiginkonu Jakobs, í Gamla testamentinu. Bók
Atwood hefst reyndar á eftirfarandi tilvitnun í
fyrstu Mósebók: „En er Rakel sá að hún ól Jak-
ob ekki börn, öfundaði hún systur sína og sagði
við Jakob: „Láttu mig eignast börn, ella mun ég
deyja.“ Jakob reiddist þá við Rakel og sagði:
„Er ég þá Guð? Það er hann sem hefir synjað
þér lífsafkvæmis.“ Þá sagði hún: „Þarna er Bíla
ambátt mín. Gakk þú inn til hennar, að hún megi
fæða á skaut mitt og afla mér afkvæmis.“
Í þessu nýja samfélagi Gíleað hefur túlkun
þessa forna texta verið teygð til hins ýtrasta
með afturhvarfi til hugmynda er beinlínis byggj-
ast á ánauð kvenna. Þernurnar eru ambáttir
eins og Bíla, sem engu fá ráðið varðandi eigið líf.
Þær eru neyddar til að liggja með eiginmönnum
annarra kvenna til að getnaður eigi sér stað og
afhenda börnin eiginkonunum við helgiathöfn
um leið og skilið er á milli við fæðingu. Þessu
hlutskipti geta þær ekki mótmælt án þess að
leggja líf sitt í hættu. Réttur þeirra til að tjá sig
og nota tungumálið til að fjalla um það sem þær
varðar hefur verið afnuminn. Óskir þeirra og
væntingar tilheyra þess vegna því ósegjanlega,
sem í þessu tilviki er eyðan á milli hinnar op-
inberu og viðurkenndu orðræðu og persónu-
legra þarfa hins þögula einstaklings.
HEIMILISLÍF
TUNGU-
MÁLSINS
Hin eftirsóttu bókmenntaverðlaun, Booker-
verðlaunin bresku, voru nýverið veitt kanadíska rit-
höfundinum Margaret Atwood. FRÍÐA BJÖRK
INGVARSDÓTTIR velti fyrir sér athyglisverðum hug-
myndum Atwood um frásagnartækni, mátt tungu-
málsins og þýðingu hins ósagða í skáldskap hennar
eins og hann hefur þróast í gegnum árin.
Mynd af Babelsturninum frá 1670, eftir Livius
Creyl. Samkvæmt Biblíunni markaði bygging
turnsins endalok fullkomins skilnings meðal
mannanna og þeir tóku að tala ólíkum
tungum.