Lesbók Morgunblaðsins - 27.01.2001, Síða 9

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ˜ MENNING/LISTIR 27. JANÚAR 2001 9
I
Algengasta svarið við þessari spurningu er
án efa að slá henni upp í grín. Líklega höfum
við öll séð myndabrandara þar sem síðskeggj-
aður vitringur situr einn
upp í fjalli og snýr út úr
spurningunni gagnvart ör-
þreyttum og angistarfull-
um spyrjanda. Jafnvel
Andrésblöð eiga sínar út-
gáfur. Það er eitt athygl-
isvert við þess konar af-
greiðslu á spurningunni.
Það er augljóst að stór hóp-
ur fólks telur ekki mikið vit
í því að eltast við hana. Það
telur að okkur sé ekki ætl-
að að svara henni. Ég fylli
hins vegar þann flokk sem
telur að það sé vel hægt að
velta henni fyrir sér. Það
verði aftur á móti að varast
að velja þær leiðir sem
aldrei geta veitt okkur ann-
að en tómleikatilfinningu
svipaða þeirri þegar lang-
þráður hnerri rennur út í
sandinn.
Það eru tveir kostir, við
að svara spurningunni hver
sé tilgangur lífsins, sem
ber að forðast í lengstu lög.
Sá fyrri er þegar reynt er
að svara henni með einsat-
kvæðisorðum eða skyndi-
lausnum, sbr. „tilgangur-
inn er ást“. Inn á svipaða
leið kemur einnig margs
konar dulhyggja. Því miður
er þetta einmitt sú leið sem
svo margir feta þegar
spurningin brennur á
þeim, enda er hún gjarnan
kynnt í ákveðinni tegund
tímarita. Á hinum endan-
um eru menn sem takast á
við spurninguna en reyna
jafnframt að drepa mikil-
vægi spurningarinnar á
dreif, s.s. með því að
spyrja: „Hvað er átt við
með „tilgangur“?“ Þetta er
sú leið sem hefðbundin há-
skólaheimspeki hefur valið
á nýliðinni öld. Að vísu get-
ur það nýst upp að vissu
marki að velta því fyrir sér
hvað sé átt við með „til-
gang“. Þannig er hægt að
benda á misskilninginn
sem getur komið upp ef við
skiljum spurninguna þann-
ig að við eigum að leita eins
og aðeins eins tilgangs.
Það getur verið mjög vill-
andi.
Hér að ofan var minnst á þá dulhyggju sem
margir velja sér. Með „dulhyggju“ á ég einnig
við margs konar trú. Það er yfirleitt að trúnni
sem fólk snýr sér þegar það stendur í fyrsta
sinn frammi fyrir spurningunni. Fólk snýr sér
síðan að heimspekilegum leiðum þegar og ef
trúin bregst. Sú heimspeki sem getur gagnast
í þeirri leit er sú sem leitast við að skýra til-
veru okkar og sjálfsmeðvitund. Í þessum
skilningi er heimspekin leitin að skipulagi og
tilgangi gagnvart allri þeirri óreiðu og tilvilj-
unum sem við verðum vör við allt í kringum
okkur í eðlilegri tilveru. Heimspeki sem fræði-
grein bregst hins vegar gjarnan þessu hlut-
verki sínu, sbr. það sem ég sagði um hefð-
bundna háskólaheimspeki hér að ofan. Þess í
stað hefur heimspekin oft minnt á vitsmuna-
legan kappleik, þar sem leitað er að snoturri
fléttu sem hefur lítil sem engin tengsl við raun-
veruleikann, fremur en að bregðast við raun-
verulegum vandamálum.
II
Öfugt við það hversu erfitt getur verið að
henda reiður á hver sé tilgangur lífsins, þá
virðast menn eiga ákaflega auðvelt með að
vera sammála um hvað sé tilgangslaust líf.
Þetta tilgangsleysi sjáum við í því þegar lífið
felst ekki í neinu öðru en einföldum verkefnum
sem sífellt eru endurtekin á markverðrar nið-
urstöðu. Eða þá í því þegar menn njóta vel-
gengni sem gerir ekkert nema að fylla hjarta
þeirra af tómleika. Í framhaldi af þessu virðist
það vera fremur borðleggjandi að leiða ein-
faldlega af þessu neikvæða viðhorfi annað já-
kvætt, þ.e. hvernig líf felur í sér tilgang. Sam-
kvæmt því felst þá tilgangur lífsins til dæmis í
„sköpun“, þ.e.a.s. andstæðu endalausrar end-
urtekningar. Eru það ekki þeir sem beita
sköpunarmætti sínum til þess að skapa gild-
ishlaðna hluti, sem gætu ekki verið til öðruvísi,
sem sýna okkur fram á hvað mannlegt líf snýst
í raun og veru um? Hversu takmörkuð sem
þessi niðurstaða er, þá færir hún okkur engu
að síður grunn sem hægt er að byggja á.
Það eru til að minnsta kosti þrjú virðing-
arverð og ágæt svör við spurningunni um til-
gang lífsins og koma þau öll fram sem and-
stæður við það tilgangsleysi sem ég minntist á
hér að ofan. Í fyrsta lagi sjáum við tilgang í því
að ala af sér – og upp – afkomendur. Í öðru lagi
lítum við upp til þeirra sem lifa skapandi lífi,
t.d. farsælla listamanna. Við gerum okkur til
dæmis grein fyrir að nöfn þeirra geta lifað
lengur en nöfn jafnvel bestu tannlækna. Og í
þriðja og síðasta lagi sjáum við tilgang í lífi
fólks sem helgar líf sitt ákveðnum málstað eða
málefni. Um slíkt líf leikur oft ljómi sem við
dáumst að. Flestir viðurkenna til dæmis án
nokkurs vafa að líf Móður Theresu hafi að öll-
um líkindum verið innihaldsríkara en þeirra
eigið, þrátt fyrir allar þær fórnir sem hún
þurfti að færa fyrir því lífi. Ég tel ekkert þess-
ara ofangreindu svara vera fullnægjandi. Það
hvarflar þó ekki að mér að hafna þeim – svo
óumdeild eru þau. Ég vil hins vegar gjarnan
láta þau leiða mig að innihaldsríkara svari, þar
sem þau eiga það öll sameiginlegt að ákveðinn
þáttur í þeim krefst ítarlegri skoðunar.
Fyrst í stað skulum við bregðast við síðasta
liðnum. Það er satt að maður getur gefið lífi
sínu vissan tilgang með því að velja málefni
sem maður vill helga sig. Á ævikvöldi er hægt
að líta til baka og finna vissa fullnægju í því
hvernig maður hefur eytt lífi sínu. Það sem er
hins vegar athugavert við þetta viðhorf er að
þessi tilgangur sprettur þá einungis af gildum
manns sjálfs og að annað fólk getur haft sitt-
hvað við þau að athuga. Líf sem hefur ekki ver-
ið helgað svo ákveðnum tilgangi þarf ekki að
vera tilgangs eða gildislaust. Þess vegna held
ég að þau markmið sem menn setja lífi sínu
séu stórlega ofmetin. Reyndar er það allt eins
líklegt að maður, sem hefur ekki helgað líf sitt
ákveðnu markmiði, muni afreka meira og
valda minni skaða á lífsleiðinni.
Ef við snúum okkur því næst að fyrsta
svarinu, þá er ekki hægt að neita því að barna-
uppeldi er gefandi svo ég tali nú ekki um að
hafa átt þátt í því að skapa nýtt líf. Það er þó
ekki þar með sagt að þetta skuli vera mið-
punktur lífs okkar. Við eigum að krefjast lífs
þar sem við setjum sjálf okkur í forsæti og þar
sem þroskinn er okkar eiginn svo lífið hafi ein-
hvern tilgang. Öðruvísi er hætt við að við höf-
um hvort eð er lítið af okkur að gefa. Í fram-
haldi af því getum við litið á svar númer tvö.
Það er almennt álitið að farsælir listamenn
gefi mikið af sér til þess að betrumbæta heim-
inn. Við dáumst að skapandi lífi listamanna og
sjáum tilgang í lífsstarfi þeirra. En það ber að
varast að leggja lífsstarf og líf einhvers að
jöfnu. Spurningin „hver er tilgangur lífsins?“
snýst um hvernig ákveðinn einstaklingur hag-
ar lífi sínu. Það fer til dæmis ekki hjá því að
okkur finnist eitthvað rotið (tja, eða tilgangs-
laust) við líf sumra listamanna, sama hversu
stórfengleg sköpunarverk þeirra eru, ef þeir
geta ekki svarað fyrir siðferðilegar gerðir sín-
ar. Mesti durtur getur einnig horft upp á son
sinn verða að prýðispilti án þess þó að það bæti
upp þau ógæfuskref sem
durturinn hefur stigið eða
fylli ógæfu hans tilgangi.
III
Nú hef ég drepið á hvað
ég tel vera athugavert við
þau svör sem ég hef kynnt
sem vinsælustu mögulegu
svörin við spruningunni um
hver sé tilgangur lífsins.
Og hér að ofan minntist ég
á hvers konar heimspeki
gæti mögulega komist sem
næst endanlegu svari við
spurningunni. Að lokum
langar mig því til þess að
rissa upp hvernig slíkt svar
gæti litið út.
Eitt sinn spurði ég mér
eldri og vitrari mann hvort
hann vissi hver væri til-
gangur lífsins. Hann hélt
það nú. „Það er mikilvæg-
ast að gefa sér góðan tíma
til þess að lesa sunnudags-
blöðin og borða góðan
mat,“ var ráðið. Einhverj-
um kann að finnast þetta
vera dæmi um útúrsnún-
ing. Kannski er það. Það
sem er þó einmitt mikil-
vægast við alla leit að til-
gangi lífsins er að ofmeta
ekki grundvallaratriði
mannlegs lífs þannig að
þau hljóti að vera stærri og
meiri að ummáli heldur en,
um, til dæmis mannlegt líf.
Sem mannverur komumst
við þó reyndar ekki hjá því
að skima eftir Tilgangin-
um, einhverju sem nær yfir
allt það sem brennur á okk-
ur að spyrja. Í þess konar
leit gleyma menn sér og sjá
ekki hvað liggur fyrir fót-
um þeirra. Lífið verður
okkur fyrst bærilegt þegar
við förum að skilja smáat-
riðin í lífi okkar, smáatriðin
sem verða svo óljós þegar
við leitum að einhverju
stærra. Grundvallaratriðið
er svo sjálfsagt að við tök-
um ekki eftir því þegar
stórt er spurt. Hér á ég við
það grundvallaratriði að
hver og einn, sem spyr
spurningarinnar um tilgang
lífsins, er á lífi. Hann er
handhafi eins stykkis mann-
legs lífs. Eins stykkis endanlegs mannlegs lífs,
réttara sagt, sem um leið er svo óendanlega
dýrmætt þar sem þetta er eina lífið sem hverj-
um og einum áskotnast.
Við höfum aðeins einni skyldu að gegna við
þetta líf og um leið er sú skylda tilgangur þess:
Við eigum að breyta af skynsemi. Foreldri,
listamaður eða sá sem hefur helgað sig
ákveðnu málefni lifir innihaldsríku lífi með til-
gang, ef og aðeins ef viðkomandi leitast við að
breyta skynsamlega. Líf foreldris sem virðir
ekki rétt barns síns til þroska, líf listamanns
sem hirðir ekki um tilfinningar þeirra sem
næst honum standa og líf þess sem helgar sig
aðeins því að níða niður mannréttindi annarra
hafa engan samhljóm með tilgangi mannlegs
lífs.
En hvað felst þá í því að „breyta rétt“?
Hvernig finnum við hina réttu leið? Við þessu
er að sjálfsögðu ekkert einfalt svar, en þó held
ég að það megi benda á eina almenna leið til
þess að leggja upp með. Hversu óspennandi
sem það hljómar þá hlýtur þetta á endanum að
vera spurning um að feta einhvers konar með-
alveg. Hér á ég við meðalveg milli þess að
freistast til þess að veita sér sjálfsdæmi um
siðferðileg málefni annars vegar og hins vegar
sættast gagnrýnilaust á viðtekin viðmið. Það
að hafa kjark til þess að rata þennan meðalveg
er, þegar öllu er á botninn hvolft, tilgangur
lífsins
HVER ER TILGANGUR LÍFSINS?
„Foreldri, listamaður eða sá sem hefur helgað
sig ákveðnu málefni lifir innihaldsríku lífi með tilgang,
ef og aðeins ef viðkomandi leitast við að breyta
skynsamlega.“
E F T I R H E N RY A L E X A N D E R
H E N RY S S O N
Höfundur er í doktorsnámi í heimspeki við
háskólann í Reading.
Er söfnun bíla og annars lífsgæðaskrans tilgangur lífsins? Verk eftir John Chamberlain. Bílapartar og annar málmur.