Lesbók Morgunblaðsins - 13.01.2001, Blaðsíða 10

10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 13. JANÚAR 2001
Lykilverk Harðar Ágústssonar um sögu ís-
lenzkrar byggingarlistar frá 1750–1940 kom út
fyrir tveimur árum og vakti verðskuldaða athygli.
Þar byggði Hörður á margra áratuga rannsókn-
arstafi sínu og þó að hann sé ekki beint unglamb
lengur hefur hann fylgt bókinni eftir með öðru
stórvirki, 415 blaðsíðna bók í sama broti og ber
hún yfirskriftina: Íslensk byggingararfleifð II –
Varðveisluannáll 1863–1990 – Verndunaróskir.
Hörður hefur sjálfur hannað bókina af smekkvísi
og fagmennsku. Aðeins eru fjórar litmyndir á
kápusíðu, en annars eru allar myndir í bókinni
svarthvítar, sem kemur ekki að sök. Bókin er fal-
legur prentgripur og í alla staði eiguleg.
Fyrir um aldarfjórðungi lagði Hörður mynd-
listina á hilluna til þess að geta einbeitt sér að
þessu rannsóknar- og ritverki. Er afraksturinn
með ólíkindum og mætti ímynda sér að opinber
stofnun hefði ekki gert betur. Megineinkenni á
úttekt Harðar um byggingararfleifð okkar er vís-
indaleg nákvæmni og kemur
þar fyrir flokkun sem vísast er
mörgum framandi. Jafnframt
hefur Hörður vakið athygli á,
að íslenzk byggingarlist er
merkileg, en rótgróin minni-
máttarkennd hefur komið í
veg fyrir að við sæjum það.
Listrænt gildi ræðst ekki af
stærð húss og torfkirkja eins
og Víðimýrarkirkja getur ver-
ið merkara byggingarlista-
verk en tífalt hærri steinkirkja
í útlöndum.
Árið 1863 markar
tímamót
Enda þótt fyrri bókin sé
lykilverkið er sú síðari afar
gagnleg viðbót, sem leiðir
tvennt í ljós: Í fyrsta lagi að
búið er að bjarga mörgum
verðmætum húsum frá eyð-
ingu og láta þau endurheimta
svipmót sitt með endurgerv-
ingu. Í annan stað leiðir bókin
í ljós herfileg slys og vekur at-
hygli á að prýðisgóð byggingarverk hafa verið
eyðilögð.
Ekki er það tilviljun að varðveizluannállinn er
miðaður við árið 1863. Það ár markar tímamót
vegna þess að þá var Forngripasafnið stofnað og
átti Sigurður málari, sá mikli hugsjónamaður,
mestan þátt í því. Áhugi hans beindist fljótt að
merkum, gömlum húsum. Þessa sögu rekur
Hörður skilmerkilega og nefnir að verndun forn-
minja hafi að einhverju leyti verið tryggð með
lögum frá 1907, en í greinargerð segir að til forn-
leifa teljist „fornar kirkjur, bæjarhús, og önnur
hús sem ekki eru framar notuð til þess sem upp-
haflega var til ætlast“. Jafnframt var Matthías
Þórðarson skipaður fornmenjavörður. Ljóst er,
að hér var vakning sem hélst í hendur við ung-
mennafélagsandann í aldarbyrjun og tímans
tákn, að einmitt þá kemur upp sú hugmynd að
varðveita beri Víðimýrarkirkju. Kirkjubóndinn
hafði í hyggju að byggja nýtt guðshús, en prófast-
urinn í Skagafirði, séra Árni Björnsson, var þá
svo framsýnn að hann mæltist til þess að hin
forna torfkirkja fengi að „standa órifin sem sýn-
ishorn kirkna frá eldri tímum“. Raunar höfðu
frægir erlendir gestir, Daniel Bruun og Johannes
Klein, látið í ljós sömu skoðun. Daniel Bruun vann
mikið rannsóknarstarf fyrir íslenzka húsagerðar-
sögu á 14 sumrum, 1896–1923 og birti í bók sinni
Fortidsminder og nutidshjem paa Island.
Hörður nefnir sem dæmi um vakninguna
snemma á öldinni grein rithöfundarins Jóns
Trausta sem birtist í Lögréttu 1912: Menning
sem er að hverfa. Leggur hann þar til að torfbæ-
irnir verði ljósmyndaðir. Sama ár ritaði Brynj-
ólfur Björnsson landlæknir grein í Sunnanfara að
undirlagi Matthíasar þjóðminjavarðar um skál-
ann á Keldum og mikilvægi þess að vernda hann.
Skálinn hafði skemmst í jarðskjálftum sem urðu á
Suðurlandi 1912. Það var líka tímans tákn, að höf-
undi varð að ósk sinni.
Síðan leið alllangur tími án þess að húsavernd
væri opinberlega á dagskrá; vitað er þó að fyrsti
íslenzki húsameistarinn, Rögnvaldur Ólafsson,
hafði fullan skilning á málinu. Sigurður Guð-
mundsson arkitekt minnti landsmenn árið 1935 á
torfbæina í Morgunblaðsgrein, „sveitabæina
gömlu sem nú eru að glatast. Þeir grotna niður
hver af öðrum, án þess að nokkur maður hirði um
að eignast af þeim uppdrætti eða lýsingar…“
Meðal annars sem Hörður tilgreinir úr þessari
sögu og er áreiðanlega gleymt, er til dæmis að
Héðinn Valdimarsson flutti mikilvæga tillögu til
þingsályktunar 1937 um húsverndunarmál og átti
hún stóran þátt í að skálanum á Keldum var
bjargað frá glötun. Hörður nefnir og greinargerð
Þjóðverjans Edwins Sachers frá 1938, en þar eru
smáatriðateikningar og uppmælingar á innihús-
um í Glaumbæ, Marbæli, Syðra-Skörðugili, Arn-
arnesi og Stóra-Nýjabæ í Gullbringusýslu; einnig
uppmæling á Saurbæjarkirkju í Eyfjafirði og
Víðimýrarkirku. Fleiri komu að rannsóknar-
vinnu, þeirra á meðal Jónas Rafnar læknir á
Kristneshæli, sem teiknaði upp grunnmyndir
allra bæja í Eyjafirði framan Akureyrar á 22 ár-
um, alls 110 bæi. Þetta var ómetanlegt verk.
Annar áhugamaður, Guðmundur Jósafatsson,
bóndi og ráðunautur, rissaði upp grunnmyndir
allra torfbæja í Bólstaðarhlíðarhreppi árið 1926
og dró jafnframt upp útlitsmyndir þeirra. Enn má
nefna Stefán Jónsson arkitekt, sem mældi og
teiknaði upp 22 bæi norðan-
lands á árunum 1947–51.
„Slík hús má ekki
eyðileggja“
Hörður telur að verulegur
skriður hafi komizt á hús-
verndunarmál 1947 þegar
sett voru lög að frumkvæði
Jóns Sigurðssonar bónda og
alþingismanns á Reynistað
„um viðhald fornra mann-
virkja og um byggðasöfn“.
Þar er kveðið á um að rík-
issjóður skuli bera kostnað af
viðhaldi friðaðra húsa. Nú er
það ugglaust gleymt, en
stundum munaði litlu að illa
færi. Til dæmis var rætt um
það veturinn 1948 að leggja
niður skólahald í húsi
Menntaskólans í Reykjavík
og jafnvel að rífa það. Gylfi Þ.
Gíslason talaði þá í útvarp og
skrifaði í Alþýðublaðið og
færði rök fyrir varðveizlu
Menntaskólans: „Slík hús má
ekki eyðileggja,“ sagði hann. Gylfi deildi og harð-
lega á „viðgerð Bessastaðakirkju“. Hann sagði:
„Það er engin kirkja á Bessastöðum núna“ og
lýsti því, að hin gamla og merka kirkja væri horf-
in, því nær allt það sem verið hafði innan veggja
hennar væri horfið. „Höggvið hefur verið á taug
er tengir þessa kynslóð við þær sem á undan eru
gengnar.“
Bessastaðakirkja hafði orðið hart úti af við-
haldsleysi og þjóðskáldið á Bessastöðum, Grímur
Thomsen, hafði ekki staðið sig þar sem skyldi.
Séra Jens Pálsson vakti máls á meðferð kirkj-
unnar 1896, sama ár og Grímur dó; segir að hún
sé „afar illa á sig komin“ og telur Hörður að það
sé elzta ritaða heimild hérlendis um að vernda
þurfi hinn sjónræna menningararf. Séra Jens
skrifaði m.a. svo: „…ég áleit hana mesta sögu-
legan og þjóðlegan forngrip og dýrgrip allra
kirkna landsins, annarra en Hólakirkju…“
Hugur fylgdi máli hjá séra Jens, því hann
keypti Bessastaði til að bjarga kirkjunni og seldi
hana Skúla Thoroddsen, sem lofaði að gera við
kirkjuna. Sú viðgerð stóð yfir frá 1898–1900, en
þau mistök voru gerð að bárujárnið skaraðist ekki
nægilega og kirkjan skemmdist fljótlega af leka.
Matthíasi þjóðminjaverði rann til rifja ástand
kirkjunnar 1919; þá hafði hún látið mikið á sjá. Sá
Matthías þann kost vænstan að snúa sér til þjóð-
arinnar með fjársöfnun og birti „Bónarbréf“ í
Morgunblaðinu. Þessu erindi var vel tekið og
hófst viðgerðin 1921.
Seinna voru þær breytingar gerðar á Bessa-
staðakirkju sem Gylfi Þ. Gíslason var hneyksl-
aður á. Þær höfðu ekki verið gerðar í samráði við
þjóðminjavörð, heldur gegn mótmælum hans.
Þótt ótrúlegt sé var það hinn merki listamaður og
brautryðjandi, Guðjón Samúelsson, sem stjórnaði
þessari „aðför“ að Bessastaðakirkju. Varði hann
aðgerðir sínar tvisvar í Alþýðublaðsgreinum, en
Hörður telur að þau rök eigi engan hljómgrunn
lengur. Fór svo að nýskipaður þjóðminjavörður,
Kristján Eldjárn, batt enda á „vandalisma“ og lét
flytja brakið úr Bessastaðakirku á brott.
En það voru ekki aðeins stjórnmálamenn, emb-
ættismenn og arkitektar, sem stóð ekki á sama
um meðferðina á menningararfinum. Maður var
nefndur Jökull Pétursson og skrifaði hann grein í
Lesbók Morgunblaðsins 1957 um „Gömlu húsin í
Reykjavík“.
Vegna meðferðar á húsinu Þingholtsstræti 9
segir hann: „Á það að viðgangast að þessi fáu,
gömlu hús sem ennþá standa uppi verði af-
skræmd með breytingum eða afmáð með öllu.“
Jökull skrifar eins og harður nútímaverndun-
arsinni, bendir á þá lausn sem síðar fannst með
Árbæjarsafni og segir: „Trúi ég ekki öðru en
ferðamönnum þætti eins gaman og fróðlegt að
geta skoðað og gengið um þessi gömlu hús eins og
að kaupa glansmyndir af þeim… “
Í sama streng tók Thorolf Smith; hann þakkaði
Jóni Helgasyni biskupi og Árna Óla og minntist
rita þeirra um sögu Reykjavíkur. Sama gerði Vil-
hjálmur Vilhjálmsson blaðamaður í pistlum sín-
um í Alþýðublaðinu; þá víðkunnur sem Hannes á
horninu. Kristján Eldjárn hvatti oft þjóð sína;
einkum voru honum kirkjurnar hugleiknar: „All-
ar eru þær litlar, sumar næstum því ótrúlega litl-
ar og í augum útlendinga hlægilega litlar. Þær
eru yfirlætislausar, margar meira að segja alveg
turnlausar, fátæklega til fara yst sem innst.“
Hörður telur að nú mætti Kristján vera ánægður,
því búið er að friða allar kirkjur sem byggðar eru
fyrir 1918 og gera margar þeirra upp eins og
Kristjáni hefði líkað.
Rannsóknir Harðar í nær fjóra áratugi
Enda þótt Hörður nefni það ekki í bókinni hef-
ur það markað þýðingarmestu kaflaskilin í öllu
þessu húsverndunarmáli þegar hann fór sjálfur
að ferðast um landið 1962 til þess að rannsaka,
ljósmynda og mæla upp gömul hús. Það tók sex ár
og birtust fyrstu niðurstöður hans og hugleiðing-
ar í Birtingi. Hörður fékk stuðning 1964 frá Guð-
mundi skáldi Böðvarssyni sem skrifaði „Hug-
vekju um Viðey“ í Þjóðviljann þar sem hann
gagnrýndi harðlega meðferð og ásigkomulag
hinnar fornu stofu Skúla fógeta. Skömmu síðar
fóru þeir Kristján Eldjárn og Bjarni Benedikts-
son út í Viðey og könnuðu aðstæður, en Bjarni tók
málið í sínar hendur. Svo fór að ríkið eignaðist
Viðeyjarstofu 1968 en 6 árum áður höfðu eigend-
ur Viðeyjar afhent kirkjuna. Allt fékk Viðeyjar-
málið farsælan endi og 1988 var Viðeyjarstofa að
fullu uppgerð.
Þegar litið er til þess sem hér hefur verið rakið
og byggt er á bók Harðar, má sjá að arkitektar
létu minna í sér heyra en ýmsir aðrir um bygging-
arsöguleg verðmæti sem voru í hættu. Þar höfðu
forustu ýmsir menntamenn og skáld, einnig
stjórnmálamenn. Einn þeira var Einar Olgeirs-
son. Hann hafði varað við því á Alþingi 1950, að
háreistar, nýjar byggingar mundu brátt rísa í
Kvosinni og þá yfirskyggja hinar gömlu og merku
byggingar, en útrýma öðrum. Áhyggjur Einars
voru í hæsta máta eðlilegar; hvernig átti hann að
gruna að hinn gamli miðbær Reykjavíkur yrði af-
skiptur og án þróunar í marga áratugi meðan
borgin var teygð uppá heiðar, svo úr varð óskapn-
aður, sem hvorki er þéttbýli né dreifbýli. Aftur
flutti Einar frumvarp til laga 1964 um að „varð-
veita bæri öll hús sem byggð voru fyrir 1874“. Og
enn barðist Einar fyrir húsavernd 1966 með til-
lögu um skipulag fyrir miðbæ Reykjavíkur, en þá
átti að byggja nýtt stjórnarráðshús, ráðhús og
nýtt Alþingishús. Á þessum tíma náði módern-
isminn listrænu lágmarki með því sem stundum
hefur verið nefnt frystikistustíll og má kalla lán að
ekkert af þessum helztu opinberu byggingum
þjóðarinnar reis með þeim hætti sem til stóð þá.
Frumvarp Einars dagaði uppi, en húsakönnun
hófst á miðbæjarsvæðinu árið eftir og merk hús
sem hann hafði sérstaklega nefnt eru nú öll frið-
uð. Einn áfangasigurinn náðist 1969 með stofnun
húsfriðunarnefndar og Húsfriðunarsjóðs, en þó
vantaði fjárhagslegt bolmagn. Menntamálaráð-
herrarnir Ingvar Gíslason og síðar Vilhjálmur
Hjálmarsson eiga heiðurinn af bættri stöðu með
lagasetningu, en Hörður segir að fullnaðarsigur
hafi náðst þegar ákvæðin um Húsfriðunarsjóð
voru felld inn í þjóðminjalögin frá 1969. Forganga
Evrópuráðsins um að varðveita evrópska bygg-
ingararfleifð hafði sín áhrif; einnig húsfriðunar-
árið 1975. Friðun hinna merku húsa í Neðsta-
kaupstað á Ísafirði var til dæmis eitt af því sem þá
átti sér stað.
Um húsavernd á vegum Þjóðminjasafnsins er
langur kafli sem hefst árið 1913 með skrá yfir hús
sem safnið hefur keypt, styrkt viðgerð á eða haft
umsjón með. Frá fyrstu árunum eru Keldur á
Rangárvöllum, Espihóll í Eyjafirði sem ekki tókst
þó að bjarga, Bessastaðakirkja og Dómkirkjan á
Hólum sem var einnig í mikilli niðurníðslu og
höfðu „framtakssamir menn“ hreinsað burtu inn-
anbúnað hennar á árunum 1886–89. Það var þó
hægt að sjá hvernig hún hafði litið út eftir teikn-
ingum í ferðabók Gaimards og Jósef Björnsson
skólastjóri á Hólum hafði af framsýni keypt sumt
af hinu gamla tréverki, þar á meðal hluta af kór-
skilunum. Matthías Þórðarson gekkst í að end-
urgera Hólakirkju af sama krafti og sú viðgerð
stóð yfir fram til 1940.
Nokkrum árum áður hafði Matthías reynt með
öllum ráðum að bjarga Húsinu á Eyrarbakka frá
niðurrifi. Það var þá mjög illa farið og enginn
áhugi á Eyrarbakka eða í Árnessýslu á að halda
því við. Matthías fékk þá efnaðan Reykvíking,
BÆKUR
B y g g i n g a r l i s t
Varðveisluannáll 1863–1990 verndunaróskir
eftir Hörð Ágústsson. Útgefandi: Húsa-
friðunarnefnd ríkisins 2000.
ÍSLENSK BYGGINGARARF-
LEIFÐ II
Auðkúlukirkja fyrir viðgerð.
Hörður Ágústsson
Íbúðarhús frá Holti á Síðu, endurb
BJÖRGUNARSTARF
OG HERFILEG SLYS